سینمای دفاع مقدس به عنوان بومی ترین، اصیل ترین و یکی از پرطرفدارترین گونه های سینمایی در ایران جایگاه ویژه ای در حاکمیت و در میان مردم و منتقدان دارد چرا که موضوع دوران دفاع مقدس و اتقاقات آن نه تنها از مهمترین افتخارات ملی و انسانی ما محسوب می شود، بلکه یکی از موضوعاتی است که بیشترین اجماع و کمترین مناقشه بر روی آن وجود دارد و همین امر به عنوان یکی از دلایل محبوبیت و مقبولیت سینمای دفاع مقدس و از رموز ماندگاری آن در میان احزاب مختلف سیاسی و طیف های متفاوت مردم بوده است.
با آغاز هفته دفاع مقدس، اداره کل پژوهش ایرنا و با هدف تحلیل و بررسی یک دهه فیلمسازی در حوزه دفاع مقدس اقدام به برگزاری میزگردی با عنوان آسیب شناسی سینمای دفاع مقدس در دهه ۹۰ و با حضور ۲ کارشناس و منتقد مطرح سینما کرده است. محمود گبرلو مجری سابق برنامه تلویزیونی هفت و منتقد و کارشناس سینما در کنار سید رضا صائمی منتقد و کارشناس سینما، داور و عضو هیات تحریریه نشریات مختلف سینمایی مهمان ایرنا بودند تا درباره موضوعات و جریان های مختلف در حوزه سینمای دفاع مقدس بحث و تبادل نظر کنند.
در این میزگرد که نزدیک به ۲ ساعت به طول انجامید، موضوعات مختلفی چون سیاستگذاری در سینمای دفاع مقدس در دهه ۹۰، رویکرد فیلمسازان و متولیان فرهنگی در دهه اخیر در سینمای دفاع مقدس، تحلیل جریان ها و سازمان های تاثیرگذار در حوزه دفاع مقدس، بررسی اقتصاد سینمای دفاع مقدس، تنوع ژانر و سوژه در فیلم های دفاع مقدس در دهه گذشته، حضور و ظهور زنان در سینمای دفاع مقدس، قهرمان سازی و همچنین ظرفیت های مغفول و بالقوه در سینمای دفاع مقدس مورد تحلیل و برررسی قرار گرفت.
ایرنا: با عرض تبریک فرا رسیدن ایام دفاع مقدس و خیر مقدم به مهمانان عزیز در این میزگرد قصد داریم با توجه به پایان دهه ۹۰ خورشیدی آسیب شناسی سینمای دفاع مقدس را در این دهه و با اعمال محدودیت ساخته‌های ۱۰ سال گذشته سینما ایران آغاز کنیم:
سید رضا صائمی: در همین ابتدا و قبل از آغاز بحث لازم است، اشاره کنم که آمار همایش ها و میزگردهای آسیب شناسی در کشور ما در مقایسه با کشورهای دیگر جهان بسیار زیاد است، بدین معنی که هر سال و همزمان با فرارسیدن مناسبت ها و سالگرد اتفاقات، نهادها و رسانه های مختلف اقدام به برگزاری جلسات آسیب شناسی می‌کنند. در وهله نخست باید تعریف آسیب شناسی را به طور دقیق برای مخاطبان مشخص کرد؛ آسیب شناسی تنها به معنای بیان ضعف‌ها و اشکالات یک دوره یا جریان سیاسی و فرهنگی نیست، بلکه تبیین ظرفیت ها و نقاط بالقوه موضوع مربوط را نیز شامل می شود. آسیب شناسی سینمای دفاع مقدس نیز به معنای تبیین ضعف ها و ظرفیت های این بخش از سینما به صورت توأمان است.
نکته دیگر، برخلاف آنچه برخی کارشناسان، دهه ۷۰ خورشیدی را به عنوان دوران طلایی سینمای دفاع مقدس عنوان می کنند، معتقدم سینمای دفاع مقدس در دهه گذشته(دهه ۹۰ خورشیدی) در بیان روایت‌های تازه و جذاب، نوآوری وخلاقیت های فیلم سازان گامی جدیدتر و سازنده‌تر در سینمای دفاع مقدس برداشته است.
ایرنا: درباره تعریف آسیب شناسی در حوزه سینمای دفاع مقدس اشاره خوبی شد. حال تحلیل شما از یک دهه سیاست گذاری در سینمای دفاع مقدس، تغییرات آن نسبت به دهه های گذشته و فرصت‌ها و تهدیدهای این جریان و ژانر مهم سینمایی چیست؟
گبرلو: نکته مهم در مورد سینمای دفاع مقدس که بر آن تاکید دارم بحث استراتژیک بودن این گونه سینمایی است. سینمای دفاع مقدس و بطور کلی مردم ایران خواهان صلح بوده و هستند و از همین رو جنگ تحمیلی به دفاع مقدس تبدیل شده و این تبیین هویت «دفاع» به جای «جنگ» در آثار سینمایی و استراتژی و سیاست گذاری متولیان فرهنگی نیز لحاظ شده است.
محمود گبرلو: در ابتدا باید اشاره کرد که ژانر دفاع مقدس تنها ژانر اختصاصی سینمای ایران است و در هیچ جای دنیا شاهد اختصاص چنین امکانات و برنامه هایی برای اینگونه سینما نیستیم و این به طور حتم برای کشور ما یک امتیاز به شمار می آید اما کافی نیست چراکه به نظر می رسد، سینمای دفاع مقدس هنوز فاقد استراتژی مناسب برای سیاست گذاری مدون آینده حاکمیت است. هر حاکمیتی یک استراتژی فرهنگی دارد که بر اساس آرمان ها و ارزش های آن مشخص می شود و سینمای دفاع مقدس یکی از جاهایی است که می‌تواند تبلور این استراتژی ها و سیاستگذاری ها باشد در حالیکه به دلایل مختلف و تا حد زیادی این مهم محقق نشده است.
نکته مهم در خصوص سینمای دفاع مقدس که بر آن تاکید دارم، بحث استراتژیک بودن این گونه سینمایی است. سینمای دفاع مقدس و بطور کلی مردم ایران خواهان صلح بوده و هستند و از همین رو جنگ تحمیلی به دفاع مقدس تبدیل شده و این تبیین هویت «دفاع» به جای «جنگ» در آثار سینمایی و استراتژی و سیاست گذاری متولیان فرهنگی نیز لحاظ شده است.
برای ردیابی و تحلیل سیاست های سینمایی دفاع مقدس در گام نخست باید به سراغ متولیان و سیاست گذاران این عرصه برویم. یکی از اصلی ترین و مهمترین متولیان این حوزه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که هر ساله برنامه ها و شیوه نامه های نظری و اجرایی مختلفی را در مورد سینمای دفاع مقدس ارایه می دهد و بنده معتقدم، تلاش های زیادی نیز به وسیله ارشاد از برگزاری جشنواره ها و توزیع کتاب ها و شعارها تا سیاستگذاری و تبیین نقشه راه در این حوزه انجام می شود اما نکته مهم دیگر آن است که فیلم های دیگری که در طول سال، مجوز تولید می گیرند به طور کلی آرمان ها و ارزش های این گونه سینما را رد می کنند و نتیجه اینکه تلاش و دغدغه برخی فیلمسازان به وسیله تولید این گونه فیلم‌ها که مغایر با ارزش های سینمای دفاع مقدس از بین می رود.
ایرنا: به طور مصداقی و با ذکر نام فیلم می‌توانید در این باره توضیح بیشتری دهید؟
گبرلو: نه متاسفانه امکان ارایه اسامی بطور مصداقی وجود ندارد چرا که ممکن است، سوء تفاهم ها و اختلافاتی به وجود آید. برای نمونه هر ساله ۵ تا ۱۰ فیلم دفاع مقدسی ساخته می شود و حدود ۸۰ تا ۹۰ فیلم دیگر مجوز ساخت و تولید می گیرد. در حالیکه ارزش های مطرح شده در این ۱۰ فیلم به وسیله آن ۹۰ فیلم دیگر خنثی یا از میان می رود و این برداشت برای من به عنوان یک تحلیلگر به وجود می آید که ارزش های دفاع مقدس در کل سینما ایران تبیین نمی شود و اگر در چند فیلم شاهد به تصویر کشیدن این ارزش ها هستیم در دیگر فیلم ها این آرمان ها مردود یا مورد تشکیک قرار می گیرد.
صائمی: در خصوص این نکته و تعیین استراتژی که لازمه هر نوع جریان و گونه فرهنگی هنری است یک آسیب شناسی مهم وجود دارد و آن این است که استراتژی در بسیاری از مواقع تبدیل به ایدئولوژی و بیان بایدها و نبایدها شده است به طوری که برخی خودشان را متولی سینمای دفاع مقدس دانسته و حتی مانیفست هایی در این خصوص ارایه شده، این در حالی است که خلق اثر هنری به طور کلی با بیان ابلاغیه و سفارش قابل انجام نیست و خلاقیت فیلمساز با چنین رویکرد های ایدئولوژیک از بین رفته و به سمت سفارشی سازی پیش می رود حال آنکه اثر هنری هنگامی می تواند تاثیرگذار باشد که از دغدغه و درونیات خالقان آن برآمده باشد، اتفاقی که در برخی از آثار دهه ۹۰ سینمای دفاع مقدس شاهد آن بودیم و برخی فیلمسازان جوان با پرداختن به لایه‌های پنهان و مغفول سینمای دفاع مقدس و تکیه بر خلاقیت های فردی به آثار قابل توجه و پربیننده ای رسیدند که در دهه های پیش، شاهد این اتفاق ها به دلیل همان ساختار ایدئولوژیک و باید و نباید گونه بودن فضای سینمایی نبودیم.
اگر بخواهم مصداقی تر سخن بگویم شاید ذکر ۲ فیلم «تنگه ابوقریب» ساخته بهرام توکلی و «ایستاده در غبار»ساخته محمد حسین مهدویان بهترین نمونه برای موفقیت فیلمسازان نسل نو در حوزه سینمای دفاع مقدس است. بهرام توکلی که پیش از این هیچ سابقه فیلمسازی در حوزه سینمای دفاع مقدس نداشت با حمایت متولیان فرهنگی هنری توانست در تنگه ابوقریب با نگاه متفاوت فضای جنگ و جبهه را به تصویر بکشد و به نوعی شاهد تعریف جدیدی از سینمای دفاع مقدس بودیم که در آن نه تنها تحریف و تغییری در گفتمان و ارزش‌های سینمای دفاع مقدس صورت نگرفت بلکه با رعایت وفاداری کامل به آرمان های دفاع مقدس آثاری متفاوت با ذائقه مخاطبان نسل های جدید سینما نیز تولید شد. محمد حسین مهدویان در ایستاده در غبار نیز با ترسیم شخصیت احمد متوسلیان و جزئیات خلقی و رفتاری او که کمتر از سرداران جنگ سراغ داشتیم یکی از متفاوت ترین و پر مخاطب ترین آثار سینمای دفاع مقدس در تمام دوران خود را به نمایش گذاشت.
صائمی: آنچه از نظر من باعث ماندگاری و جذابیت محتوایی سینمای دفاع مقدس می شود و آن را در مقایسه با آثار جنگی سایر کشور ها متمایز می کند، سویه های اخلاقی و انسانی سینمای دفاع مقدس ما است.
نکته آخر در این خصوص این است که سینمای دفاع مقدس از نظر سوژه و محتوا منابع و آرشیو بسیار غنی و بکر و دست نخورده ای دارد که توانایی بالقوه برای تبدیل به آثار سینمایی دارند و مشکل بیشتر به نوع و پرداخت هنری و به اصطلاح فرم سینمایی بازمی گردد که قادر به جذب مخاطب با توجه به انواع و اقسام سرگرمی های دیداری و شنیداری نیستند در حالی که در دهه ۹۰ با باز شدن نسبی فضا و میدان دادن به جوانان شاهد تولیدات جذاب تر و جدیدتر و جذب مخاطبانی بودیم که به نوعی در سال های اخیر با سینمای دفاع مقدس قهر کرده بودند و این آثار خلاقانه باعث آشتی آنها با این گونه سینما شد.
ایرنا: یکی دیگر از متولیان سینمایی که در دهه اخیر وارد تولید آثار سینمایی در زمینه دفاع مقدس شد، سازمان فرهنگی هنری اوج است که آثار متفاوت و درخشان نیز در این حوزه تولید می کند. «خروج» ساخته ابراهیم حاتمی کیا، «روز بلوا» ساخته بهروز شعیبی، «آبادان یازده ۶۰» ساخته مهرداد خوشبخت، جدیدترین آثار سینمایی بودند که به وسیله اوج در جشنواره فجر سال گذشته به نمایش درآمد. در مورد این مجموعه سیاست ها، تاثیر گذاری ها و عملکرد آن چه ارزیابی دارید؟
گبرلو: یکی از جریان های جدیدی که در دهه ۹۰ خورشیدی در سینمای دفاع مقدس شاهد آن بودیم، ورود نسل جدید فیلمسازان به این حوزه است. در دهه های گذشته فیلمسازان بیشتر بر مبنای ایدئولوژی و دغدغه ها به ساخت فیلم‌های دفاع مقدس می‌پرداختند، حال آنکه پیشرفت فرمی و تکنیکی در فیلم‌های دفاع مقدسی در دهه ۹۰ به جهت حضور فیلمسازان جوان و نوآور بیشتر و قابل توجه تر بوده است.
از طرف دیگر معتقدم خروج تصدی دولت در حوزه ساخت و تولید فیلم در آینده نزدیک می تواند بسیار مفید باشد و ورود بخش های خصوصی و فیلمسازان جوان می تواند در این عرصه راهگشا باشد. برای نمونه امثال بهرام توکلی و منیر قیدی را داشتیم که باعث تولید فیلم های متفاوت و پرداختن به لایه‌های کمتر مطرح شده سینمای جنگ و دفاع مقدس بودند.
گبرلو: درباره حضور مجموعه فرهنگی هنری اوج نیز نه تنها موافق حضور اوج برای تولید فیلم‌های ارزشی هستم، بلکه به نظرم این اتفاق خیلی دیر افتاده و ما انتظار حضور جریان های نظامی در سال های قبل تر در حوزه فرهنگ و سینما بودیم، چرا که آینده جهان را موشک های سینمایی تعیین خواهند کرد نه موشک های نظامی.
با توجه به گسترش نفوذ سینما در این دهه و اینکه معتقدم، آینده جهان در سال های دورتر مقرون و وابسته تر به رسانه سینما خواهد بود بر این باورم که ورود همه ارگان های فرهنگی به حوزه سینما امری واجب و امکان پذیر است و امیدوارم در سال‌های آتی شاهد ورود متولیان و ارگان های فرهنگی دیگر از جمله حوزه علمیه به عرصه سینما باشیم چرا که همانطور که عنوان شد، آینده جهان با آینده سینما گره خورده و کشور ما نیز به شدت نیازمند سینما برای رشد فرهنگی و فکری نسل های جدید است.
درباره حضور مجموعه فرهنگی هنری اوج نیز نه تنها موافق حضور اوج برای تولید فیلم‌های ارزشی هستم بلکه به نظرم این اتفاق خیلی دیر افتاده و ما انتظار حضور جریان های نظامی در سال های قبل تر در حوزه فرهنگ و سینما بودیم، چرا که آینده جهان را موشک های سینمایی تعیین خواهند کرد نه موشک های نظامی.
در بخش بعدی می توانید ادامه گفت و گو را درباره اقتصاد سینمای دفاع مقدس، رویکرد فیلمسازان در سینمای دفاع مقدس در دهه اخیر و ظرفیت های مغفول این گونه سینمایی دنبال کنید.