آبسنگ های مرجانی یا همان سنگ فرش های مرجانی کف دریاها و اقیانوس ها از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین موجودات زنده بر روی زمین هستند، آبسنگ ها یکی از مهمترین، ظریف ترین و متنوع ترین اکوسیستم‌های آبی اند که شکل‌گیری آنها به زمان زیادی نیاز دارد و نقش بسیار مهمی در سلامت محیط زیست و آب و هوای کره زمین دارند.
در واقع حیات تعداد زیادی از گونه‌های دریایی از جمله انواع ماهی‌ها به وجود و زنده بودن این مرجان‌ها بستگی دارد؛ این ماهی‌ها خود سرفصل زنجیره غذایی مهمی در محیط اقیانوس محسوب می‌شوند از این رو هرگونه تخریب و یا مرگ و میری در مرجان‌ها می‌تواند همه گونه‌های زنده دریایی و در پی آن حیات بسیاری از موجودات زنده خشکی‌زی (از جمله انسان‌ها) را تحت تاثیر قرار دهد.
بیشتر صخره‌های مرجانی بین ۵ تا ۱۰ هزار سال عمر دارند و بسیاری از آنها صخره‌های آبی روی هم انباشته شده‌ای هستند که میلیون‌ها سال قدمت دارند، آبسنگ ها جزو اکوسیستم های آبهای کم عمق گرمسیری هستند، این اکوسیستم ها یکی از زیباترین آثار حیات در سیاره زمین به شمار رفته و برخی از بزرگ ترین ساختارهای طبیعی به وسیله این دسته از موجودات ساخته می شوند و مامن موجودات دریایی بسیاری هستند به طوری که نبود مرجان ها منجر به نابودی بخش زیادی از موجودات دریایی می شود.
صخره های مرجانی بعد از جنگل های مناطق حاره دومین «بیوم»(منطقه زیستی) غنی جهان است که در همه نواحی اقیانوسی از قطب تا استوا گسترش دارند، اقیانوس هند و آرام وسیع ترین قلمرو آبسنگ های مرجانی را دارند که به علت وسعت زیاد به چندین زیر قلمرو از جمله استرالیا، زنجیره هاوایی، فیلیپین، دریای سرخ و خلیج فارس تقسیم می شود که در این میان خلیج فارس به علت اینکه دریایی نیمه بسته است و حرارت آب در آن نسبتا بالاست گونه های بی نظیری را در خود پرورش داده است، مثلا مرجان‌ها دمای ١٨ تا ٣٢ درجه را می‌توانند تحمل کنند اما در خلیج فارس دمای ١۴ و ٣۶ درجه هم ثبت شده است.
آبسنگ مرجانی نسبت به افزایش دما بسیار حساس و شکننده اند اما آبسنگ های مرجانی خلیج فارس در شرایط بسیار سخت اکولوژیکی از لحاظ دما، شوری و کدورت قرار دارند و در این شرایط نیز به حیات خود ادامه می دهند، حدود ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده که ١٠٣ گونه آن در جزایر ایرانی خلیج فارس وجود دارد از این رو خلیج فارس یکی از زیستگاه های مهم و حایز اهمیت آبسنگ ها است ، در واقع تقریبا تمامی جزایر ایرانی با آبسنگ های مرجانی محاصره شده است، حدود ۱۷ جزیره ایرانی در خلیج فارس داریم که از جمله مهمترین مناطق مرجانی ایران می توان به جزایر خارک، خارکو، فارسی، طاهری، کیش، لاوان، هندورابی، فارور، بنی فارور، شیدور، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری، لارک، ابوموسی، هنگام، قشم، هرمز، خلیج نای بند و خلیج چابهار اشاره کرد که بیشترین گسترش آبسنگ ها در جزایر خارک و خارکو است.
بررسی های انجام شده توسط کارشناسان سازمان حفاطت محیط زیست نشان می دهد که جزیره هندورابی ۲۰ گونه، خلیج نای بند ۱۴ گونه، جزیره خارکو ۲۱ گونه، جزیره خارک ۲۱ گونه، جزیره کیش ۲۸ گونه و جزیره فارور و بنی فارور دارای ۲۹ گونه مرجانی هستند، البته این تحقیق تا سال ۱۳۸۶ بوده و اکنون ممکن است تغییراتی در این آمارها ایجاد شده باشد.
طی چند سال گذشته فعالیت های انسانی مانند صید و صیادی، غواصی، گردشگری دریایی، آلودگی های نفتی و قاچاق به عنوان عوامل انسانی و از سوی دیگر گرمایش زمین به عنوان عامل طبیعی بخش زیادی از آبسنگ های مرجانی خلیج فارس را از بین برده و به اصلاح دچار سفید شدگی شده اند، بر اساس آمار سازمان حفاظت محیط زیست در حدود ٢٠ سال گذشته حدود هزار هکتار از مناطق آبسنگ های مرجانی خلیج فارس در ایران به طور کامل از بین رفته است.
معمولا در ساختار آهکی مرجان ها تک سلولی زندگی می کند که موجب رنگ دادن به مرجان ها می شود زمانی که دمای آب بالا می رود این سلول ها از مرجان ها جدا می شوند و این مساله موجب سفید شدگی آنها می شود، اگر این دور ماندن بیشتر از دو ماه طول بکشد دیگر آن مرجان به طور کامل می میرد و از بین می رود.
به عنوان مثال در عسلویه ٣۶٠ هکتار، خارک ١٨٠ هکتار و در کیش ١۵٠ هکتار آبسنگ مرجانی از بین رفته، برآورد شده که حدود ٢۵٠ هزار متر مربع از این مناطق از بین رفته و اگر جریمه‌ای که باید گرفته می‌شد صورت می‌گرفت معادل ٧۵٠ هزار میلیارد تومان می‌شد، البته جریمه تخریب آبسنگ های مرجانی هر کیلو ۶ میلیون تومان است. دو دهم درصد اقیانوس‌ها را اکوسیستم‌های مرجانی تشکیل می‌دهد اما میزان خدمات و تولیدات آنها بیشتر از تمام اکوسیستم‌های دریایی است، برآورد شده ارزش کل کالاها و خدمات اقتصادی ارایه شده از آبسنگ های مرجانی حدود ۳۷۵ میلیارد دلار در سال است.
مهدی بلوکی رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست به خبرنگار محیط زیست ایرنا روز دوشنبه به ایرنا گفت: به دلیل افزایش دما در سال ۲۰۱۶ حدود ۹۰ درصد از آبسنگ های مرجانی خلیج فارس در عمق کمتر از پنج متر سفید شدند و از بین رفتند، البته در همان زمان کمترین سفیدشدگی را در چابهار داشتیم. همچنین آبسنگ های مرجانی جزیره ابوموسی نیز سالم بودند.
وی درباره علت سفیدشدگی توضیح داد: گرمایش زمین یکی از عوامل سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی است که از آن به عنوان عامل طبیعی یاد می شود هر چند که علت اصلی آن نیز انسان است، سفیدشدگی مرجان ها هر چند سال یکبار اتفاق افتاده البته در سال ۲۰۱۶ شدت سفیدشدگی از تمام دفعات قبل بیشتر بوده است .
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار داشت: موضوع دیگری که وجود دارد این است که سال های قبل فاصله زمانی سفیدشدگی مرجان ها بیشتر بود اما اکنون این فاصله زمانی کوتاه تر شده است که به گرمتر شدن زمین بر می گردد ، در واقع دمای آب نسبت به قبل افزایش یافته و همین مساله آبسنگ ها را تهدید می کند، مثلا اگر قبلا در ۳۳ درجه آب ۷۰ درصد سفید می شد اکنون در ۳۳.۵ درجه سفید می شوند.
بلوکی ادامه داد: به عنوان مثال در سال ۲۰۰۷ سفیدشدگی رخ داد آن زمان دمای آب مثلا ۳۲.۵ درجه بوده؛ در سال ۲۰۱۶ نیز دوباره سفیدشدگی رخ داد و در آن زمان مثلا دمای آب ۳۳.۵ درجه بوده است یعنی دمای آب یک درجه نسبت به سفیدشدگی قبلی بالاتر بود که این باعث شد میزان بیشتری مرجان سفید شود و این افزایش دما نیز باعث شد تا فاصله های سفید شدگی نیز کم شود، اگر قبلا هر ۷ تا ۱۰ سال یکبار اتفاق افتاده اکنون کمتر از هفت سال سفید شدگی رخ می دهد به همین دلیل تهدید مرجان ها در حال افزایش است و احتمال اینکه تاثیر منفی بیشتری بر روی مرجان ها داشته باشد زیاد است.
وی افزود: بعد از سال ۲۰۱۶ که سفیدشدگی مرجان ها در خلیج فارس رخ داد شرایط متعادلی داشتیم، معمولا وقتی که سفید شدگی رخ می دهد طبیعت به مرور خود را بازسازی می کند یعنی کم کم لارو و اسپرم هایی که مرجان های باقیمانده در دریا رها می کنند دوباره می نشیند و رشد می کنند؛ حالا ما به این روند چه کمکی می توانیم بکنیم؟ مثلا می توانیم یک سری شرایط استرس زایی که خودمان عامل آن هستیم را حذف کنیم، فعالیت های صنعتی، ماهیگیری را در مناطق مرجانی کنترل کنیم، آلودگی نفتی را کاهش دهیم و غواصی گردشگری را محدود کنیم تا به بازگشت سریع تر مرجان ها کمک کنیم.
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: معمولا هر زیستگاهی از لحاظ پذیرش گردشگر و غواص ظرفیتی دارد مثلا ظرفیت یک زیستگاه ۵۰ نفر بازدید کننده در روز است بنابراین نباید بیستر از این تعداد بازدید کننده وارد کنیم البته این خیلی مساله بغرنجی در مناطق مرجانی ما نیست چون بیشتر در کیش و قشم با این معضل روبرو هستیم که برای کنترل آن نیز یک سری برنامه ریزی ها صورت گرفته که انجام می شود.
وی افزود: بر این اساسی سه ماه پیش منطقه خارک و لاوان را پایش کردیم و نشانه هایی دیدیم که مرجان های جدید دوباره در حال شکل گیری هستند چون آن منطقه مرجانی معمولا برای شکل گیری مرجان مستعد است اما زمان می برد نباید انتظار داشته باشیم که مثلا در یک یا دو سال شرایط ایده آل شود معمولا چهار تا پنج سال و شاید هم بیشتر زمان می برد البته شاید هم هیچ وقت آن منطقه مانند گذشته مرجان نداشته باشد اما اگر شرایط طبیعی مساعد باشد مقداری وضعیت بهتر می شود.
بلوکی درباره جریمه تخریب آبسنگ های مرجانی گفت: جریمه تخریب آبسنگ ها هر کیلو ۶ میلیون تومان است که شامل قاچاق یا خسارت وارده بر این زیستگاه ها می شود اما تخریب مناطق مرجانی جداگانه محاسبه می شود که بر این اساس سازمان محیط زیست با بررسی شرایط نحوه جبران خسارات را در قالب دریافت جریمه و یا بازسازی منطقه تخریب شده برآورد می کند که اکنون چندین مورد در این زمینه در جریان است البته این جزو وظایف استان ها است که باید پیگیری کنند.
وی ادامه داد: البته برخی جاها جریمه زیاد می شود که در این شرایط در جلسات ارزیابی تصمیم می گیرند که آن شرکتی که تخریب وارد کرده باید مرجان های منطقه را بازسازی و جبران خسارت کند مثلا در جزیره خارک یک شرکت نفتی بخشی از این منطقه را در روند لوله گذاری نفتی تخریب کرد و چون میزان جریمه بسیار بالا بود قرار شد که این شرکت به جای پرداخت جریمه منطقه را بازسازی کند که فاز مطالعاتی آن آغاز شده و در حال بررسی منطقه برای کار اجرایی هستند.
بلوکی درباره کشت آبسنگ های مرجانی گفت: کار کشت آبسنگ های مرجانی چند سالی است که در کشور آغاز شده است ، دو سال پیش طرح پایلوت آنرا در چابهار انجام دادیم به این صورت که یک سری مرجان ها را قلمه زدیم و بسیار هم خوب جواب داد ، سال گذشته نیز یک سری مرجان جدید کاشتیم اما هنوز نتایج ان نیامده است که امیدواریم رضایت بخش باشد، البته کاشتن چند روش دارد یک روش این است که خزانه ایجاد می کنیم، یکی دیگر اینکه مرجان را مستقیم در منطقه مورد نظر بکاریم و یک روش دیگر این است که بستری ایجاد می کنیم تا لارو و اسپرم رها شده در دریا بر روی آن بنشیند و رشد کند.
رییس گروه اکولوژی دریا سازمان حفاظت محیط‌زیست افزود: روشی که در چابهار اجرا کردیم به صورت خزانه بود اما دیگر آنرا به جای دیگری انتقال ندادیم و اکنون در حال تبدیل شدن به جنگل مرجانی است و به یک زیستگاه مرجانی تبدیل می شود، با توجه به موفقیت آمیز بودن این روش دوست داریم ادامه دهیم، البته اکنون در خارک در حال انجام است و برای اجرا در لاوان نیز صحبت هایی شده و قرار است در لارک نیز اجرا شود اما هزینه بر است و باید تامین شود.