اقتصاد جهانی در دهه های اخیر تحولات زیادی را پشت سر گذاشته و شکلی نوین از تجارت جهانی در مقیاس وسیعی ایجاد شده است؛ چنانچه «فیس‌بوک» شرکت «واتس‌آپ» را ۴۷میلیون دلار خریده یا اکنون که شرکت «آمازون» به عنوان بزرگ‌ترین شرکت فناوری دنیا شناخته می‌شود و یا خرید شرکت «کریم» امارات با قیمت ۳میلیارد دلار توسط شرکت «اوبر»، این موارد جملگی دال بر اهمیت این شرکت‌ها در اقتصاد نوین جهانی است. این تحولات که ناشی از رشد بی‌سابقه تحولات علمی و دانشگاهی است، در ایران هم با تاثیرات زیادی همراه بوده که مورد توجه دولت قرار گرفته است.
چیستی شرکت‌های دانش‌بنیان
شرکت‌های دانش‌بنیان، موسسات خصوصی یا تعاونی هستند که به منظور افزایش علم و ثروت، توسعه اقتصادی بر پایه دانش و تحقق اهداف علمی و اقتصادی در راستای گسترش اختراع و نوآوری و در نهایت تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه ( شامل طراحی و تولید کالا و خدمات ) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان ( به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوط ) تشکیل می‌شود. طبق آیین‌نامه مصوب،شرکت‌های دانش بنیان، اهدافی نظیر، ترغیب هیئت علمی دانشگاه‌ها و واحدهای پژوهشی برای فعالیت‌های بیشتر در رفع نیاز جامعه و امکان افزایش درآمد اعضای هیئت علمی، تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی، افزایش درآمدهای اختصاصی دانشگاه‌ها و واحدهای پژوهشی موضوع کلی فعالیت دانش بنیان را دنبال می‌کنند.
این شرکت‌ها در دو گروه طبقه‌بندی می‌شوند:
الف) شرکت‌هایی که فقط اعضای هیئت علمی مالک آن هستند و چنانچه سهم دانشگاه در آن کمتر از ۵۰ درصد باشد، به عنوان شرکت خصوصی شناخته شده و باید تابع قانون تجارت و در اداره ثبت شرکت‌ها ثبت شوند؛
ب) شرکت‌هایی که دانشگاه‌ها هم در آن مالکیت دارند و اگر سهم دانشگاه در آن بیش از ۵۰ درصد باشد، در این صورت به عنوان یک شرکت دولتی شناخته می‌شود. مهمترین اصل شرکت دانش بنیان دولتی ، اصل خدمات علمی ،فنی و تحقیقات است.
شرکت‌های دانش‌بنیان اساساً کالا تولید نمی‌کنند، عموماً زمین و ماشین‌آلات خاصی هم ندارند، بلکه عده‌ای از افراد تحصیل‌کرده و با تجربه ، اطلاعاتی را تولید می‌کنند که محصول یا محصولات اصلی شرکت محسوب شده و برایشان درآمدزایی دارد. بحث طرح‌های صنعتی و مالکیت معنوی محصولات، همیشه از دغدغه‌های اصلی شرکت محسوب می‌شود که حفظ حقوق معنوی این اطلاعات، یکی از مهمترین مسائل حقوقی در شرکت‌های دانش بنیان می‌باشد، زیرا اصولاَ این دارایی‌ها قابل لمس نیستند.
این شرکت‌ها در ۹ زمینه: انجام تحقیقات کاربردی، ارایه خدمات تخصصی و مشاوره‌ای (خدمات علمی و تحقیقاتی و فنی)،تولید محصولات یا فناوری نوین(توسعه فناوری)، انجام خدمات نظارتی بر تحقیقات پژوهشی، اجرایی و مشاوره‌ای، ارایه خدمات توسعه کار آفرینی، ایجاد مراکز رشد و خدمات ایجاد و توسعه کسب و کار، ارایه خدمات توسعه محصول جدید، ارایه خدمات ورود کسب و کار به بازار بین‌المللی و جهانی کردن آن‌ها، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های توسعه کارآفرینی در سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی، فعالیت دارند.
دولت به دنبال تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان
قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان در سال ۱۳۸۹ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و به نوعی سرآغاز گسترده‌ترین برنامه دولت برای حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان شد. در این قانون موضوعات مهمی چون تشکیل صندوق نوآوری و شکوفایی و ارائه معافیت‌های مالیاتی و گمرکی مورد تاکید قرار گرفته است. علاوه بر حمایت‌های قانونی، ارزیابی و شناسایی شرکت‌های دانش‌بنیان، فرصت مناسبی را برای ارائه حمایت‌های متنوع از این شرکت‌ها فراهم آورده است که توسط معاونت علمی و فناوری و دبیرخانه کارگروه و در برخی موارد با همکاری سایر دستگاه‌ها در حال اجراست. این حمایت‌ها در مجموع بالغ بر ۱۱۰ عنوان را شامل می‌شود.
موارد مذکور شامل معافیت‌های مالیاتی شرکت‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری، خدمات مالی و حسابداری، مشاوره مالی و معافیت بر مالیات بر حقوق کارکنان فعال است. خوشبختانه دولت در ۷ سال اخیر موفق شد تا در زمینه خدمات گمرکی مواردی نظیر معافیت از حقوق گمرکی، عوارض و سود بازرگانی، معافیت مالیات ۴ درصد علی‌الحساب بر واردات و تسهیلات گمرکی را هم برای شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم نماید.
براساس گزارش منتشره در تارنمای معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، شرکت‌های دانش‌بنیان در این دوره امکان حضور در بازار سرمایه و فرابورس را هم یافتند. در این دوره۳۵ شرکت دانش‌بنیان، با راهیابی به بازار بورس و فرابورس ایران از وضعیت مناسب‌تری نسبت به قبل برخوردار شدند. این شرکت‌ها به ارزش ۱۸۰هزار میلیارد تومان در بورس حضور دارند و اکنون در کشور ۵ هزار و ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان به ارزش ۱۲۰ میلیارد دلار فعالیت دارند که بزرگ‌ترین این شرکت‌ها که در بورس هم حضور فعال دارند، شرکت «انفورماتیک و آسان‌پرداخت» است.
از دیگر دغدغه‌های نخبگان دانشگاهی مرد فعال در شرکت‌های دانش‌بنیان، مسئله نظام وظیفه است که دولت با در نظر داشتن آن موفق به اقدامات مناسبی در این زمینه شد. ارائه تسهیلات در حوزه «امریه نظام وظیفه در این شرکت‌ها»، پروژه جایگزین خدمت در شرکت‌های دانش‌بنیان و دستگاه‌های دفاعی و دولتی و پروژه جایگزین خدمت در شرکت‌های همکار دفاعی، از جمله این تسهیلات ارائه شده است.
همچنین دولت توانست تا با ارائه امتیاز ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی، استفاده از بودجه پژوهشی دستگاه‌های اجرایی، مشارکت دانشگاه‌ها در تاسیس و اداره شرکت‌های دانش‌بنیان و اعطای مجوز فعالیت اعضای هیئت علمی در این شرکت‌ها، از ظرفیت مراجع علمی دانشگاهی در این حوزه نیز استفاده لازم را ببرد.
علاوه بر این، شرکت‌های دانش بنیان از اعطای تسهیلات کم‌بهره(بلند مدت یا کوتاه مدت) و یا بی‌بهره هم برخوردار هستند. باید در نظر داشت اقتصاد کشور در سال‌های اخیر در حال تغییر از اقتصاد مبتنی بر منابع زیرزمینی، نفت، فولاد، سیمان و دارایی فیزیکی، به اقتصاد دانش‌بنیان بر پایه دارایی‌های مبتنی بر دانش و تکنولوژی است. ایران نیز با ورود به این عرصه و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان گامی مهم در راستای تحقق اهداف علمی برداشته که با روی کار آمدن دولت «تدبیر و امید» بخش قابل ملاحظه‌ای از این مسیر را عملیاتی کرده است.