فارسی، زبان دوم جهان اسلام است

امروز پنج‌شنبه (۲۷ شهریور)، مطابق است با سالگرد درگذشت محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار و روز بزرگداشت زبان و ادبیات فارسی، به این بهانه به یکی از دست اندر کاران در پاسداشت زبان فارسی، گفت و گو کرده‌ایم.

محمود شالویی مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ماه گذشته با حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، به سمت دبیری شورای پاسداشت زبان فارسی منصوب شد. وی (زاده ۱۳۴۵)، پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و دانش آموخته ادیان تطبیقی و عرفان اسلامی است و از دوره نوجوانی به حوزه شعر و ادب فارسی علاقه داشت، کتاب های وحدت ادیان و مولانا و من مسلمانانم نوشته وی و کتاب شرح و توضیح دیوان حافظ به زبان صربی همچنین کتاب گزیده مثنوی به زبان مقدونیه ای، با پژوهش شالویی، نتیجه علاقه و تحقیقاتش در زمینه ادب کلاسیک و معاصر فارسی است.

دبیر شورای پاسداشت زبان فارسی، در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا، با بیان این که جامعه هدف زبان فارسی تنها ایران نیست، گفت: این زبان همه مخاطبان فرهنگ و ادبیات ایران در همه جهان را در بر می‌گیرد. بعد از حضور اسلام در کشور ما، فارسی، زبان دوم جهان اسلام قلمداد شد و امروز زبان عارفان، زبان دین و زبان معرفت است و با این ویژگی‌ها باید بیشتر به آن توجه و التفات کرد.

وی ادامه داد: بسیار افرادی بودند و هستند که از سرزمین‌های دوردست به خاطر علاقه به شیرینی و لطافت زبانِ فارسی، فرسنگ‌ها راه را در نوردیدند تا خودشان را به سرزمین پارس برسانند و از این زبان و آهنگ غنی و قوی آن بهره بگیرند. اگر به تاریخ گذشته چند صد سال اخیر نگاه کنیم، متوجه می‌شویم زبان فارسی تنها در قلمرو سه کشور ایران تاجیکستان و افغانستان رایج نبوده است بلکه مرزهای گسترده‌ای، در کشورهای بسیاری را در سیطره خود داشته، به طوری‌که هندوستان یکی از مراکز مهم زبان فارسی به شمار آمده است اما با حضور استعمار نو، بخش‌های عمده‌ای از قلمرو معنوی زبان فارسی تحت تاثیر زبان بیگانه قرار گرفته و این موضوع در محدوده کشور ما هم به صورت واضحی مشهود است.

شالویی با بیان این که انقلاب اسلامی دریچه نویی به ادبیات فارسی بود، اضافه کرد: انقلاب باعث بازگشت به تمدن اصیل و دیرینه ما و بازیابی فرهنگی بود که از دیرباز خود را با این هویت می‌شناختیم و به زدودن واژه‌ها و از بین بردن نفوذ فرهنگی دنیای غرب و شرق، کمک کرد. استقلال کشور ما به طور ویژه در محیط فرهنگی باید تثبیت شود، چون فرهنگ جنبه زیربنایی دارد و موارد دیگر چون صنعت و اقتصاد جنبه رو نمایی دارند.

وی ادامه داد: اگر فرهنگ مورد نفوذ بیگانگان قرار بگیرد، خود به خود آسیب‌های جدی در بخش‌های مختلف کشور به وجود خواهد آمد. مبنای فرهنگ زبان هر ملت است، خاصه زبان ما که تنها یک زبان گویشی نیست، بلکه به خاطر برخورداری از معنا و محتوا و متن، حتی زبان علم و تمدن ما نیز بوده است.

مردم ایران به زبان فارسی افتخار می‌کنند

وی در توضیح این که چگونه باید به مردم برای حفظ زبان فارسی آگاهی بدهیم، اظهار داشت: یکی از افتخارات مردم ایران، زبان فارسی است و مردم از هر قوم و قبیله‌ای، با هر گویش و لهجه، باز هم به این زبان فارسی افتخار می‌کنند و آن را به عنوان یکی از اسناد مهم اصالت و هویت خود می‌شناسند. مردم هر چه نسبت به زبان حساسیت بیشتری داشته باشند، در به کارگیری آن اهتمام می‌کنند و در پاسداری و مواظبت از آن هم موفق خواهند بود.

مشاور وزیر فرهنگ ادامه داد به عنوان مثال اگر برای نامگذاری فرزند خود اسم های ایرانی را انتخاب کنید به تحقیق در امر گسترش زبان فارسی هم سهیم شده‌اید و دیگر نیاز به دستگاه‌های بازدارنده نیست، یا وقتی مرکز کسب و کار راه اندازی می‌کنید و یک نام ایرانی می‌گذارید، اگر حساسیت داشته باشید، نیازی به دستگاه‌های مراقبتی در این زمینه وجود ندارد و خود مردم وقتی می‌بینند نام ایرانی است، از آن محصول و از آن تولید استقبال بیشتری کنند و خود به خود زبان فارسی جایگاه خود را در اختیار می‌گیرد، خود مردم در این زمینه می‌توانند در نقش هدایتگری داشته باشند. نقش مردم در کنار دستگاه‌ها بسیار مهم است، در حقیقت نقش اساسی به عهده مردم است.

وی با اشاره به علاقه مردم ایران به زبان فارسی، اضافه کرد: مردم ما به زبان فارسی تعصب نشان می‌دهند، اگر هم عده محدودی نسبت به زبان‌های غیرفارسی رغبت نشان می‌دهند، موجب نمی‌شود که علاقه‌شان به زبان فارسی کاسته شده باشد، نکته این است که ما باید دلایل اهمیت استفاده از زبان فارسی را بهتر به مردم نشان بدهیم.

شالویی یکی از مواردی که می‌تواند به زبان فارسی آسیب بزند، تعداد بی رویه مراکز زبان خارجی دانست که بدون هیچ محدودیتی رشد می‌کنند.

وی اضافه کرد: این موسسات به نحو گسترده‌ای بسیاری از زبان‌های خارجی را تبلیغ و تدریس می‌کنند، در مقابل آن‌ها، ما چند مرکز برای آموزش زبان فارسی داریم که به نحوه اصیل و علمی آن را آموزش دهند؟  مراکزی که گلستان و بوستان تدریس کنند و مردم به ویژه جوانان و نوجوانان، با علاقه بخواهند ادبیات فارسی در آن بیاموزند، همه تبلیغاتی که در شهر می‌بینیم برای آموزش زبان‌های خارجی است، برای آموزش زبان قوی و غنی مادری، حتی یک آموزشگاه هم شاید نداشته باشیم.

زبان فارسی باید اولویت همیشگی باشد

دبیر شورای پاسداشت زبان فارسی، خواندن متون قدیمی را راهی برای آموزش زبان فارسی دانست و بیان کرد: در بسیاری کشورهای دنیا، علاقه به خواندن متون قدیمی بسیار زیاد است و دوره‌هایی برای خواندن آن‌ها برگزار می‌کنند. ما بسیاری از متون را بر اساس سخت بودن کنار می‌گذاریم، این آثار کم کم برای ما بیگانه می‌شوند. این فاصله گرفتن به ما ضربه‌های جبران ناپذیری می‌زند و این گونه متون دستخوش فراموشی می‌شوند، دیگر کسی زبان فهم آن‌ها را ندارد. اگر شما یک متن انگلیسی را جلوی یک دانش آموز سوم راهنمایی بگذارید و یک حکایت شاهنامه را ، چه بسا که برای او خواندن انگلیسی راحت تر باشد تا شاهنامه! و این موجب نگرانی و تأمل بسیار است و نشان می دهد که در حال دور شدن از زبان اصیل و مادری خویشیم.

وی افزود: ما باید به این موضوع توجه کنیم البته که اگر کسی انگلیسی بداند هیچ ایرادی ندارد اگر اولویت اولش زبان خودش باشد. اگر نتوانیم شاهنامه یا گلستان را بخوانیم نشان می‌دهد چقدر در زمینه ادبیات فارسی مشکل داریم و باید تلاش کنیم.

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد، در توضیح فعالیت موسسات در حوزه زبان و ادبیات فارسی گفت: این موسسات، در قالب موسسات فرهنگی و هنری تک یا چند منظوره، شکل می‌گیرد که آن‌ها نیز مجوز خود را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت می‌کند. در این موسسات فرهنگی و هنری یکی از کارکردها در حوزه زبان و ادبیات است، افزون بر این در حوزه معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به خصوص در امر تشکل‌های انجمن‌های ادبی و داستانی هم می‌تواند از طرف معاونت فرهنگی اقداماتی صورت بگیرد.

شالویی با اشاره به انجمن‌های ادبی که در اغلب کشورهای جهان نیز هستند، گفت: سعی داریم نه تنها در مراکز استان‌ها که در شهرهای دور افتاده نیز انجمن‌های ادبی و انجمن‌های شعر و داستان را تقویت کنیم، این موضوع می‌تواند برای توسعه زبان فارسی مفید باشد چون مورد غفلت قرار گرفته است. اگر نهادهای مختلف این موضوع توجه کنند، دیگر نیازی به تدوین برنامه‌ای برای ترویج زبان و ادبیات فارسی نیست.

در مناسبت‌های تقویمی، فعالیت‌های حوزه زبان فارسی را جمع‌بندی کنیم

وی در توضیح استفاده شورای پاسداشت زبان فارسی از مناسبت‌های تاریخی در حوزه زبان و ادبیات فارسی گفت: خود این مناسبت‌ها در ذات خود نوعی یادآوری، بازگویی و تاکید بر موضوع را دارد بنابراین این مباحث از رونق و توجه بیشتری برخوردار می‌شود. توجه عمومی نسبت به آن جلب می‌شود و اقداماتی در زمان کوتاهی شکل می‌گیرد اما ما می‌توانیم یک جمع بندی از فعالیت یک ساله در حوزه زبان فارسی را شاهد باشیم یا به نمایش بگذاریم، نباید به آن‌ها اکتفا کنیم.

شالویی ادامه داد: باید این دید را داشته باشیم، امروز که روز شعر و ادب فارسی است، ۲۷ شهریور کار خود را آغاز می‌کنیم و ۲۷ شهریور سال آینده، نتیجه عملکرد یک‌ساله خود را ارائه می‌کنیم. این گونه در بزرگداشت چنین روزی اهمیت بخشیدن به موضوع شعر و زبان فارسی را نشان می‌دهیم و در واقع نتیجه عملکرد یک ساله خودمان را ارائه می‌کنیم، اگر واقعاً به عنوان نتیجه عملکردی یک ساله باشد کار بسیار پسندیده و خوبی است.

وی افزود: در موقعیتی که برای ما پیش آمده است یعنی روز گرامی‌داشت شعر و ادب فارسی و روز مشابه آن ۲۵ اردیبهشت که روز پاسداشت شعر و ادب فارسی و روز فردوسی نیز هست. ما باید بین فردوسی که متعلق به تاریخ گذشته ماست تا شهریار که متعلق به امروز ماست، پیوندی برقرار کنیم، پیوندی که مدام و مستمر باشد. باید ارتباط قوی و قاطعی را ایجاد کنیم که باعث شود اگر امروز شعر شهریار را می‌فهمیم، بتوانیم شعر فردوسی را هم به خوبی بفهمیم در حقیقت پیوندی است بین شعر معاصر و شعر گذشته، یعنی زبان فارسی امروز ما و زبان فارسی دیروز ما.

وی اضافه کرد: شهریار در عین آن که ترک زبان است اما با شیرینی به فارسی شعر می‌گوید، شعر شهریار در میان مردم ما رواج دارد و از محبوبیت برخوردار است. فرقی نمی‌کند در ایران ما که ترک یا کرد یا عرب یا لر یا بلوچ یا هر نژاد دیگری که باشد، مهم این است که تمام این‌ها زبان فارسی را دوست دارند و به زبان فارسی سخن و شعر می‌گویند و کتاب و مقاله می‌نویسند و این زبان را نماد وحدت خودشان می‌دانند و این نکته اهمیت بسیار دارد.

دنیا به شاعران فارسی زبان خیره شده است

شالویی در پاسخ به این سوال که کدام اثر زبان فارسی را برای آموزش مهم‌تر می‌داند، گفت: تمام آثاری که آن‌ها را به عنوان آثار برجسته زبان فارسی می‌شناسیم، شاعرانی مثل فردوسی گرفته تا نظامی، سنایی، عطار، مولانا، سعدی، حافظ، عراقی و حتی در دوره‌های معاصر خود ما، الگوی تمام عیاری چون شهریار تبریزی، ویژگی‌های مهمی برای آموزش دارند.

وی اضافه کرد: همه این‌ آثار حاوی اشعار و سروده‌هایی هستند که هرکس در اندازه فهم خودش می‌تواند از آن‌ها بهره بگیرد، در عین حال شاید مطالبی دشوار در آن‌ها باشد که احتیاج به تفسیر و تحلیل دارد اما حقیقت مطلب این است که عموم مطالب و شالوده متون ادبیات فارسی قابلیت فهم عمومی را دارد. وبر می‌گوید آموزش باید با تامل و تانی و به آهستگی باشد، در این صورت جای خودش را باز و فهم خود را ایجاد می‌کند. به تعبیری هرکس به قدر فهمش فهمیده مدعا را.

دبیر شورای پاسداشت زبان فارسی افزود: توصیه من به شخص یا اثر خاصی نیست، بلکه از هر یک از این گوهرها شما می‌توانید به اندازه وسع و علاقه خود بردارید. شاید فردی از گلستان متنی را می‌خواند و برایش شیرین باشد و دیگری برای آموختن و اندختن از ابیات مثنوی بهره ببرد و دیگری از حافظ به معرفت برسد. نباید سراغ عبارات و کلماتی برویم که سنگین و سخت است و چه بسا باعث می‌شود که مخاطب نسبت به آن بی‌علاقه شود.

وی ادامه داد: باید از آثاری که ساده‌تر و قابل فهم‌تر هستند آغاز کنیم و بعد از آن می‌توان سراغ دشوارترها رفت. در شاهنامه وقتی قصه رستم و سهراب روایت می‌شود، ساده و روان است. هم برای کسی که آن روز بوده و هم برای کسی که امروز آن اثر را می‌خواند. هر فرد به مقتضای سن و میزان معلومات خود به ویژه دانش ادبی می‌تواند از این متون بهره بگیرد.

شالویی ادامه داد: این همه شاعر در زبان فارسی داریم که دنیا خیره به آن‌هاست، آثاری مانند مثنوی معنوی که بسیاری از محققان و اندیشمندان خارجی درصدد بررسی مفهوم و تفسیر آن برآمده‌اند. آن ماری شیمل در آلمان مجموعه‌هایی را به مولوی و مثنوی اختصاص داده است یا نیکلسون می‌آید و این اثر را جمع‌آوری می‌کند، یکی از دلایل کار این پژوهشگران، قابل فهم بودن متون است.

فارسی همواره زبان گفتار و نوشتار ما باشد

وی با اشاره به این که به بهانه سخت بودن خود را از متون فارسی دور کرده‌ایم، بیان کرد: وقتی بیش از اندازه به واژه‌ها و اصطلاحات جدید بپردازیم، به همان اندازه از واژه‌ها و اصطلاحات گذشته فاصله می‌گیریم. امروز این فرصت را داریم که از فضای مجازی استفاده ‌کنیم، فضای کنونی، فرصت بهینه‌ای در جهت ترویج و توسعه زبان فارسی و به ویژه خط فارسی است، چون اکنون نگرانی بیشتری درباره خط فارسی وجود دارد که اهمیت آن کمتر از خود زبان فارسی نیست.

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: اکنون جنبه‌های نوشتاری در استفاده از زبان بیشتر شده است اما از حروف غیرفارسی در بسیاری موارد استفاده می‌شود که مایه نگرانی است. اگر حروف انگلیسی جایگزین حروف فارسی شود و عبارت به فارسی گفته شود اما به انگلیسی نوشته شود، مصیبتی شبیه به آن چه در کشوری مثل تاجیکستان اتفاق افتاده روی می‌دهد. آن‌ها به فارسی صحبت می‌کنند و به خط سیریلیک می‌نویسند، اگر خط از بین برود زمینه‌ای است برای آن که زبان هم دستخوش تغییر شود.

شالویی افزود: این انتظار وجود دارد که با هر شرایطی روبه‌رو باشیم و در هر سختی که باشیم، با هر گونه مسائل و مشکلات، هرگز نسبت به زبان فارسی و اهمیت خط آن بی‌اعتنا نشویم و همیشه آن‌ها را در کنار خود ببینیم و فارسی همواره زبان گفتاری و خط نوشتاری ما باشد.