محمود شالویی ماه گذشته با حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، به سمت دبیری شورای پاسداشت زبان فارسی منصوب شد. وی (زاده ۱۳۴۵)، پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و دانش آموخته ادیان تطبیقی و عرفان اسلامی است و از دوره نوجوانی به حوزه شعر و ادب فارسی علاقه داشت، کتاب های وحدت ادیان و مولانا و من مسلمانانم نوشته وی و کتاب شرح و توضیح دیوان حافظ به زبان صربی همچنین کتاب گزیده مثنوی به زبان مقدونیه ای، با پژوهش شالویی، نتیجه علاقه و تحقیقاتش در زمینه ادب کلاسیک و معاصر فارسی است.
با عنایت به بزرگداشت روز شعر و زبان فارسی و همچنین انتصاب مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در شورای پاسداشت زبان فارسی به گفت‌وگو با محمود شالویی نشستیم که در ادامه می آید.
دبیر شورای پاسداشت زبان فارسی با اشاره به اهمیت این شورا، گفت: از زمانی که قانون منع به کارگیری واژه‌های بیگانه در مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۵ به تصویب رسید تاکنون ۲۵ سال می‌گذرد، این قانون دو بار توسط هیئت وزیران مورد بررسی قرار گرفته که آخرین آنها اصلاح آیین‌نامه اجرایی آن در سال ۱۳۹۴ بوده است. این مصوبات در مجلس و اصلاحات آن در هیئت دولت، از عزم راسخ همه ارکان نظام و دولت‌هایی که پس از انقلاب اسلامی روی کار آمده‌اند، حکایت دارد.
وی در توضیح این که چرا با وجود این مصوبات، اقدامات جدی صورت نگرفته است، ادامه داد: البته تا کنون شاهد یک تحول اساسی نبوده‌ایم اما نباید تلاش‌هایی که صورت گرفته را هم نادیده بگیریم. اگرچه تلاش‌های کارساز، موثر، ریشه‌ای و حرفه‌ای حرکت کندی را طی می‌کند و از سوی دیگر با موانع و مشکلاتی نیز رو به رو هستیم. دوره‌هایی نیز پیش آمده و یا واقع شده است که به دنبال آن اهمیت موضوع نادیده گرفته می‌شود، مثلاً در همین برهه خاص کرونایی شما می‌بینید، اولویت کشور مسئله بهداشت و مبارزه با ویروس کووید-۱۹ است، پس در این شرایط از اهمیت حفظ زبان فارسی یا استفاده درست از واژه‌های آن قدری کاسته می‌شود.
دبیرشورای پاسداشت زبان فارسی افزود: این بی‌توجهی باعث می‌شود ناگهان با انواع دیگری از حضور واژه‌های بیگانه مواجه شویم، چه برای اسامی داروها، نام کالاهای خدماتی و چه در ارائه مقالات و ایراد سخنرانی‌ها و حتی گفتمان‌هایی که صورت می‌گیرد. در این حالت دیگر فردی چندان اهمیتی نمی‌دهد که زبان فارسی در زمینه بهداشت هم رعایت نشده است. البته ما به خوبی می‌دانیم که بهداشت، سلامت و صنعت هر کدام جای خود را دارند اما نباید باعث شوند که به زبان و خط فارسی کمتر توجه شود. همه این‌ها اهمیت خود را دارند لیکن در کنار آن باید برای موضوع زبان اعتنای بیشتری قائل شویم.
باید در برابر زبان فارسی احساس مسئولیت کنیم
وی با اشاره به اهمیت دستگاه‌های دولتی در حفظ زبان فارسی گفت: دستگاه‌های مختلفی درباره حفظ زبان فارسی نقش و اهمیت دارند، نه تنها ۱۲ دستگاه عضو شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی، بلکه همه دستگاه‌های دولتی، عمومی، خصوصی و مهم‌تر از همه یکایک مردم در قبال زبان فارسی و پاسداشت آن باید احساس مسئولیت عمیق‌تری را داشته باشند و خودشان نسبت به زبان تعصب به خرج دهند. اگر بنا بر این باشد که محصولی نام‌گذاری شود، باید خود مردم نام ایرانی را ترجیح داده و اجازه ندهند محصولی با نام خارجی، جای خود را باز کند.
وی اضافه کرد: دستگاه‌های دولتی در این زمینه مسئولیت بیشتری دارند، زیرا بسیاری از این عناوین، مربوط به محصولات دستگاه‌های دولتی هستند و اغلب واحدهای صنعتی و تولیدی ما به دولت وابسته‌اند. بنابراین دستگاه‌های دولتی باید بیشتر از بخش‌های خصوصی نسبت به این موضوع توجه داشته باشند و نسبت به نام‌گذاری هر محصول حساسیت بسیار بالایی به خرج دهند. قدر مسلم این که وقتی محصولی نام ایرانی داشته باشد در سطح جهانی نیز با نام ایرانی شناخته می‌شود، ولی اگر نام غیرفارسی داشته باشد، هیچ نشانی از فرهنگ و هویت ما را معرفی نخواهد کرد.
دستگاه‌های دولتی برای حفظ زبان فارسی باید بیشتر تلاش کنند
شالویی علاقه به فرهنگ و تمدن ایرانی را یکی از شروط پاسداری از زبان فارسی دانست و ادامه داد: اگر به فرهنگ و تمدن ایرانی علاقه داریم، خوب است که برای معرفی محصولات و تبلیغات آن از نام و نشان ایرانی استفاده کنیم. اگر دستگاه‌های دولتی در زمینه پاسداشت زبان فارسی نهایت اهتمام را به کار بگیرند، به تبع بخش‌های خصوصی این کار را خواهند کرد و در این روند قرار خواهند گرفت. به هر روی این انتظار وجود دارد که دستگاه‌های دولتی به اعتبار مصوبه مجلس و هیات وزیران، تلاش خود را بیشتر کنند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و فرهنگستان زبان و ادب فارسی را یاری دهند.
وی ادامه داد: تبلیغات و آگهی‌ها در معرفی زبان فارسی و جلوگیری از ترویج واژه‌های بیگانه، اثر بسیار مهمی دارد، چه در تلویزیون تبلیغ شود چه مطبوعات و چه در فضای مجازی، تفاوتی ندارد و چنان اثری می‌گذارد که ده‌ها برنامه دیگر نمی‌توانند اثر آن را از بین ببرند. لذا کافی است در یک برنامه تلویزیونی، یک نمایشنامه یا یک کتاب، واژه‌ای بیگانه استفاده و بدتر از آن تکرار هم شود، پس آن واژه زبان‌زد عام و خاص می‌گردد و جزئی از گویش و لهجه ما خواهد شد، پاک کردن و زدودن آن کار سختی است.
با فارسی اصیل برخورد معقولی داشته باشیم
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، با بیان این که در سال‌های اخیر واژه‌های متعدد جدیدی ساخته شده است که ریشه‌های ایرانی ندارند، افزود: بیشتر این واژه‌ها غالباً از خارج از مرزهای ما به ویژه از زبان انگلیسی و فرانسوی آورده شدند، برخی نیز حاصل گفت‌وگوهای غیرمعیاری است که ناخواسته وارد حوزه زبانی ما شده‌اند. بنابراین ما باید بتوانیم با زبان فارسی اصیل خودمان، مواجهه معقولی داشته باشیم و در برابر هجومی که صورت می‌گیرد پاسخی بدهیم که البته پاسخ باید فرهنگی باشد و در این زمینه مبارزه فرهنگی قوی صورت گیرد تا جایی بتوان بر هجمه‌ها غلبه کرد.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی بیان کرد: اگر واژه‌ای می‌خواهد در زبان ما جای بگیرد، باید معادل مناسبی برای آن پیدا کنیم یا بسازیم تا آن واژه به خوبی جایگاه خود را بیابد، بدیهی است هر چه واژه‌های فارسی به نحو بهتری ارائه شوند، بهتر در دل می‌نشینند و در زمره خاطره‌های ماندگار زبانی جای می‌گیرند.
شالویی افزود: افرادی که امکان سخنوری و گفت‌وگو و حضور در برنامه‌های فرهنگی و هنری را دارند، بیشتر از دیگران می‌توانند در این زمینه موثر باشند و تردیدی نیست که ما هم در خود وزارت فرهنگ، مراکزی که بیشترین ارتباط با فرهنگ و هنر دارند را در اختیار داریم، مثلا در معاونت هنری که شاخه‌هایی به مانند موسیقی و نمایشی زیرمجموعه خود دارد و یا معونت فرهنگی که با کتاب و انتشارات سر و کار دارد و یا سازمان سینمایی که جریان فیلم‌سازی هدایت و نظارت می‌کند.
اراده ملی برای حفظ زبان از آغاز وجود داشته است
وی ادامه داد: البته این توقع و انتظار عمومی در همه بخش‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود دارد و دارای اهمیت بسیار است به طوری که در بخش کتاب به ویژه در ترجمه آثار خارجی، همین مسئله با همین سبک و شیوه تاثیر بسیاری گذاشته است و لازم است که در این باره، چاره‌سازی‌های جدی صورت گیرد زیرا ما به خوبی می‌دانیم اگر در ترجمه واژه‌های معادل فارسی پیدا نشود، خود واژه‌های بیگانه در ذهن مخاطب جا می‌افتد و پس از آن جایگزین کردن واژه‌ها کار سختی است، مگر آنکه واژه‌هایی با چنان جنبه‌های بین المللی باشند و به نقطه استانداردی رسیده باشند که دیگر نتوان جایگزینی برای آنها پیدا کرد. زبان فارسی همیشه مورد هجوم بوده اما همواره در طول تاریخ از خود مراقبت کرده است و نشان می‌دهد که اراده ملی برای حفظ زبان از آغاز وجود داشته، اکنون نیز باید این عزم و اراده، قوی‌تر باشد.
وی در توضیح این نکته که برای کلمات جدید چگونه باید معادل پیدا کرد، پیش از آنکه در زبان جا بیفتد، گفت: قانون این نکته را مشخص کرده که واژه‌گزینی و معادل‌سازی به عهده فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. خوشبختانه ما هم شاهد عملکرد خوب این نهاد در این زمینه هستیم اما این که چرا به سرعت پیش نمی‌رود شاید علت‌های مختلفی دارد، گاهی واژه‌های مناسب پیدا نمی‌شود و باید تحقیق و بررسی‌های بیشتری شود. فرهنگستان جایگاه زبان‌شناسان، سخن‌دانان و ادیبان برجسته است و آنها در معادل‌سازی حساسیت بسیاری دارند از آن روی که کلمه برگزیده بتواند معنای خارجی را به ذهن بیاورد و به خوبی در زبان جای بگیرد و دستاوردهای طولانی خود را هم حفظ کند.
شالویی ادامه داد: قرار نیست هر واژه‌ای که امروز در بهداشت جهانی یا در جایگاه‌های بین المللی استفاده می‌شود را به سرعت معادل‌سازی کنیم و همه جنبه‌های آن را در نظر نگیریم بلکه در حال حاضر، موضوع این است که بسیاری از واژه‌هایی که معادل بیگانه آن را به کار می‌بریم، خودمان نمونه‌های بهتر آن را داریم. پس چرا از کلماتی که خودمان نمونه بهتر آن را داریم، استفاده نمی‌کنیم؟
وی با ذکر مثالی از برخی معادل‌های فارسی و غیرفارسی گفت: نگرانی ما از کلماتی است که معادل آن هم اکنون به خوبی وجود دارد، نه آن دسته از کلماتی که تازه وارد زبان می‌شوند.
نام فارسی برای مخاطب خارجی ارزشمند است
وی با بیان اینکه می‌گویند اگر محصول ما نام خارجی داشته باشد در خارج از کشور نیز بهتر شناخته می‌شود، ادامه داد: به نظر می‌رسد اگر صادر کنندگان داخلی، هر کدام از محصولات خود را با نام ایرانی به خارج از کشور ببرند هرگز ایرادی بر آن وارد نخواهد شد و موجب ضرر و زیان مالی آنها نخواهد بود. آن‌چه اهمیت دارد نام نیست، محتواست، به یقین به کیفیت کار باید بیشتر از نام آن اهمیت داد. افزون بر اینکه در دنیای خارج از سرزمین ما، عموم مخاطبان به زبان فارسی علاقه‌مندند و اگر محصولی با این خط و زبان مقابل آنها باشد، نه تنها به آن بی‌توجهی نمی‌کنند، بلکه به استقبال آن می‌روند. البته هم اکنون توجه ما روی محصولاتی است که به طور ویژه برای داخل تولید می‌شود و کار زیادی با محصولات صادراتی نداریم. مسئله اصلی تولیدات داخلی ماست که بسیاری از آنها داخل کشور توزیع و مصرف می‌شوند.
شالویی در پاسخ به این سوال که شورای پاسداشت زبان فارسی در ماه‌های باقی مانده از دولت دوازدهم چه برنامه‌هایی در دست دارد گفت: شورای پاسداشت زبان و فارسی، مصوبه قانونی مجلس شورای اسلامی را دارد و این قانون در سال ۱۳۷۵ تصویب شده است. بنابراین با تغییر و تحول و یا آمد و شد دولت‌ها هرگز دستخوش نوسان نمی‌شود. در هیئت وزیران دو دولت متفاوت، طی سال‌های ۷۸ و ۹۴، آیین‌نامه اجرایی این شورا تصویب شده است. احتمال اینکه این قانون نادیده گرفته شود یا مورد توجه نباشد، اصلا وجود ندارد. هر دولتی در نظام مقدس جمهوری اسلامی بیاید، پایبند به این قانون خواهد بود. از همه مهم‌تر اینکه مقام معظم رهبری، از حامیان جدی و پروپاقرص پاسداشت زبان فارسی هستند و شاید هیچ شخصیتی در کشور ما به اندازه ایشان، نسبت به این موضوع حساس نباشد و تا این اندازه تاکید و توصیه جدی نداشته باشد. ایشان همواره همه دستگاه‌ها را به تلاش درباره پاسداشت زبان فارسی مکلف کرده‌اند و همه وزرای فرهنگ و ارشاد اسلامی هم نسبت به این امر، کاملا پایبند خواهد بود.
وی اضافه کرد: خوشبختانه لهجه‌ها، گویش‌ها و زبان‌های متفاوتی که در شهرها و اقوام مختلف ایرانی وجود دارد، همه نسبت به زبان فارسی احساس تکلیف می‌کنند. بر این اساس در شورای پاسداشت زبان فارسی، کارگروه‌هایی تعریف شده است و همان دستگاه‌هایی که در سطح معاون وزیر در شورای پاسداشت زبان فارسی فعال هستند، با حضور مدیران کل در کارگروه پاسداشت زبان فارسی نیز فعالیت می‌کند.
شالویی افزود: ما کارگروه‌های تخصصی نیز به راه انداخته ایم و به نظر می‌رسد نهادهای دیگر نیز در این زمینه فعالیت می‌کنند، که نقطه امید ایجاد می‌کند اگر هر وزارتخانه برای پاسداشت زبان فارسی واحدی را در نظر بگیرد، کار این واحد در زمینه مکاتبات، نام‌گذاری‌ها، گردهمایی‌ها، نشست‌ها و محافلی است که سخنران دارد و مبنای آن استفاده از کلمات فارسی یا معادل‌سازی کلمات به فارسی باشد.
شالویی با بیان این که در مصاحبه‌های صدا و سیما این رعایت نشدن زبان فارسی، بسیار دیده می‌شود، ادامه داد: این موضوع تاثیرگذار است، چون وقتی یک کلمه را از طرف کسانی می‌شنویم که شهرت یا محبوبیت دارند، طبیعی است که آثار بیشتری بر جای می‌گذارد و این انتظار عمومی وجود دارد کسانی که صحبت و یا مصاحبه می‌کنند، همه تلاش خود را به کار گیرند که صرفاً واژه‌های ایرانی استفاده کنند، چون این واژه‌ها بهتر می‌تواند در جامعه نقش خود را ایفا کند.
نام فارسی برای تقاضای مجوز
وی با اشاره به تفاهم‌نامه‌ای که به زودی با وزارت آموزش و پرورش امضا خواهد شد، برنامه‌های آتی شورای پاسداشت زبان فارسی را تشریح کرد: موضوع اصلی که در شورا مورد توجه است و در جلسات آتی انشاالله اجرایی خواهد شد، الزام همه دستگاه‌ها به ثبتِ نام فارسی برای همه تقاضاهایی است که به آنها ارائه می‌شود. وقتی این مسئله به شکل الزام دربیاید، همه دستگاه‌ها در موقع دریافت تقاضا، نام ایرانی را هم دریافت کنند، این نام از همان ابتدای کار، جای خود را باز می‌کند و اینکه بخواهیم بعدها درباره آن یک برخورد سازمانی یا بازدارنده داشته باشیم دیگر نیاز نخواهد بود، پس وقتی این اقدام صورت بگیرد ما هم بهتر می‌توانیم در این زمینه نقش آفرینی کنیم.
وی درباره نهادهای همکار با شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی گفت: نخست فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که وظایف خود را به خوبی انجام می‌دهد و به ویژه در زمینه واژه‌گزینی، هر استعلامی که صورت می‌گیرد را به موقع پاسخ می‌دهد. بعد از آن هم دستگاهی مثل وزارت صنعت، معدن و تجارت در این شورا اهمیت بسیار دارد، چون اصناف و عمده تولیدات زیر نظر این وزارتخانه قرار می‌گیرد، پس نهاد مهمی است و در موضوع نام‌گذاری‌ها بسیار اهمیت دارد. وزارت علوم تحقیقات فناوری و وزارت آموزش و پرورش نیز نهادهای مهمی هستند که بخش عظیمی از کار را به عهده دارند. سازمان ثبت اسناد و املاک هم عضوی از کارگروه است و می‌تواند بسیار به پیشرفت کار شورا کمک می‌کند، چون ثبت همه نام‌ها به عهده این نهاد است.
شالویی، افزود: نیروی انتظامی که از طریق اداره اماکن، مسئولیت‌های مهمی را بر عهده و در این شورا نیز نماینده دارد از مهمترین اعضای شورا به شمار می‌رود که نقش آن آشکار است. وزارت میراث فرهنگی، وزارت امور اقتصاد و دارایی، شهرداری‌ها که نقش بسیار مهمی در این زمینه دارند و در مرکز کشور و در همه مراکز استان‌ها، بر بخش‌های مهمی از مجموعه‌های تجاری که در شهرها می‌بینیم، به ویژه تبلیغات شهری که صورت می‌گیرد، نظارت مستقیم دارد و از این رهگذر در امر پاسداشت زبان فارسی می‌تواند مراقبت و محافظت جدی به عمل آورد زیرا تابلوهای شهری یا تابلوهای مراکز مختلف همگی زیر نظر شهرداری‌ها نصب می‌شوند.
دبیر شورای پاسداشت زبان فارسی گفت: از این نهادها می‌خواهیم که توجه ویژه‌ای به پاسداشت زبان فارسی داشته باشند و راهنمایی دلسوزانه‌ای نسبت به متقاضیان در پیش بگیرند و از آنها بخواهند که برای استفاده از نام‌های ایرانی بیشترین دغدغه را داشته باشند.
اصل اول شورا، فارسی معیار است
وی در خصوص حوزه‌های فرهنگی تحت نظارت شورای پاسداشت زبان فارسی گفت: شورا سیاست‌گذاری‌های کلان و برنامه‌ریزی‌های کلی را بر عهده دارد و مسائل و مشکلات عمومی در حوزه پاسداشت زبان فارسی را مورد بررسی خود قرار می‌دهد، این گونه موارد در هر دستگاهی و در هر مجموعه‌ای به تناسب وظایف سازمانی باید مورد بررسی قرار بگیرد، از جمله در حوزه کتاب که ساز و کارهای خودش را دارد و معاونت فرهنگی هم قطعاً به این موضوع فکر کرده است.
شالویی افزود: ما جلسات مختلفی را با معاونت‌های فرهنگی و هنری در این زمینه داشتیم و با سازمان سینمایی هم که در زمینه ساخت فیلم به خصوص نام فیلم و متن‌هایی که ارائه می‌شود، باید نظارت جدی‌تری داشته باشد، صحبت کرده‌ایم.
وی اضافه کرد: در مورد دستور زبان هم نقطه نظرات متفاوتی وجود دارد، شاید یک نفر بپسندد و دیگری آن را نامناسب بدانند و نپسندد. به هر حال ما وارد جزئیات کار نمی‌شویم، و اصرار داریم بر این که فارسی معیار باید رعایت شود و مورد توجه قرار بگیرد که اصل بر این مبنا گذاشته شده است. انتظار در این است که از استفاده واژه‌های بیگانه جلوگیری شود همان واژه‌هایی که سیل آسا به زبان ما سرازیر شده و به عناوین مختلف یا بر روی کالاها و مراکز و... گذاشته می‌شود و ناخواسته در زبان و گویش مردم جا می‌گیرد، بنابراین این‌ها باید به نحوی برنامه‌ریزی شود که آن نقش بیگانه در کشور ما از بین برود و عطر زبان لطیف و شیرین فارسی در جای جای کشور ما آکنده شود.
وی در پایان ابراز امیدواری کرد، این حرکت که در ترویج و گسترش زبان فارسی شکل گرفته است، همچنان با همکاری رسانه‌ها و رسانه‌ای چون ایرنا که می‌تواند نقش مهمی داشته باشد، قوی‌تر و غنی‌تر، استمرار و تداوم پیدا کند.