در بخش نخست این میزگرد به کلیات و ارایه مفاهیم اساسی و اولیه آسیب شناسی سینمای دفاع مقدس و همچنین سیاستگذاری و عملکرد متولیان فرهنگی و اجرایی سینمای دفاع مقدس پرداخته شد. در این بخش به تحلیل و واکاوی اقتصاد سینمای دفاع مقدس از نظر فروش و ظرفیت های بالقوه و همچنین رویکرد فیلمسازان در دهه ۹۰ خورشیدی و با توجه به تغییر در برخی سیاست ها و استراتژی های فرهنگی و سیاسی پرداخته شده است.
ایرنا: اقتصاد سینما در سال های اخیر دچار رکود و شکست محسوس شده است و اقتصاد سینمای دفاع مقدس نیز از این قاعده مستثنی نیست. علاوه بر اینکه فیلم های حوزه دفاع مقدس به دلیل صحنه های اکشن و استفاده از تجهیزات جنگی فیلم های پرخرج تری نیز محسوب می‌شود. تحلیل شما از دخل و خرج سینمای دفاع مقدس در این دهه چیست؟
گبرلو: عدم توازن میان ذائقه مخاطبان و هزینه های تولید یک فیلم لاجرم ورود سرمایه گذاران برای مشارکت در ساخت آثار پرهزینه را سبب می شود. از همین رو حضور همه نهادها و سازمان های مختلف که دغدغه فرهنگی و هنری دارند و علاقه مشارکت در تولید فیلم از خود نشان می دهد، امری کاملا منطقی و پذیرفتنی است.
گبرلو: به طور کلی باید اذعان داشت که فیلمسازی در شرایط کنونی امری هزینه بر و به عبارت عامیانه گران است. استفاده از تکنولوژی های جدید و تکنیک های بصری باعث بالا رفتن هزینه فیلم ها نسبت به دهه‌های گذشته شده است. افزایش دستمزدها و برخی متریال تولیدی نیز به این فزایندگی می افزاید. از سوی دیگر عدم وجود سالن های سینمایی کافی و مناسب و همچنین شیوه های ناصحیح پخش فیلم سبب می‌شود که در بیشتر اوقات درآمدی که از فروش بلیط عاید سازندگان شده با هزینه‌هایی که برای ساخت آن اثر انجام می شود، همخوانی نداشته باشد و این عدم توازن فیلمسازان را به ساخت فیلم‌های ساده و کم هزینه تر سوق می دهد. در این شرایط تصور کنید، مخاطبان سینما در آن واحد با مراجعه به اینترنت و ماهواره ها به جدیدترین و به روزترین آثار تصویری دسترسی دارند و می توانند فیلم ها و سریال های روز جهان را با بالاترین کیفیت تماشا کنند.
از سوی دیگر در سال های اخیر با برخی افراد حقیقی یا حقوقی مواجه بودیم که قصد استفاده ابزاری از سینما و به عبارت واضح تر انجام پولشویی در این حوزه را داشتند که در اینجا وظیفه نهادهای نظارتی و سیاست گذاران است که با تدوین و اجرای قوانین دقیق و کامل جلوی ورود افراد بی صلاحیت و پول های کثیف به حوزه سینما را بگیرند. سینمایی دفاع مقدس به عنوان بخشی از سینمای ایران نیز مشمول این اتفاقات و جریان ها در سال های اخیر بوده است.
صائمی: علاوه بر نکاتی که گفته شد و تایید هزینه‌بر بودن فیلم ها به خصوص فیلم های دفاع مقدسی در شرایط کنونی با افزایش قیمت ارز شکل و فرم ساخت فیلم ها نیز بسیار سخت تر خواهد شد و شاید به طور کلی گرفتن نماهای خارجی در دیگر کشورها از فیلم های سینمایی حذف شود. اخیرا در خبرها خواندم، داوود میرباقری صحنه های خارجی سریال سلمان را که قرار بود در کشور ترکیه گرفته شود، حذف کرده و قرار شده صحنه های جایگزین با استفاده از جلوه های بصری در داخل کشور فیلمبرداری شود.
نکته دوم این است که نباید این تصور در میان مخاطبان ایجاد شود که فیلم خوب فیلم گران و پرخرج است و تنها به دلیل پرهزینه بودن فیلم بخواهیم آن را فیلم ارزشمند و با کیفیت قلمداد کنیم، کاری که بسیاری از فیلمسازان در داخل و خارج از کشور، برای مرعوب کردن تماشاگر از آن استفاده می کنند و با بهره‌گیری از جلوه های ویژه و سکانس های اکشن ضعف های فیلمنامه ای و قصه گویی خود را پنهان می کنند.
صائمی: در سینمای دفاع مقدس نیز مساله اصلی و آنچه به کیفیت فیلم ها آسیب رسانده موضوع درون متنی و مربوط به قصه پردازی و فیلمنامه آثار است نه لزوما اقتصاد و هزینه کردها.
البته این گزاره که بدون اقتصاد سینما، فرهنگ سینما شکل نمی گیرد، جمله نادرستی نیست اما نباید فراموش کرد که ماهیت سینما را هویت هنری آن تشکیل می دهد و اقتصاد سینما هر چقدر هم مهم باشد، نمی‌تواند در کیفیت و ماندگاری فیلم ها موثر باشد. جان سخن اینکه اقتصاد سینما اگرچه برای ادامه حیات سینما لازم است اما کافی نیست.
گبرلو: اقتصاد سینما در دوران کرونا و پسا کرونا بدون شک دچار تحولات خواهد شد. در حال حاضر با پیشرفت تکنولوژی و فیلم دیدن در خانه ها و ایجاد تی وی روم ها(TV Room) اتفاقی جدید و شگرفی در دنیای سینما به وجود آورده که هر فرد می‌تواند در خانه خود با تجهیزات نه چندان بالا و و سنگین سینمای خانگی تجهیز کند و انواع و اقسام محصولات تصویری را با بالاترین کیفیت و پایین ترین هزینه تماشا کند.
نکته دوم همانگونه که پیشتر گفته شد، نبود سالن های سینمایی است، چنان که طبق آمار پس از ۴۰ سال که از پیروزی انقلاب می گذرد، حدود ۵۰۰ سالن سینما در کشور وجود دارد که این امر ضربه زیادی به اقتصاد سینما وارد کرده است. در حال حاضر یک خانواده برای رفتن به سینما چیزی حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان باید هزینه خرید بلیط، رفت و آمد و موارد جانبی کند که این با توجه به افزایش هزینه‌های خانوارها سبب حذف عادت سینما رفتن از سبد فرهنگی شده است.
مورد دیگر که در رکود اقتصاد سینما موثر است، مربوط به فرهنگ سینما نرفتن در میان برخی اقشار جامعه است چنانکه بعضی خانواده ها سینما را با فساد مساوی می پندارند و هنوز شاهد چنین نگاهی در میان برخی طیف های خاص هستیم. در اینجا این نکته قابل اهمیت است که چرا متولیان فرهنگی و سیاستگذاران در روزهای ماه مبارک رمضان و ایام محرم سینما ها را تعطیل می کنند. این تصمیم در زمان رژیم پهلوی و به دلیل مضمون مبتذل فیلم ها مرسوم شد و با توجه به ایام سوگواری و ماهیت بی بندباری در برخی فیلم ها که باعث اعتراض مردم می‌شد، تصمیم به تعطیلی سینماها در این ایام گرفته شد اما در حال حاضر که همه فیلم ها بر پایه شئونات اسلامی تولید می شود، تعطیلی سینماها در ایام سوگواری ماه محرم و ماه رمضان قابل قبول نیست.
گبرلو: مورد دیگر خصوص آسیب شناسی اقتصاد سینما بحث جشنواره ها و بازارهای جهانی فیلم است که از نظر بنده رمز فروش فیلم های سینمایی در حال حاضر و با توجه به شرایط کنونی، ورود به جشنواره های جهانی و بازار فروش فیلم است.
برخی فیلمسازان همچون شهرام مکری به خوبی این روش درآمدزایی یعنی ورود به بازاهای جهانی فیلم را فرا گرفتند و فیلم های خود را برای حضور در جشنواره ها آماده نمایش می کند. حتی ابراهیم حاتمی کیا که به ساخت فیلم های ارزشی شهرت دارد و در سال های گذشته در مورد داعش، فیلم ساخته می بایست با حضور در بازارهای جهانی فیلم، علاوه بر درآمدزایی به گفتمان فرهنگی و هنری کشور نیز کمک کند.
مورد آخر در خصوص اقتصاد سینما نیز مربوط به نقش تلویزیون در همکاری و مشارکت با سینماست که در سال های گذشته به دلایل متعدد از تبلیغ فیلم های سینمایی ممانعت به عمل آمده یا به ندرت شاهد نمایش تیزر فیلم های سینمایی در تلویزیون هستیم که این عدم همکاری و تعامل تاثیر بسیار بدی در فروش فیلم ها و به طور کلی اقتصاد سینما داشته است.
ایرنا: سینمای دفاع مقدس در دهه ۹۰ چه از نظر سیاست گذاری و چه به لحاظ ورود فیلم سازان جوان و نوآوری‌ها در پرداخت و روایت سینمایی با تغییرات بسیاری نسبت به دهه های گذشته همراه بوده است. در خصوص این تغییرات و رویکردهای فیلمسازان از لحاظ فرم و محتوا چه تحلیل دارید؟
صائمی: یک نکته بسیار حاضر اهمیت در خصوص آسیب شناسی سینمای دفاع مقدس وجود دارد و آن این است که اگرچه دفاع مقدس همان طور که از نامش پیداست برای همه ما مقدس و قابل احترام است اما سینمای دفاع مقدس و همچنین فیلمسازان این حوزه به دلیل پرداختن به سوژه های مقدس، غیر قابل نقد نیستند. در دهه های گذشته شاهد برخی رویکردهای اشتباه در حوزه سینمای دفاع مقدس بودیم که برخی افراد و جریان ها خود را متولی و به اصطلاح صاحب سینمای دفاع مقدس می‌دانستند و نه تنها نقد و نظر مخالف را نمی پذیرفتند بلکه از پذیرش فیلمسازان جدید در این حوزه نیز تا جای امکان خودداری می‌کردند در حالی که در دهه ۹۰ خورشیدی شاهد حضور و بروز چهره‌های جدید و خلاق در عرصه فیلمسازی دفاع مقدس بودیم.
برای نمونه فیلم آبادان یازده ۶۰ ساخت مهرداد خوشبخت یکی از آثار خلاقانه و و تازه ای است که اخیراً در جشنواره فیلم فجر نیز به نمایش درآمد و از چند جهت قابل تامل و بررسی است، یکی آنکه ورود چهره‌هایی مثل مهرداد خوشبخت نشان می دهد که سینمای دفاع مقدس می تواند برای همه فیلمسازان جذاب باشد و از سوی دیگر می‌توانیم، شاهد زاویه نگاه های جدیدتر و تازه تر به داستان‌های و اتفاقات ۸ سال جنگ تحمیلی باشیم؛ چیزی که به نظر می رسد در دهه اخیر و با تغییر سیاستگذاری ها، شاهد ظهور بیشتر آن بودیم.
نکته دیگر در خصوص محتوای سینمای دفاع مقدس و تغییرات آن در دهه ۹۰ خورشیدی، مربوط به تصویر شخصیت ها و کاراکترهای فیلم هاست به طوری که در فیلم های دهه ۹۰ شاهد نوعی کلیشه زدایی از قهرمان ها و رزمندگان جنگ بودیم و چهره آنان از شمایل موجودات آسمانی و فرازمینی به کاراکترهایی زمینی و قابل باور تبدیل شد. نمونه این کلیشه زدایی در شخصیت فیلم های «تنگه ابوقریب» ساخته بهرام توکلی و «ایستاده در غبار» ساخته محمد حسین مهدویان قابل مشاهده است که رزمندگان و حتی سرداران جنگ مانند انسان های معمولی رفتار می‌کنند، گاهی عصبانی می شود و از کوره در می رود و در کل شمایل باورپذیرتری برای مخاطبان ارایه می دهند.
در تقسیم بندی و تحلیل سینمای دفاع مقدس در یک دهه گذشته می توان به موضوعات جدید و تکمیل سوژه های قدیمی‌تر رسید. برای نمونه سینمای اسرا و آزادگان را می توان نام برد که فیلم «۲۳ نفر» ساخته مهدی جعفری یکی از بهترین الگوهای این موضوعات در سینمای دفاع مقدس ما در سال های گذشته بوده است. در حوزه شهدای گمنام و مفقودالاثر فیلم های «فرزند خاک» ساخته محمدعلی باشه آهنگر و «شیار ۱۴۳» ساخته نرگس آبیار از قابل تامل ترین نمونه ها محسوب می‌شود. مثال های زیاد دیگری در خصوص تعدد سوژه‌ها در جبهه و پشت جبهه و تبعات جنگ تحمیلی در زندگی دیگر مردمان جامعه وجود دارد که بخش مهمی از آثار دفاع مقدس در این دوره را تشکیل می‌دهند.
صائمی: به طور کلی سینمای دفاع مقدس در دهه گذشته از نظر تنوع سوژه و موضوعات مختلف دوران درخشانی را طی کرد و نسبت به دهه ۶۰ و ۷۰ خورشیدی که سینماگران محدود و داستان های نسبتاً تکراری بیشتر آثار سینمای دفاع مقدس را تشکیل می‌داد، شاهد نوآوری های بیشتری در حوزه های فرمی و تکنیکی نیز بودیم.
فیلم «اروند» ساخته پوریا آذربایجانی فیلمساز جوان و خلاقی است که به تازگی از شبکه آی فیلم و همزمان با فرارسیدن هفته دفاع مقدس پخش شد. این فیلم با اینکه نتوانسته در اجرا و پرداخت موفق شود اما به جهت مطرح کردن داستان شهدای غواص مورد توجه بینندگان قرار گرفت و در گیشه نیز فروش نسبتا خوبی داشت.
نکته آخر در این بخش این که پرداختن به زندگی سرداران جنگ همچون شهید ابراهیم همت، حمید باکری و دیگر شهدای دفاع مقدس از جمله ظرفیت های مغفول این نوع سینماست که هنوز قابل مراجعه و پرداخت است.
به طور کلی به نظر بنده ۳ نوع جریان و موضوع به عنوان ظرفیت‌های بالقوه سینمای دفاع مقدس در حال حاضر وجود دارد: نخست مربوط به برخی اتفاقات رویدادها و به طور کلی ناگفته های جنگ است که تعداد و میزان شان کم نیست و با مراجعه به تاریخ معاصر و منابع آرشیوی و کتابخانه ای قابل تولید است. بخش دوم روایت های جذاب تر از موضوعات گفته شده در زمان جنگ است که برای نمونه موضوع غواص ها که در فیلم اروند به آن اشاره شده بسیار جای کار و تولید گسترده تر دارد. مورد سوم نیز مربوط به آثار بیوگرافیک در خصوص سرداران و بزرگان دفاع مقدس است که پیشتر به آن اشاره شد.
در بخش سوم و پایانی این نشست تخصصی و آسیب شناسی درباره ظرفیت های سینمای دفاع مقدس، قهرمان سازی، حضور زنان و برخی مصداق های عینی تر در مورد فیلم های ژانر دفاع مقدس مطالب قابل تاملی به وسیله کارشناسان مطرح شده است.