عملیات «کمان ۹۹ یا ۱۴۰ فروندی» بزرگترین عملیات هوایی تاریخ تیزپروازان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران است که باعث اقتدار و برتری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران برای چند سال در جنگ شد.
به همین مناسبت امروز سه شنبه نشست تخصصی عملیات «کمان ۹۹» همراه با تجلیل از خلبان حاضر در آن عملیات، در موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، با حضور معاون هماهنگ کننده نیروی هوایی ارتش برگزار شد.
امیر سرتیپ دوم خلبان والی اویسی از خلبانان حاضر در این عملیات در این نشست فرایند اجرایی این عملیات و پیامدهای آن را تشریح کرد.
طرح نبرد البرز
این عملیات بر پایه طرح نبرد البرز صورت گرفت. سوابق طرح «نبرد البرز» به جلسه هماهنگی۱۸ آبان ماه ۱۳۵۸ در ستاد مشترک ارتش برمی‌گردد که رژیم بعث صدام دست به تحرکات و اقدامات مشکوک و خصمانه بر علیه جمهوری اسلامی زده بود و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با متجاوز اقدام به صدور راهنمای طرح‌ریزی طرح البرز و ابلاغ آن به نیروی هوایی کرد.
در این طرح نیروی هوایی از پیش‌دستی و غافلگیر کردن دشمن منع شده بود. پس از اینکه طرح به دستور عملیاتی تبدیل شد، طراحان و افسران زبده و خلاق عملیاتی نیروی هوایی دستور عملیاتی را در قالب ۹۹ صفحه تدوین، تصویب ودر تاریخ ۲۷ تیرماه ۱۳۵۹ به کلیه یگان‌های عملیاتی ابلاغ کردند و یگان‌های عملیاتی دستورات رزمی لازم را تهیه و منتظر دستور اجرای این طرح بودند.
بلافاصله پس از تجاوز رژیم بعثی صدام در روز ۳۱ شهریورماه ۵۹، با دستور فرمانده نیروی هوایی شهید سرلشکرخلبان جواد فکوری مسئولان عملیات یگان‌ها مشغول برنامه‌ریزی برای اجرای دستور عملیاتی نبرد البرز شدند. خلبانان و طراحان عملیاتی در هر پایگاه به فرماندهی فراخوانده شدند و تا صبح بر روی برنامه پروازی، نوع مأموریت و مشخص کردن اهدافی که باید هدف قرار بگیرد، کار کردند.
کارکنان فنی، آماد و پشتیبانی و ترابری و... یگان‌ها تا صبح با کار طاقت‌فرسا و جهادی، ۱۴۰ فروند هواپیما را به انواع مهمات، راکت، موشک، بمب ام- ک۸۲، بمب‌های MK۸۲/۸۳/۸۴، بمب‌های خوشه‌ای، موشک‌های ماوریک، موشک‌های حرارتی و موشک‌های راداری مجهز و آماده پرواز کردند. در واپسین دقایق ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ طرح نبرد البرز با رمز «کمان ۹۹» با عبور ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگنده شکاری از مرز آماده و اجرایی شد.
تصورات عراق رنگ باخت
نیروی هوایی در ساعت ۱۶ روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در کمتر از دو ساعت پس از حمله رژیم بعث صدام، اولین اقتدار و قدرت هوایی خود را به نمایش گذاشت و نظر اصلی فرماندهان نیروی هوایی از اجرای سریع اولین عملیات در اولین ساعات پس از هجوم متجاوز، در حقیقت آغاز جنگی روانی علیه استراتژیست‌های ارتش عراق بود، چرا که آنان حملات هوایی خود علیه نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران را با اتکا بر این باور طراحی کرده بودند که نیروی هوایی توان پاسخگویی به تهاجم را نخواهد داشت و بی‌درنگ پس ازحملات، شیرازه این نیرو ازهم گسیخته شده و ارکان نظام فرو خواهد ریخت.
از سوی دیگر، نظر فرماندهان، اعلام توان مقاومت، مقابله به‌مثل، سرعت، قدرت کوبندگی و قابلیت انعطاف نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به زمامداران عراق بود تا شاید آنان را از ادامه خشونت و دشمنی آشکار باز دارد. اما اصرار نیروی هوایی عراق بر ادامه حملات باعث شد تا صبح روز یکم مهرماه ۱۳۵۹با یکی از بزرگترین و کوبنده‌ترین پاسخ‌های جنگ‌های هوایی جهان مواجه شوند.
به این ترتیب نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با اجرای بزرگترین عملیات هوایی خود، رژیم بعثی صدام که یکی از بزرگترین ارتش‌های جهان در آن زمان را در اختیار داشت در بهت و حیرت فرو برد.
اهداف این عملیات پایگاه‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، پالایشگاه‌ها، آشیانه هواپیماها، پناهگاه‌های تعمیرات و نگهداری هواپیما، باندهای پروازی، رادارهای هدایت‌کننده هواپیماهای جنگی، برج‌های مراقبت و مراکز مخابراتی عراق در مناطق کرکوک، موصل، رشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی بودند و علت انتخاب این اهداف از بعد تاکتیکی، انجام حملات هوایی علیه این اهداف، دشمن را در ابعاد خدمات پشتیبانی رزمی و آتش پشتیبانی هوایی، دفاع هوایی و اطلاعات و هشدار اولیه در میدان جنگ با موانع زیادی روبرو می‌ساخت و در نهایت می‌توانست به تهاجم عراق در خوزستان پایان داده و حرکت دشمن را متوقف سازد.
از بعد استراتژیک دفاعی، از آنجایی که برآورد دشمن حاکی از زمین‌گیر بودن نیروی هوایی ایران بود، انجام چنین عملیات سنگینی می‌توانست معادلات استراتژیک دشمن را با شکست روبرو سازد.
هواپیماهای به کار رفته در عملیات
در این عملیات از جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۵ و اف-۴ برای بمباران و شکاری-رهگیرهای اف-۱۴ برای محافظت از هواپیماها و بوئینگ ۷۴۷ و بوئینگ ۷۰۷ برای سوخت‌رسانی و سی-۱۳۰هرکولس برای جمع‌آوری اطلاعات الکترونیکی برای مشخص کردن محل پایگاه‌های موشکی استفاده شد و در مجموع در این عملیات ۲۰۰ فروند هواپیما شرکت داشتند و حدود ۴۰۰ نفر از پرسنل عملیاتی و فنی درگیر مستقیم با این عملیات بودند.
عملیات چگونه اجرا شد
نحوه اجرای عملیات چنین بود که در ساعت مقرر تانکرهای سوخت‌رسان در محل ملاقات حضور داشته باشند و ابتدا فانتوم‌های پایگاه همدان به پرواز درآیند و بدون سوختگیری هوایی به اهداف خود حمله کنند. دو دقیقه بعد از آن‌ها، فانتوم‌های پایگاه تهران به پرواز درآیند و با سوختگیری هوایی، به اهداف خود حمله کنند. دو دقیقه بعد فانتوم‌های پایگاه بوشهر به پرواز درآیند و آن‌ها نیز با سوختگیری هوایی به اهداف خود حمله کنند. در همین زمان هم اف-۵های پایگاه‌های تبریز و دزفول به پرواز درآمده و اهداف خود را بمباران کنند و در این زمان اف-۱۴ها از پایگاه‌های مربوطه به پرواز درآیند و کار پشتیبانی عملیاتی را از پشت مرزها به عهده بگیرند.
همچنین مقرر شد پایگاه‌های هوایی شرکت‌کننده در عملیات پایگاه‌های تهران، همدان و بوشهر با یگان‌های اف-۴ (فانتوم-۲)خود و پایگاه‌های تبریز و دزفول با یگان‌های اف-۵ (تایگر-۲) خود در این عملیات شرکت کنند و پایگاه‌های هفتم و هشتم شکاری با یگان‌های اف-۱۴ (تامکت) خود، کار پشتیبانی را برعهده بگیرند.
زمان عملیات همزمان با طلوع آفتاب روز یکم مهرماه ۱۳۵۹ در سرزمین عراق انتخاب شد. چون خورشید از شرق طلوع می‌کرد و جنگنده بمب‌افکن‌های نیروی هوایی از شرق به غرب به سوی اهداف خود پرواز می‌کردند بنابراین در هوای گرگ و میش صبحگاهی و تیغ تیز شعاع آفتاب، کار هدف‌گیری را برای پدافند هوایی عراق که به سوی آفتاب نگاه می‌کردند، مشکل می‌کرد.
عملیات ضد پدافندهوایی قبل و همزمان با ورود بمب‌افکن‌ها به خاک عراق انجام شد تا رادارها و پدافندهای مناطقی که قرار بود به آن‌ها حمله شود، از سر راه بمب‌افکن‌ها برداشته شود. با انجام این کار برتری کامل هوایی از آن خلبانان نیروی هوایی شد و این باعث شد توان دشمن به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کند.
قبل از ورود به خاک عراق، فانتوم‌ها به دو دسته تقسیم شدند و با کم کردن ارتفاع از مرز گذشتند و وارد خاک عراق شدند. وقتی به بغداد رسیدند، پدافند عراق که از حمله آگاه شده بود، آسمان بغداد را به گلوله گرفته بودند و دودهای ناشی از آن آسمان را پوشانده بود. خلبانان نیروی هوایی به سمت اهداف خود در پایگاه الرشید و فرودگاه بغداد شیرجه رفتند و تمام بمب‌های خود را بر روی اهداف ریختند که در نتیجه آن باند فرودگاه، ساختمان‌های آن و ماشین‌آلاتی که در آن قرار داشت، تقریباً منهدم شد.
نتایج عملیات کمان ۹۹
با نگاهی دقیق‌تر به این عملیات از زاویه استراتژیک مشخص می‌شود برآوردهای هوایی دشمن حکایت از زمین‌گیر بودن نیروی هوایی ایران داشت و انجام چنین عملیات هوایی سنگینی در مدتی کوتاه که تخمین آن برای بزرگترین استراتژیست‌های نظامی نیز آسان به‌نظر نمی‌رسید، می‌توانست معادلات دشمن درسرنگونی نظام اسلامی و جداسازی استان خوزستان از پیکر ایران را باطل کند.
در پی این عملیات رعدآسا، نیروی هوایی عراق برای مدت طولانی نیمی از توان عملیاتی خود را از دست داد و تا مدت‌ها پس از آن پایگاه‌های هوایی این کشور قادر به استفاده از تمام و یا بخشی از توان رزمی خود نبودند، به طوری که پایگاه هوایی الرشید به عنوان یکی از مهمترین پایگاه‌های هوایی عراق تا ۶۹ روز پس از این رزم هوایی غیرعملیاتی بود و موجب کاهش توان رزمی هوایی دشمن و کاهش فعالیت‌های هوایی بر فراز جبهه‌های زمینی و کسب برتری هوایی برای دلاور مردان عرصه پیکار شد.
بازتاب‌های سیاسی نظامی عملیات کمان ۹۹
کشورهای دوست و هم‌پیمان عراق شامل کشورهای عرب منطقه و برخی کشورهای اروپایی نظیر فرانسه و آلمان و از همه مهم‌تر ایالات متحده آمریکا با پاسخ قاطع نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بی‌هیچ تردیدی دریافتند که محاسبات آنان چندان دقیق و مبتنی بر اطلاعات درست و حقایق نبوده و ارتش ایران، از توان دفاعی قابل توجهی برخوردار است. خبرگزاری‌های خارجی نیز پس از این عملیات با اذعان به مهارت خلبانان ایرانی و قابلیت‌هایی که در عرف این جنگنده‌ها پیش بینی نشده، مجبور به بازتاب این حمله گسترده شدند.
آنان پرواز خلبانان ایرانی را اعجاب برانگیز و قابلیت مانور آنان را در برابر پدافند هوایی بغداد بی‌نظیر توصیف کردند، اما آنچه در لابلای این اخبار بیشتر به چشم می‌خورد ضربه روحی شدید و وحشتی بود که زمامدار عراق و سیاست‌مداران غربی متحمل شدند. به این ترتیب عملیات «کمان ۹۹ یا ۱۴۰ فروندی» بزرگترین عملیات هوایی تاریخ تیز پروازان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایرانکه عملیاتی موفق بود، باعث اقتدار و برتری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران برای چند سال در جنگ شد.
در این عملیات ۱۱ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن از دست رفت و هشت نفر از خلبانان کشورمان به نام‌های شهیدان سرلشکر خلبان منصور ناظریان، همایون شوقی، غفار رامین‌فر، غلامحسین عروجی، بهرام عشقی‌پور، عباس اسلامی‌نیا، تورج یوسف و علی مراد جهانشاه‌لو دو نفر اسیر و یک نفر مفقودالاثر شد که بعدها به جمع شهدا پیوستند.