۶۰ سال پیش در چنین روزی ۵ کشور تولید کننده نفت (ایران، ونزوئلا، عراق، کویت و عربستان) در بغداد گرد هم آمدند و تولد سازمانی را رقم زدند که امروزه یکی از تأثیرگذارترین سازمان‌های بین المللی در سطح جهان به شمار می‌رود. اهمیت این نقش و جایگاه به خاطر این است که نَفسِ اقتصاد جهان هنوز به نفت و مشتقات نفتی وابسته است و کشورهای عضو اوپک به خاطر در دست داشتن بیشتر ذخایر جهانی از قدرت تعیین کننده‌ای برخوردارند.
در این گزارش نگاهی خواهیم انداخت به بسترهای شکل گیری اوپک و جایگاه کنونی آن در نقشه نفتی جهان.
چرایی تولد اوپک
اوپک زاده تلاش کشورهای جهان سوم برای دست‌یابی به استقلال اقتصادی در کنار استقلال سیاسی و دفاع از منافع خود در مقابل قدرت‌های جهانی است؛ به ویژه بعد از جنگ جهانی دوم و شکل گیری نظام دو قطبی در جهان. کشورهای جهان سوم که امروزه بیشتر با نام کشورهای درحال توسعه از آنها یاد می‌شود در دهه ۱۹۵۰ تلاش‌های انفرادی زیادی جهت ملی کردن ذخایر و منابع طبیعی روزمینی و زیرزمینی خود انجام دادند.
برای مثال در ایران جنبش ملی نفت به رهبری نخست وزیر وقت، دکتر محمد مصدق تلاشی بود برای اعمال حاکمیت ملی بر صنایع نفت. همچنین اقدام جمال عبدال ناصر در مصر برای ملی کردن کانال سوئز نیز مثالی دیگر از تلاش کشورهای جهان سوم برای رهایی از سلطه جهان توسعه یافته بر منابع ملی‌شان بود.
نکته قابل توجه این است که در آن زمان تلاش‌های فردی این کشورها با واکنش شدید کشورهای توسعه یافته مواجه می‌شد. چنانچه حکومت مصدق با کودتای آمریکا و انگلیس سرنگون شد و به نوعی جنبش ملی نفت نیز شکست خورد.
این تلاش‌ها به تدریج به ثمر نشست و کشورهای درحال توسعه کنونی توانستند با در دست گرفتن سرنوشت منابع ملی خود به نحو عادلانه‌تری در بازارهای جهانی وارد شوند. اما طولی نکشید که کشورهای تولید کننده نفت به این نتیجه رسیدند که به صورت فردی نمی‌توانند با شرکت‌های بزرگ بین المللی در بازارهای جهانی رقابت کنند. به ویژه اینکه نوسانات و کاهش چشمگیر قیمت نفت در مقاطع مختلف ضربات سنگینی بر اقتصاد عمدتاً تک محصولی آنها وارد می‌ساخت.
برای نمونه و بر اساس منابع موجود شرکت‌های بزرگ نفتی در سال ۱۹۵۹ در مدت ۶ ماه ۲ بار قیمت نفت را کاهش دادند. این در حالی بود که درآمد کشورهای صاحب منابع نفتی بر اساس همین قیمت‌ها پرداخت می‌شد و شکل ثابتی نداشت. به عبارت دیگر کاهش قیمت نفت به معنای کاهش درآمد این کشورها بود.
به همین خاطر در سال ۱۹۶۰ میلادی تولیدکنندگان نفت تصمیم گرفتند تا سازمان اوپک را با هدف تثبیت قیمت‌ها و کسب سهمی عادلانه از بازار و درآمدهای نفتی ایجاد کنند. این تصمیم بعد از نشست این کشورها به دعوت عبدالکریم قاسم در بغداد گرفته شد. از آن زمان تا کنون اوپک به مهمترین سازمان و تشکیلات جهان در حال توسعه تبدیل شده است.
سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) با امضای توافق نامه‌ای در سپتامبر ۱۹۶۰ توسط پنج کشور ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا در بغداد عراق تأسیس شد.
بعداً قطر (۱۹۶۱)، اندونزی (۱۹۶۲)، لیبی (۱۹۶۲)، امارات متحده عربی (۱۹۶۷)، الجزایر (۱۹۶۹)، نیجریه (۱۹۷۱)، اکوادور (۱۹۷۳)، گابن (۱۹۷۵)، آنگولا. (۲۰۰۷)، گینه استوایی (۲۰۱۷) و کنگو (۲۰۱۸) به این کشورها پیوستند. در ادامه برخی کشورها عضویت خود را تعلیق کردند. اما، در حال حاضر ، این سازمان در مجموع ۱۳ عضو دارد.
اکنون، اوپک در کجای نقشه نفتی جهان ایستاده است؟
امروزه اوپک تنها سازمانی اقتصادی نیست و دارای ماهیتی سیاسی-اقتصادی و فعال در عرصه روابط بین‌الملل است. هرچند ممکن است بین اعضاء، به دلیل تفاوت در منافع هماهنگی کاملی در کاهش و یا افزایش تولید وجود نداشته باشد، اما تصمیمات این سازمان، به خاطر سهم قابل توجه آن در ذخایر و تولید جهانی نفت پیامدهای انکارناپذیری چه در عرصه اقتصاد و چه در قلمرو سیاست بین‌الملل دارد. طبق آمار موجود ۷۹.۴ درصد کل ذخایر نفت خام جهان متعلق به کشورهای عضو این سازمان است. در جدول و نمودار زیر سهم هر یک از اعضاء از ذخایر نفت به تفکیک آمده است.
آینده اوپک
واقعیت این است که شیوع ویروس کرونا و به دنبال آن کاهش رشد اقتصاد جهان و افت تقاضا برای نفت همه پیش‌بینی‌های قبل در باره وضعیت نفت در سال جاری (۲۰۲۰) را بر هم زد و هرگونه پیش‌بینی برای سال آینده میلادی (۲۰۲۱) را نیز دچار مشکل کرده است.
با این حال سازمان اوپک طی گزارشی وضعیت کنونی تقاضای جهانی نفت و همچنین پیش‌بینی سال آینده را ارائه کرده است. بر اساس این گزارش میزان تقاضای نفت از ۹۹.۶۹ میلیون بشکه در سال ۲۰۱۹ به ۹۰.۶۳ میلیون بشکه در سال ۲۰۲۰ کاهش داشته است. پیش بینی اوپک این است که با افزایش رشد اقتصاد جهان در سال ۲۰۲۱ میزان تقاضا برای طلای سیاه به ۹۷.۶۳ میلیون بشکه برسد که باز هم حدود ۲ میلیون بشکه کمتر از سال ۲۰۱۹ خواهد بود.
| تقاضای جهانی نفت ۲۰۲۱-۲۰۱۹ (منبع:اوپک)میلیون بشکه | ||||
|---|---|---|---|---|
| ردیف | منطقه | ۲۰۲۱ | ۲۰۲۰ | ۲۰۱۹ |
| ۱ | آمریکا | ۲۵.۱۳ | ۲۳.۲۹ | ۲۵.۶۳ |
| ۲ | سهم ایالات متحده از منطقه آمریکا | ۲۰.۴۶ | ۱۸.۹۴ | ۲۰.۷۹ |
| ۳ | اروپا | ۱۳.۸۱ | ۱۲.۶۰ | ۱۴.۲۵ |
| ۴ | آسیا-اقیانوسیه | ۷.۴۳ | ۹.۹۶ | ۷.۷۹ |
| کل سهم سازمان همکاری اقتصادی و توسعه | ۴۶.۳۶ | ۴۲.۸۵ | ۴۷.۶۸ | |
| ۵ | سایر مناطق آسیا | ۱۳.۸۶ | ۱۲.۶۶ | ۱۳.۸۷ |
| ۶ | سهم هند از مناطق آسیایی | ۴.۹۸ | ۴.۲۴ | ۴.۸۴ |
| ۷ | آمریکای لاتین | ۶.۳۱ | ۶.۰۱ | ۶.۵۹ |
| ۸ | خاورمیانه | ۷.۹۳ | ۷.۵۶ | ۸.۲۰ |
| ۹ | آفریقا | ۴.۳۴ | ۴.۱۸ | ۴.۴۵ |
| کل سهم کشورهای در حال توسعه | ۳۲.۴۴ | ۳۰.۴۰ | ۳۳.۱۱ | |
| ۱۰ | کشورهای استقلال یافته شوروی سابق | ۴.۶۲ | ۴.۳۹ | ۴.۸۴ |
| ۱۱ | سایر مناطق اروپا | ۰.۶۸ | ۰.۵۷ | ۰.۷۶ |
| ۱۲ | چین | ۱۳.۵۳ | ۱۲.۴۳ | ۱۳.۳۰ |
| کل دیگر مناطق جهان | ۱۸.۸۳ | ۱۷.۳۹ | ۱۸.۹۱ | |
| ۱۳ | کل جهان | ۹۷.۶۳ | ۹۰.۶۳ | ۹۹.۶۹ |