واپسین روزهای سال ۹۸ خبری خوب در میان خبرهای ناگوار کرونایی برای کتابخوانان و فرهنگدوستان جلوه گری کرد؛ خبر این بود که شیراز برای سال ۹۹ به عنوان پایتخت کتاب ایران برگزیده شد.
سال ۹۹ آغاز شد سالی که گوارای وجود کسی نشد و خانه نشینی و دستورات محدود کننده بهداشتی برای مقابله با ویروس کرونا، نوروز و هر آنچه را رنگ شادی داشت با خود به کنج فراموشی برد.
خود خبر یعنی تعلق گرفتن پایتختی کتاب کشور به شیراز، موجب خوشحالی شد اما تاخت و تاز کرونا این خوشحالی را تعلیق و کمرنگ کرد.
گلستان و پاییزان
نزدیک به دو دهه، هرسال در شهرک گلستان شیراز، ورق‌هایی از دانش به شمایل کتاب به مشتاقان عرضه می شد و شیفتگان فرهنگ و ادب، طبق طبق گل به خانه می بردند.
چندین سال بود که پاییز با برپایی نمایشگاه کتاب در این شهرک غرب شیراز، رنگ و برگ بهار می گرفت؛ اما سال ۹۸ خزان در دل این مکان و مشتاقان کتاب ماند و این نمایشگاه از برگزاری بازماند.
بیست و هفتم آبان ۹۸ مهدی امیدبخش معاون فرهنگی مطبوعاتی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس اعلام کرد که هجدهمین نمایشگاه کتاب استان فارس به دلیل شرایط نامساعد جوی و نبود زیرساخت‌های لازم در زمانی دیگر برپا خواهد شد.
اما این زمانی دیگر ، هرگز نیامد تا اینکه ویروس کرونا سربرآورد و برگزاری نمایشگاه را به طور کامل در سال ۹۸ به تعطیلی کشاند.
هجدهمین نمایشگاه سراسری کتاب استان فارس قرار بود سوم تا هشتم آذرماه ۱۳۹۸ در شهرک گلستان شیراز برگزار شود.
برنامه ها در محاق، مژده ها و نویدها
هجدهم بهمن سال ۹۸ خبرهای خوش برای دوستداران کتاب به گوش رسید و اعلام شد که شیراز در سال ۱۳۹۹ پایتخت کتاب کشور شده است.
سال ۹۹ با اوج گسترش و یکه تازی ویروس کرونا در جهان و ایران آغاز و همزمان شد و بیشتر برنامه های پیش بینی شده را بی فرجام کرد و بسیاری از برنامه های گرامیداشت پایتختی کتاب را در شیراز به کندی و تعطیلی کشاند.
در یکی از اندک دورهمی‌های خانوادگی ( هراس از کرونا دورهمی ها را بیش از پیش به غربت فرستاده است) زمانی که گفتم شیراز امسال(سال ۹۹) پایتخت کتاب کشور است،همه شگفت زده شدند و گفتند از این موضوع خبر نداشتیم.
هرچند برخی از این افراد، دیدگاهشان این بود که شهری با ویژگی‌های فرهنگی شیراز، نیازی به اعلام رسمی برای پایتخت کتاب بودن ندارد.
سیروس رومی پژوهشگر فرهنگی و نویسنده شیرازی اعتقاد دارد : شیراز در گستره تاریخ همواره از قدیمی‌ترین کتابخانه‌ها برخوردار بوده که به شیوه‌هایی خلاقانه اداره می‌شده است؛ همچنین از هر نسخه کتاب مهم، دستکم یکی در شیراز یافت می‌شده است؛ بنابراین کتاب و کتابخوانی با تاریخ شیراز عجین است.
هم مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس و هم معاون مطبوعاتی این اداره کل، کم جلوه بودن برنامه ها را به رغم تلاش های سازمان متبوع خود تایید و این وقفه را به دلیل شیوع کرونا اعلام کردند.
صابر سهرابی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس بیست ونهم امرداد ۹۹ در جمع اصحاب رسانه فارس در شیراز اعلام کرد که از شورای سیاست‌گذاری پایتختی کتاب ایران درخواست شده که به دلیل شیوع کرونا، پایتختی کتاب شیراز را یک سال دیگر تمدید کند تا بتوان برنامه‌های پیش بینی شده را با شرایط پیش آمده همسان‌سازی کرد.
او این را هم گفت که پایتختی کتاب ایران با تلاش معاون فرهنگی و مطبوعاتی این اداره کل و همراهی دیگر دستگاه‌های اجرایی به ویژه شهرداری شیراز به دست آمده و گام بعدی کسب عنوان پایتختی کتاب جهان است.
تکیه بر فضای مجازی در شرایط کرونایی از دیگر مواردی بود که سهرابی اعلام کرد.
به گفته وی در صورتی که ویروس کرونا رخت برنبندد و فعالیت‌های حوزه فرهنگ و هنر هم ادامه یابد، همه رویدادها فرهنگی و هنری و برنامه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از شهریور ۹۹ تا شهریور ۱۴۰۰در فضای مجازی برگزار خواهد شد.
کمرنگ بودن تبلیغات در زمینه اعلام پایتختی کتاب شیراز و همچنین اطلاع رسانی اندک از کارهای عمده و برنامه ریزی های مهمی که برای این موضوع شده، در سخنان معاون فرهنگی مطبوعاتی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس نیز بازتاب داشت.
مهدی امیدبخش بیست و چهارم شهریور ۹۹ در نشست با کارکنان خبرگزاری جمهوری اسلامی استان فارس در شیراز دلایل پررنگ نبودن اطلاع رسانی در مورد پایتخت کتاب شدن شیراز را گسترش ویروس بدشگون و سرکش کرونا اعلام کرد.
بر همین اساس و به گفته وی، برخی از این برنامه‌ها ازجمله بهره‌برداری و افتتاح طرح‌های عمرانی و نیز اختتامیه برنامه‌های از پیش اعلام‌شده در حوزه کتاب به تعویق افتاد.
مهم‌ترین عملکردها و برنامه‌های شیراز در دوره ششم همکاری نهادهای شهری در ترویج فعالیت‌های کتابخوانی، بازسازی قدیمی‌ترین کتابخانه در جنوب ایران، تعیین تکلیف زمین کتابخانه مرکزی شیراز، ایجاد باغ کتاب، ایجاد کتابخانه تخصصی کودک و نوجوان، ایجاد شبکه شهروندان دوستدار کتاب، اعلام فراخوان انتخاب کتاب سال فارس و برنامه ویژه مفاخر اعلام شد که با کندی و توقف به دلیل وجود کرونا مواجه شد.
امیدبخش اذعان داشت: می‌پذیریم که برنامه‌های حوزه ترویج کتاب و کتابخوانی درمقایسه با آنچه پیش‌بینی کرده بودیم، کمی دیرتر اجرا شده است؛ اما دلیل آن پشتگرمی به احتمال بهبود وضعیت شیوع کرونا در شیراز بود که شورای سیاست‌گذاری پایتختی کتاب را در این شهر غافلگیر کرد.
سخنان امیدبخش امیدبخش
امیدبخش معاون فرهنگی مطبوعاتی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس البته این نوید را داد که تلاش شده با ارائه طرحی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عنوان پایتختی کتاب در سال ۱۴۰۰ برای شیراز تمدید شود.
آنگونه که این مقام گفت موافقت ضمنی تمدید عنوان پایتختی کتاب برای شیراز در سال ۱۴۰۰ گرفته شده و قرار است در اوایل مهرماه ۹۹ برای دفاع از این طرح جلسه‌ای تشکیل شود تا شیراز در نخستین سال از هزاره جدید بتواند برنامه‌های خود را در این زمینه به‌نحوی که درخور و شایسته مردم این شهر است اجرا کند.
او بر نقش تعاملی شهرداری و شورای شهر شیراز در اجرای برنامه‌های فرهنگی تاکید کرد و گفت: آنچه پایتخت کتاب ایران را از دیگر شهرها متمایز می‌کند، تعامل بین دستگاهی است، این بدان معناست که هم دستگاه‌های فرهنگی و متولی این حوزه و هم سایر دستگاه‌ها موظف به ادای سهم خود در حوزه کتابخوانی و سایر زمینه‌های فرهنگی هستند.
بیشترین تاکید بر روی امتیاز دادن برای پایتختی کتاب کشور، بنا به گفته امیدبخش «تعامل بین دستگاهی» بوده یعنی حتی بخش صنعت، کشاورزی، اداره کار، سربازخانه ها هم برای ترویج کتابخوانی و انتخاب کردن شیراز به عنوان پایتخت کتاب در نظر بوده است.
امیدبخش هم معتقد است:از آنجا که رویکرد دولت در تمام حوزه‌های فرهنگی و هنری، برگزاری برنامه‌ها و رویدادها به‌صورت برخط است، در تلاش هستیم برنامه‌های این حوزه را نیز به‌صورت مجازی برگزار کنیم؛ در همین زمینه، آیین معرفی "جایزه کتاب سال استان فارس" به صورت برخط برگزار خواهد شد.
پایتخت کتاب،پایتخت زند
ارگ کریم خان در شیراز ، تختگاه حکومت زندیه و نماد آخرین پایتخت ایران پیش از تهران است که اینک این سازه در مرکز کلانشهر شیراز همچنان پابرجاست.
به فاصله کمی از این ارگ، باغ نظر(موزه پارس) است که پیش از اینکه خیابان زند این کنارهم بودن را فاصله دار کند، این باغ پیوسته به ارگ کریم خان بود.
در واپسین روزهای تابستان ۹۹ نزد دستفروشان کتاب نزدیک ارگ کریم خان رفتم. بیرون این باغ، این کتابفروش ها، کتاب را به نرده های آن که حصار باغ حساب می شوند، تکیه داه بودند.کتاب‌هایی که بنا به دلایلی نایاب یا کمیاب هستند و در قفسه کتابفروشی‌های شهر کمتر یافت می شوند.
کنار بساط کتاب ها، پسری جوان داشت با مردی میانسال درباره جنگ ایران و عراق صحبت می کرد.پیرمردی که روی لبه پیاده رو مقابل آنان نشسته بود، گفت: جوان، در باره جنگ خیلی چیزها می دانی؛به سن و سالت نمی خورد دوران جنگ را دیده باشی!
جوان که داشت از داخل جعبه های مقوایی موز، کتاب هایی را بیرون می آورد و روی گاری چهارچرخ می گذاشت گفت:حاجی، کتاب می خوانم.
پیرمرد خندید و به طرف کتاب های تکیه داده بر نرده های باغ نظر رفت. چند کتاب را ورق زد وگفت: آفرین، پس فقط کتابفروش نیستی، کتابخوان هم هستی.
یک زن از کتابفروش، نشانی کتابخانه عمومی شهید دستغیب را پرسید. مردی که کیسه ای پر از نوشت افزاز دستش بود گفت: تعطیل شده؛ نوشته بودند دارد بازسازی می شود. کتاب هایش را برده اند داخل شورای شهر نزدیک آستانه سید علاءالدین حسین.
زن از کتابفروش سراغ کتابی درباره کتابخانه عمومی شهید دستغیب گرفت.مرد کیسه به دست می خواست جواب بدهد که کتابفروش گفت: قراراست برایم بیاورند. هر کتابی که در نظر داشته باشید، تهیه می کنم.
کتابخانه عمومی شهید دستغیب شیراز ۷۰ سال است که فعالیت دارد و همسایه جنوبی باغ نظر و همسایه غربی بازار و حمام وکیل است.
جوان کتابفروش نه با یک خبرنگار بلکه با یک مشتری و علاقه مند به کتاب، سخن گفت و چقدر خوش صحبت بود.
« شما حساب کنید از همین فلکه شهرداری یعنی از کنار ارگ کریم خان تا آخر خیابان زند که فلکه نمازی باشد، چند تا کتابفروشی داریم؟ تعدادشان به زور به ۱۰ تا می رسد. همین خیابان داریوش و خیابان نمازی در مرکز شیراز ، پر از مغازه با جنس های گران خارجی و ایرانی هستند اما یک مغازه کتابفروشی ندارند.بعد به ما می گویند دارید کار خلاف می کنید».
کنار یک نماد فلزی به شکل قلب قرمز به قامت بیش از یک انسان بالغ که نزدیک برج جنوبی ارگ است و از درون آن برج های ارگ و میدان توپخانه قدیم و باغ نظر و شهرداری شیراز دیده می شود، مردی میانسال چند کتاب روی زمین چیده بود. چهار کارتن نیمه خالی کتاب با برچسب و نقش موز هم کنار بساطش بود.
نزد او رفتم و کتاب هایش را زیر و رو کردم و پرسش هایی درباره نویسندگان مطرح کردم.
« مامور یا بازرس نیستی؟» مرد کتابفروش از من پرسید.گفتم: نه.
« دیدم بی سیم دستتان است، ترسیدم. این روزها کمتر کسی با این همه پرسش سراغ کتاب می آید، راستش تعجب کردم این همه درباره کتاب و نویسندگان، کنجکاو هستید».
بی سیم پلاستیکی کودکانه برای هدیه دادن به فرزند یکی از خویشاوندان خریده بودم. وقتی مطمئن شد خریدار معمولی کتاب هستم، سفره دلش را پهن کرد.
می گفت: «کرونا همه را از همه چیز ترسانده. دستفروش کتاب که جای خود دارد. بعد، موبایل هم آمده و دانلود مجانی کتاب هم به کار ما لطمه زده هر چند ما قانونی نیستیم و چند برابر دیگران کارمان غیر قانونی است».
پوزخند و خنده، چاشنی سخنانش بود. مردمک هایش در کاسه چشم هایش می دویدند. یک دستش به کارتن های نیمه خالی موز- کتاب بود و دست دیگرش کتاب ها را از باد که کارش مجانی ورق زدن بود، حفظ می کرد.
پیش از کرونا شمار دستفروشان کتاب نزدیک ارگ کریم خان قابل توجه بود. الان شاید سه تا چهار فروشنده بساط کنند و همگی چشم می دوانند که مبادا ماموران همین کاسبی اندک و ناقانونی را برچینند.
غروب رسید.چراغ های نارنجی رنگ بر نرده های باغ نظر و دیواره های ارگ کریم خان افتاد. دستفروش کتاب نزدیک نماد قلب قرمز فلکه شهرداری گفت:«دلم روشن است، شاید وضع کتاب خواندن بهتر شود، شاید».
حل مشکلات در پرتو پایتختی
حال که شیراز پایتخت کتاب کشور در سال ۹۹ شده و بسیاری از مدیران مربوط امیدوارند این عنوان برای سال ۱۴۰۰ هم تمدید شود، فرهنگوران و مشتاقان کتاب نیز امیدوارند مشکلات دیرینه حوزه کتابخوانی شیراز حل شود.
شاید شگفت آور باشد که بگوییم کلانشهر شیراز هنوز کتابخانه مرکزی ندارد. گناه بسته بودن بخت شیراز در این زمینه بر گردن نبود زمین مناسب آویخته شده و آرزوی فرهنگوران و مشتاقان کتاب، به زمین گرم خوردن این مشکل است.
نزدیک به یک دهه است که تکلیف تعیین زمین برای ساخت کتابخانه مرکزی شیراز نامشخص مانده و نشست‌ها،همایش‌ها، توصیه ها، قول ها، وعده ها، نویدها، تمناها، تعیین زمان، ضرب‌الاجل و تهدیدها ، کارساز نبوده و زمین همچون زمان از دست می رود.
تخصیص زمین برای ساخت کتابخانه مرکزی شیراز در سال ۸۸ مصوب و کاوش برای گزینش زمین مناسب از سال های آغازین دهه ۹۰ پیگیری شد که «آنچه یافت می نشود آنم آرزوست» مصداق این کاوش ها بوده است.
البته سخت گیری ها برای پیدا کردن مکان مناسب برای ساخت کتابخانه مرکزی شیراز دو دلیل عمده داشته است: دسترسی آسان شهروندان به این مکان همچنین شایستگی و در خور بودن منطقه ایجاد کتابخانه مرکزی.
این درازنای زمین یابی، حتی هادی آشتیانی معاون ترویج کتابخوانی و امور فرهنگی نهاد کتابخانه‌های کشور را به واکنش واداشت.
این مقام در آبان ماه ۹۷ در سفری که به مناسبت بزرگداشت روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار به شیراز داشت خواستار تعیین وضعیت کتابخانه مرکزی شیراز شد و حتی پیشنهاد داد که کلنگ ساخت آن همزمان با سالگرد پیروزی انقلاب در همان سال، زده شود. حرفی که زده شد و کلنگی که زده نشد.
معاون ترویج کتابخوانی و امور فرهنگی نهاد کتابخانه‌های کشور این خواسته را باعنوان مطالبه و تقاضا از همه مسوولان استانی مطرح کرد و برخورداری از کتابخانه‌ای درخور را حق شیراز دانست.
سید احمد احمدی‌زاده، معاون سیاسی، امینتی و اجتماعی استانداری فارس چهارشنبه بیست و ششم شهریور ۹۹ در دومین نشست انجمن کتابخانه‌های عمومی استان فارس در این سال با بیان اینکه ساخت کتابخانه مرکزی شیراز موضوع مهم و مطالبه مردم است، خواستار پیگیری‌های لازم برای کلنگ‌زنی و شروع ساخت کتابخانه مرکزی شیراز شد.
وی، با تأکید بر اینکه قفسه کتابخانه‌ها باید از کتاب پُر شود، گفت: کتابخانه‌ها در توسعه عمومی جامعه نقش اساسی دارند و کتابخوانی ارتباط مستقیمی با کاهش جرائم دارد، بدین‌معنا هرجا کتابخوانی رواج یابد بزهکاری کمتر می‌شود.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان فارس نیز در این نشست با اشاره به اقدامات کتابخانه‌های عمومی در چند سال گذشته و فعالیت‌های این مجموعه در ایام بیماری کرونا گفت: ایجاد کتابخانه در شهرهای فاقد کتابخانه، طرحی است که در چند سال گذشته با جدیت دنبال شده است، در این خصوص با فرمانداری ها، شهرداری‌ها و دستگاه‌های دولتی در شهرستان‌ها مکاتبه و رایزنی شده است.
روح‌الله منوچهری بیان داشت: زمین کتابخانه مرکزی شیراز تعیین و تصویب شده و در مرحله واگذاری است. مطالعات زمین نیز در سازمان راه و شهرسازی به انجام رسیده و مشاور طرح انتخاب شده است،
جالب اینکه معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استاندار فارس در نخستین نشست انجمن کتابخانه های عمومی فارس در سال ۹۹ که سیزدهم خرداد تشکیل شد با انتقاد از طولانی‌شدن تعیین تکلیف زمین کتابخانه مرکزی شیراز، گفت: با توجه به صبغه فرهنگی این شهر انتظار می‌رود همه دستگاه‌ها در این زمینه همکاری کنند و مرحله واگذاری زمین را در روزهای آتی به سرانجام رسانند.
احمدی‌زاده در حالی بر ضرورت تسریع روند واگذاری زمین کتابخانه مرکزی شیراز تاکید کرد که در خردادماه ۹۸ اعلام شد که قطعه زمینی در بلوار نیایش و زمینی دیگر در میدان شهید فهمیده، گزینه‌های نهایی برای ساخت کتابخانه مرکزی شیراز است و استاندار فارس خواستار پیگیری همزمان برای ساماندهی این زمین‌ها و اختصاص بهترین گزینه برای کتابخانه مرکزی شیراز شد.
عنایت‌الله رحیمی استاندار فارس در آن زمان دستور فراهم‌سازی مقدمات انعقاد قراردادها و واگذاری زمین‌ها را در کمتر از یک ماه صادر کرد.
معاون سیاسی، امنینی و اجتماعی استاندار فارس در نشست سیزدهم خرداد ۹۹ انجمن کتابخانه های عمومی فارس بیان کرد: ضروری است شهرداری و شورای اسلامی شهر شیراز، فرمانداری این شهرستان و اداره کل راه و شهرسازی فارس نیز به روند انعقاد قرارداد و تهیه نقشه کتابخانه شتاب بخشند تا کتابخانه مرکزی شیراز هرچه سریع‌تر وارد مرحله ساخت شود.
احمدی‌زاده با اشاره به فعالیت‌های ثمربخش کتابخانه‌های عمومی فارس در سال ۹۸ اظهار داشت: کتابخانه‌های عمومی در زمان بحران نقش تعیین‌کننده‌ای دارند و باید در حل بحران‌های اجتماعی هم مشارکت داشته باشند.
وی، همچنین بر ضرورت پیگیری ایجاد کتابخانه در ۲۱ شهر فاقد کتابخانه استان فارس تاکید و بیان کرد: فرمانداران باید هرچه سریع تر این موضوع را پیگیری و در این حوزه کمک کنند.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی فارس نیز در این نشست با اشاره به پیگیری‌های انجام شده در مورد زمین کتابخانه مرکزی شیراز، گفت: پس از تغییر چندین باره زمین کتابخانه مرکزی، در آخرین پیگیری‌ها زمینی در منطقه جبل دراک تعیین و با در اختیار گرفتن آن موافقت شده که هم اینک در مرحله واگذاری است.
موضوع دیگر که کتابخوانان و فرهنگوران از پایتخت کتاب ایران انتظار دارند، تقویت شوق کتابخوانی و همچنین ایجاد انگیزه بین نسل های مختلف به ویژه جوان برای گرایش به کتاب است.
سیروس رومی فرهنگی بازنشسته آموزش و پرورش و نویسنده شیرازی در مصاحبه با ایرنا چنین استدلال کرد که فارغ از اینکه شیراز پایتخت کتاب ایران است یا نه، به آسیب‌شناسی و مطالعه آکادمیک برای پاسخ به این پرسش نیاز داریم که چرا نزد مردم و به ویژه جوانان شوق کتابخوانی کمرنگ شده است.
این فعال عرصه فرهنگ همچنین معتقد است که فناوری‌های مجازی امروز به حوزه کتاب و کتابخوانی آسیب زده است و بیشتر وقت و انرژی نسل جوان صرف سرکردن و سرک کشیدن در شبکه های مجازی می شود.
این آموزگار باسابقه از کتاب نخواندن به عنوان معضل یاد کرد که نیاز به درمان دارد، بی‌توجهی مدارس و آموزش و پرورش در کنار سیطره فضای مجازی باعث شده وضعیت در زمینه مطالعه چندان مطلوب نباشد.
اینک که در آستانه رسیدن به پایان نیمی از سال ۹۹ هستیم، حس و حال پایتخت بودن کتاب کشور همچنان بی رمق است و از اینکه اجرای برنامه های مربوط به پایتختی کتاب کشور در شیراز چندان نمود نداشته تاسف می خوریم.
انتخاب پایتخت کتاب ایران که برگرفته از طرح انتخاب پایتخت کتاب جهان است، از سال ۱۳۹۳ آغاز شد. لقب پایتخت کتاب ایران به شهری اعطا می‌شود که برای تقویت جایگاه کتاب و کتابخوانی تلاش‌هایی در خور توجه داشته است.
در دور ششم این طرح استان فارس با شهرهای شیراز و اوز لارستان در جمع پنج نامزد نهایی این دور از جشنواره در کنار شهرهای بم، ری و رفسنجان به رقابت پرداخت و موفق شد این عنوان ویژه سال ۹۹ را کسب کند.
سال های اول تا پنجم به ترتیب شهرهای اهواز، نیشابور،بوشهر، کاشان و یزد پایتخت کتاب کشور شدند.
شهر شیراز با حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر جمعیت، ۲۹ کتابخانه عمومی نهادی و ۱۸ کتابخانه مشارکتی دارد.