نخستین دسته از نیروهای نظامی آمریکا با عنوان میسیون نظامی پس از آغاز جنگ جهانی دوم و همراهی آمریکا در این جنگ با متفقین، وارد ایران شدند اما بعد از مدتی تصمیم گرفته شد با این مستشاران قرارداد نظامی بسته شود. در حقیقت ایران با توجه به موقعیت استراتژیک خود از بُعد امنیتی برای دولتمردان آمریکایی حائز اهمیت بود. از طرفی ضعف بنیه نظامی و فنی رژیم پهلوی و وضعیت داخلی ایران، نقش‌آفرینی پررنگ آمریکا در این عرصه را ضروری می‌ساخت. بخشی از این نقش‌آفرینی در قالب فعالیت مستشاران نظامی آمریکایی در ایران بود. همچنین در این زمان وابستگی ایران به آمریکا نسبت به دوره های قبل به اوج خود رسید و موجب بستن قراردادهای متعدد نظامی شد، این قراردادها نه تنها در ایران تغییرات عمده‌ای به وجود آورد، بلکه مسبب پاره‌ای تغییرات در دیگر کشورهای خاورمیانه نیز شد. برپایه ماده واحده مصوب آبان ۱۳۲۲خورشیدی، مجلس به دولت اجازه داد تا هیأتی از افسران و درجه داران ارتش آمریکا را برای وزارت جنگ استخدام کند تا به اصلاح و بازسازی ارتش ایران بپردازد. بدین ترتیب حضور مستشاران امریکایی و نفوذ گسترده آنان در ایران افزایش یافت. در بیشتر ادارات دولتی و وزارت دفاع ایران، کارشناسان امریکایی اداره امور را به دست گرفتند. عوارض گمرکی از کالاهای امریکایی لغو شد.
قانون استخدام مستشاران نظامی آمریکا در دوران کابینه علی سهیلی به امضا رسید اگرچه قبل از سهیلی، احمد قوام‌السلطنه تلاش زیادی برای باز کردن پای مستشاران نظامی به ایران به عمل آورده بود. قوام در سومین دوره نخست‌وزیری خود که مقارن با دومین سال سلطنت محمدرضا پهلوی بود، توانست وی را به چرخش سیاسی به طرف آمریکا به جای اتکاء سنتی به روس و انگلیس متقاعد سازد. او حتی افرادی را در مناصب مختلف انتخاب کرد که بیشترین توجه را به آمریکا داشتند، بنابراین در چارچوب این تلاش‌ها نخستین دسته از مستشاران نظامی آمریکا که به «میسیون نظامی» شهرت داشتند، وارد ایران شدند.
همچنین در ۱۴ اسفند۱۳۳۷ موافقتنامه همکاری در آنکارا توسط سرلشکر حسن ارفع سفیرکبیر ایران در ترکیه و فلچروران سفیرکبیر آمریکا به امضاء رسید. از طرف وزارت امورخارجه در بخشنامه‌ای به سفارتخانه‌های مهم ایران در کشورهای خارجی فرستاده و متذکر شد، هروقت خطری از طرف شوروی متوجه ایران شد و اگر از طرف دولت ایران خبری به سفارتخانه نرسید، سفارتخانه مجاز است، آن را همان روز به دولت آمریکا مستقیماً یا به وسیله سفارت تسلیم کند. بنابراین با انعقاد قرارداد دفاعی ۲ جانبه میان ایران و آمریکا، ارتش ایران به کلی در اختیار آمریکاییان قرار گرفت و سیل افسران و درجه‌داران آمریکا به ایران سرازیر و مداخله آنان در تمام امور ارتش چشمگیر و علنی شد. در اسناد لانه جاسوسی آمریکا آمده است: در این قرارداد نیز رییس هیات مستشاری «بر همه افسران ژاندارمری شاهنشاهی ایران تقدم... داشت، مشارالیه مستقیما عهده‌دار کلیه اداره و کنترل ژاندارمری... بود و حق... داشت... انتصاب یا ترفیع یا تنزل یا اخراج هر خدمتگزار ژاندارمری [را] به وزیر کشور پیشنهاد و... به... اجرا بگذارد و مقام دیگری حق مداخله نداشت و نیز حق... داشت، هر افسر یا ژاندارم یا خدمتگزار ژاندارمری را با تصویب وزیر کشور منتقل و دوباره تعیین نماید.»(۱) تاکسر میسیونر انگلیسی در سخنرانی خود در جمعیت سلطنتی آسیای مرکزی گفت: امریکایی ها به خوبی خلأ ناشی از رفتن انگلیسی ها را پر کرده اند. در جایی که یک انگلیسی بود الآن ۶ امریکایی نشسته اند.
هزینه مستشاران آمریکایی مقیم ایران در ۱۳۵۶خورشیدی بیش از هزینه پرسنل نظامی ارتش ایران بود. براساس آمار و ارقامی که در روزنامه‌ها درج شده است، تعداد مستشاران تا ۱۳۳۸خورشیدی به ۱۲۰۰ تَن رسید. در سال‌های بعد، این رقم افزایش یافت. مستشاران نظامی آمریکا تمام آموزشگاه‌ها و مدارس نظامی و دانشکده افسری را در ایران کنترل می‌کردند و تمام امور ارتش و ساختمان‌های نظامی و استراتژیکی را تحت نظر قرار می‌دادند اما این روند نه تنها موجب کاهش مستشاران آمریکایی در ایران نشد، بلکه بر تعداد آنها افزود. کمک نظامی آمریکا به ایران در اواسط ۱۳۴۰خورشیدی جای خود را به یک برنامه فروش نظامی داد و آموزش پرسنل نظامی ایران در آمریکا نیز کاهش یافت. (۲)
برای نمونه، محمدرضا پهلوی در ۱۳۴۲خورشیدی مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار وام از بانک‌های آمریکا به ضمانت دولت آمریکا برای خرید اسلحه از آن دولت دریافت کرد و سپس تعدادی از نظامیان آمریکا را با عنوان مستشاران نظامی برای آموزش ارتش ایران استخدام کرد که با خانواده‌های خود به ایران آمدند. عده این مستشاران را بین ۵۲ تا ۳۰ هزار نفر تخمین می‌زدند. (۳)
افزون بر این، طبق تحقیقات سنای آمریکا، تعداد این مستشاران در ایران از ۱۶ هزار تَن در ۱۳۵۰ خورشیدی به ۲۴ هزار تَن در ۱۳۵۴ خورشیدی افزایش یافت. حضور بیش از ۴۵ هزار مستشار در ۱۳۵۶خورشیدی که ببیشتر آنها در جنگ ویتنام حضور داشتند و دخالت در تمامی امور سیاسی-اقتصادی و نظامی کشور و تسلط بر ارتش، ژاندارمری، شهربانی و ساواک، بیانگر ۲ نوع وظیفه و عملکرد آنها بود؛ یکی حفظ و حراست از منافع دولت آمریکا و ایجاد زمینه‌های کافی برای گسترش سرمایه‌های خارجی در ایران و دیگری شرکت مستقیم در سلطه سیاسی بر مردم و اجرای نظم. به‌تدریج و با افزایش تعداد آنها، مسایل و معضلاتی نصیب جامعه ایرانی شد که گاه دامان دولت را نیز می‌گرفت. برای نمونه، برخی از آنها به‌جای تدریس، تمامی وقت خود را صرف مشروب‌خواری و دعوا می‌کردند. طرز رفتار و بی‌بندوباری آنها در جوامع سنتی مانند اصفهان و شیراز، اعتراض مردمی را به بار آورد. علاوه بر این‌ها، برخی مزایای منظورشده برای آنها، خود به چالشی برای حکومت نیز بدل شد.
لغو قانون استخدام مستشاران نظامی آمریکا
بعد از ورود مستشاران نظامی به ایران و بعد از تصویب موافقتنامه فروش سلاح و قرارداد افزایش مستشاران آمریکایی در ایران حضور آمریکایی ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت، این قراردادها که هر از چند گاه یکبار تمدید نیز می‌شد تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه یافت اما سرانجام در ۲۵ شهریور ۱۳۵۸ با تصویب شورای انقلاب تمام این قراردادها لغو شد. برپایه لایحه‌ای که از تصویب شورای انقلاب اسلامی گذشت، قانون اجازه استخدام هیاتی از افسران و درجه‌داران ارتش کشورهای متحده آمریکا برای وزارت جنگ لغو شد.
کتابی جامع در خصوص حضور میسیون های نظامی آمریکا در ایران
مستشاران نظامی آمریکا در ایران از جمله آثاری است که به ورود، تشدید و تثبیت سلطه مستشاران نظامی آمریکا در ایران و نهایتاً خروج آنها از کشور می‌پردازد. این کتاب به قلم شاداب عسگری و توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است در این کتاب نویسنده کوشیده به تبیین دقیق جزئیات این واقعیت تاریخی بپردازد. فصل سوم این کتاب به موضوع «ناتوانی محمدرضا شاه، عامل تشدید حضور مستشاران نظامی آمریکا» اختصاص یافته است. از جمله موضوعاتی که در این فصل مطرح شده‌اند می‌توان به مباحثی همچون میسیون نظامی آمریکا و دور جدیدی از حضور آنها، تثبیت حضور مستشاران آمریکا در ایران، افزایش نفوذ آمریکا و دور جدیدی از حضور آنها، تثبیت حضور مستشاران آمریکا در ایران، افزایش نفوذ مستشاران آمریکایی، موافقتنامه جم‌ـ آلن، حضور مستشاران آمریکایی در ژاندارمری، اصل چهار ترومن و بازسازی نیروی هوایی اشاره کرد. در فصل آخر این کتاب هم در تیتری با عنوان انقلاب اسلامی و سقوط جریان مستشاری به خیزش اسلامی مردم ایران به رهبری امام (ره) برای پایان کار مستشاران نظامی آمریکا پرداخته است، یکی از اصلی‌ترین مطالبات مردم ایران در دوران انقلاب، خروج مستشاران آمریکایی از ایران بود. از این رو با شدت گرفتن مبارزات انقلابی مردم ایران، خروج آمریکاییان از کشور آغاز می‌شود.
منابع
۱- اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب هفتم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۷، ص ۵۱۷
۲- مارک گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، فریدون فاطمی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۱، ص ۱۹۸.
۳- یادداشت‌های اسدالله علم، تهران، مازیار، ج ۶، ۱۳۸۷، ص ۴۹۱