علاوه بر تربت‌حیدریه و زاوه که عنوان قطب تولید زعفران ایران و جهان را یدک می‌کشند، این محصول در شهرستانهای مه‌ولات، رشتخوار، کاشمر، بردسکن، نیشابور و فریمان استان خراسان رضوی نیز کشت می‌شود اما خاک حاصلخیز جلگه زاوه در منطقه تربت‌حیدریه بر عیار طلای سرخ در این منطقه افزوده است.
فصل برداشت زعفران همواره از نیمه دوم مهر آغاز می‌شود و کاهش نرخ این محصول طی چند روز گذشته در بورس، بیانگر افت قیمت زعفران در فصل برداشت است که این امر می‌تواند ضربات جبران ناپذیر برای کشاورزان به همراه داشته باشد.
نبود برنامه‌ریزی منسجم و اصولی برای بسته بندی و فرآوری مناسب، خام فروشی و فروش فله‌ای محصول زعفران باعث شده است سود زعفران به جای اینکه به جیب کشاورزان برود، نصیب عده‌ای دیگر شود که در این بین نقش واسطه‌گران و دلالان و به قول نماینده مردم تربت‌حیدریه، زاوه و مه‌ولات در مجلس شورای اسلامی نقش مافیای طلای سرخ در منفعت طلبی بیشتر، به وضوح قابل مشاهده است.
زعفران یکی از مهمترین منابع درآمد و اشتغال مردم این منطقه به شمار می‌رود که حدود ۶۰۰ هزار نفرروز در شهرستانهای تربت‌حیدریه و زاوه مدت یک ماه مشغول برداشت و فرآوری آن هستند.
از مجموع ۹۰ هزار هکتار اراضی زیرکشت زعفران در خراسان رضوی، هشت هزار و ۷۶۵ هکتار به تربت‌حیدریه اختصاص دارد و میانگین تولید زعفران در این شهرستان چهار کیلوگرم در هر هکتار و در مجموع میزان تولید آن سالانه حدود ۳۶ تن است. همچنین به ازای هر هکتار زمین زعفران ۲۲۰ نفرروز مشغول کار هستند و از این رهگذر در مجموع ۷۰ هزار نفر اشتغال مستقیم و ۲ تا سه برابر این رقم، اشتغال غیرمستقیم ایجاد می‌شود.
طرح خرید حمایتی زعفران که به عنوان یک راهکار برای رفع مشکلات فرآروی زعفرانکاران کلید خورد نیز گویا نتوانسه انتظارات کشاورزان را برآورده کند و مطالبات فعالان این عرصه نیز تا همین چند وقت پیش در پیچ و خم‌های اداری گرفتار شده بود که در نهایت با تلاش‌های صورت گرفته بخش زیادی از این معوقه‌ها پرداخت شد.
خرید حمایتی زعفران توسط مراکز تعاون روستایی خراسان رضوی از هشتم آبان پارسال آغاز شده بود و تا ۳۰ آذر ماه ادامه داشت که بر اساس آن زعفران به چهار صورت پوشال معمولی، پوشال مرغوب، شبه نگین و نگین به ترتیب به قیمت کیلویی ۸۲ میلیون ریال، ۹۰ میلیون ریال، ۹۵ میلیون ریال و ۱۰۵ میلیون ریال از کشاورزان خریداری شد.
زعفران ذخیر شده در انبار خریدار ندارد
رییس اداره تعاون روستایی تربت‌حیدریه گفت: زعفران‌های خریداری شده طرح حمایتی که قرار بود به صورت مزایده به صادرکنندگان فروخته شود، مشتری پیدا نکرد.
نسرین شیبانی افزود: به علت نوع مزایده برگزار شده و تقسیم زعفران‌ها در سه بسته ۲۰ تنی، تاکنون زعفران‌ها فروخته نشد و سازمان تعاون روستایی در مرکز قصد دارد با تغییراتی در وزن بسته‌ها، تمهیدات لازم برای فروش باقیمانده محصول زعفران فراهم کند.
وی ادامه داد: در سال‌های ۹۶ و ۹۸، در قالب طرح خرید حمایتی، ۲۵ تن زعفران از کشاورزان خریداری شد و دولت طلب زعفرانکاران را از بودجه کل کشور پرداخت کرد.
تا پولی نباشد، زعفران نمی‌خریم
رییس اداره تعاون روستایی تربت‌حیدریه گفت: سازمان تعاون روستایی به منظور حمایت از زعفرانکاران، سال گذشته اقدام به خرید این محصول کرد اما تا دی ماه ۹۸ پولی برای خرید واریز نشده بود و امسال تا تامین منابع مالی صورت نگیرد هیچ خریدی انجام نخواهیم داد و این درست نیست که تعاون روستایی این همه تحت فشار قرار بگیرد.
وی با بیان اینکه تمام مشکلات از تصمیم گیری‌ها و بوروکراسی های موجود در تهران به وجود آمد افزود: در تربت‌حیدریه به عنوان شهر پیشرو در خرید زعفران وارد خرید شدیم و حتی طرح فروش زعفران را به کشور ارایه دادیم و براساس تفاهمنامه چهارجانبه قرار بود از ۷۳ تن زعفران خریداری‌شده در کشور که ۶۸ تن آن مربوط به خراسان رضوی بود، اختیار فروش به استان‌ها واگذار شود تا ما بتوانیم آن را مدیریت کنیم که با این طرح مخالفت شد و نتیجه آن نیز همین مشکلات فعلی است.
سایه سنگین کرونا بر بازار زعفران
یک صادر کننده زعفران با اشاره به سایه سنگین کرونا بر بازار زعفران گفت: از اسفند ماه ۹۸ با شیوع ویروس کرونا و تعطیلی پروازها، صادرات زعفران به خارج از کشور به صفر رسید و با توجه به اینکه زعفران یک محصول مصرفی است و بیشتر در رستوران‌ها استفاده می‌شود، با تعطیلی مراکز فروش و رستوران‌ها در اقصی نقاط دنیا، فروش این محصول هم به صفر رسید و آسیب بسیار به این صنعت وارد شد.
مسعود صباغ زاده در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، با بیان اینکه در یکی دو ماه گذشته وضع کمی بهتر شده است افزود: در گذشته ماهانه ۲ تا ۲ و نیم تن زعفران صادر می‌کردیم اما اکنون با شیوع کرونا، صادرات زعفران ما حدود ۶۰ درصد کاهش یافته است.
وی علت عدم رغبت کشاورزان به کشت مجدد زعفران را قیمت پایین این محصول در سال جاری عنوان کرد و ادامه داد: وزارت جهاد کشاورزی در سال‌های گذشته پیاز زعفران را به عنون محصول جایگزین در اختیار کشاورزان قرار داد و کشت بی‌رویه زعفران و پرداخت تسهیلات باعث بروز مشکلات در این بخش شد.
این صادرکننده زعفران گفت: کاهش شدید قیمت زعفران باعث افت قیمت پیاز آن به کیلویی ۲۷ هزار ریال شد و با توجه به افزایش قیمت بیشتر محصولات کشاورزی، طلای سرخ با کاهش قیمت مواجه شده است.
وی ۶۰ تن زعفران باقیمانده در انبار سازمان تعاون روستایی را همانند یک شمشیر برنده بر گردن صنعت زعفران توصیف کرد و افزود: تا زمانی که این مقدار زعفران در انبارها باقی بماند، صادرکننده نمی‌تواند در این حوزه برنامه‌ریزی بلندمدت داشته باشد.
کاهش احتمالی سطح زیرکشت زعفران در خراسان رضوی
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز سطح زیرکشت زعفران در این استان طی سال ۹۷ را ۸۷ هزار و ۷۵۰ هکتار ذکر کرد و گفت: این میزان در سال ۹۸ به حدود ۹۱ هزار هکتار و در سالجاری نیز به ۹۳ هزار هکتار افزایش یافت که بر این اساس شاهد رشد ۲ هزار هکتاری سطح زیرکشت این محصول هستیم اما امسال با توجه به گزارش‌هایی که داریم فکر می‌کنیم سطح زیرکشت زعفران نسبت به سال‌های گذشته با کاهش مواجه خواهد شد.
سیدهاشم نقیبی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، علت این امر را محدود بودن منابع آب اعلام کرد و افزود: نمی‌توانیم هر سال حجمی از پیاز زعفران را از زمین‌های کشاورزی برداریم و آنها را در جایی دیگر بکاریم، سطح زیرکشت باید متناسب با شرایط منابع آب هر منطقه باشد.
وی علت رشد تولید زعفران را در سال‌های اخیر افزایش قیمت این محصول نسبت به سایر محصولات کشاورزی ذکر کرد و ادامه داد: شرایط خاص ناشی از کرونا و کاهش صادرات و از طرفی افزایش تولید زعفران و رشد اندک قیمت آن از دیگر عوامل کاهش سطح زیرکشت و بی رغبتی کشاورزان برای تولید این محصول است.
دولت اگر احساس کند کشاورز ضرر خواهد کرد وارد عمل می‌شود
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: سال گذشته اگر دولت محصول زعفران را به صورت تضمینی خریداری نمی‌کرد، قیمت زعفران از قیمت کنونی نیز پایین‌تر بود و این به هیج عنوان به نفع کشاورز نیست.
وی افزود: تجار و دلالان یک ماه قبل از شروع فصل برداشت سعی می‌کنند قیمت زعفران را کاهش دهند و این در حالی است که تا فصل برداشت آغاز نشود، کسی نمی‌داند که محصول برداشت شده افزایش داشته یا با کاهش مواجه بوده است ولی واسطه‌ها با ملتهب کردن بازار قصد سودآوری بیشتر دارند.
کاهش صادرات زعفران ایران
رییس شورای ملی زعفران نیز گفت: شیوع کرونا به ویژه در مهمترین کشورهای هدف صادراتی زعفران، سبب افت صادرات این محصول از ایران شد.
محسن احتشام افزود: سال گذشته صادرکنندگان با وجود تنگناها و مشکلاتی که پیش رو داشتند تلاش مضاعفی کردند سهم صادرات زعفران از بازارهای جهانی را حفظ و افزایش دهند اما در پایان سال با تنگنا مواجه شدند.
وی ادامه داد: ویروس کرونا در سراسر دنیا بر کسب و کارها اثر منفی گذاشت، زعفران یک کالای صادراتی است و عمده صادرات نیز از طریق حمل و نقل هوایی انجام می‌شود در حالی که با اوج شیوع این ویروس بسیاری از پروازها لغو یا محدود شد.
رییس شورای ملی زعفران گفت: اواخر اسفند ماه ۹۸ و فروردین ۹۹ پروازهای خطوط هواپیمایی یا برقرار نبود یا با حداقل ممکن انجام می‌شد وبه همین علت نیز میزان صادرات زعفران در این مدت اگر هم متوقف نشده باشد به دلیل نبود شرایط حمل و نقل به کمترین میزان ممکن رسید.
وی با بیان اینکه اکنون نیز با افت صادرات در بازارهای دنیا مواجه هستیم افزود: تقاضا و عرضه محصول زعفران در بازار داخل کشور نیز با مشکل جدی مواجه شده به عنوان مثال شهر مشهد در اسفند و فروردین هر سال پذیرای پنج تا ۶ میلیون زائر بود که نسبت به خرید زعفران به عنوان سوغات اقدام می‌کردند اما کرونا سبب کاهش ۸۰ درصدی عرضه زعفران در بازار داخل شد.
احتشام با بیان اینکه اکنون در بازارهای جهانی تقاضا برای زعفران وجود دارد ادامه داد: بزرگترین بازارهای صادراتی زعفران شامل کشورهای اروپا، ایتالیا، آمریکا، آلمان، سوئد، فرانسه و چین و همچنین بازار کشورهای عربی از جمله امارات و هند هستند که با همه‌گیری ویروس کرونا، صادرات این محصول نیز با مشکل جدی مواجه شده است.
وی با بیان اینکه ایران بزرگترین تولید کننده زعفران در جهان است گفت: با این حال کسی ما را نمی‌شناسد چون به درستی محصول خود را معرفی نکرده‌ایم لذا آموزش و فرهنگ کاشت، داشت و برداشت، فرآوری محصول و بازریابی زعفران به عنوان یک راهکار اساسی برای صادرات بیشتر آن باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد.
رییس شورای ملی زعفران افزود: در حالی که هر سال سطح زیرکشت زعفران در کشور افزایش می‌یابد، متناسب با آن افزایش بازار نداریم و باید در این زمینه بیشتر تلاش شود.
۶۰ تن زعفران در خراسان رضوی به مزایده گذاشته می‌شود
نماینده مردم تربت‌حیدریه، مه‌ولات و زاوه در مجلس شورای اسلامی هم گفت: ۶۰ تن زعفران خریداری شده از کشاورزان خراسان رضوی توسط اداره کل تعاون روستایی این استان به شیوه مزایده به فروش گذاشته می‌شود.
محسن زنگنه با بیان اینکه این مزایده به شرط صادرات محصول زعفران است افزود: برای شرکت در این مزایده به ۲۰۰ میلیارد ریال ضمانت بانکی نیاز است و در صورت فروش محصولات، بقیه مطالبات زعفرانکاران که حدود هزار میلیارد ریال است در آینده نزدیک تامین و پرداخت می‌شود.
وی از امضای تفاهمنامه با چند صادر کننده زعفران خبر داد و گفت: با چند صادر کننده، تفاهم شد که زعفران مورد نیاز خود را به صورت مستقیم از کشاورزان خراسان رضوی خریداری کنند که ارزش آن حدود ۱۰ هزار میلیارد ریال است.
نماینده مردم تربت‌حیدریه، مه‌ولات و زاوه در مجلس شورای اسلامی از تشکیل قرارگاه جهادی زعفران در زاوه خبرداد و افزود: این قرارگاه زعفران با حضور بخش خصوصی و معین اقتصادی شهرستان تشکیل شد و در گام نخست ۲۰۰ میلیارد ریال برای آن سرمایه‌گذاری شده است که بخشی از این میزان از محل آورده شخصی و بقیه از محل گردش مالی آن تامین می‌شود.
وی هدف از تشکیل این قرارگاه را کاهش خام فروشی و افزایش ارزش افزوده زعفران عنوان کرد و ادامه داد: زعفرانی که به صورت گل فروخته می‌شود مانند پسته‌ای است که در خوشه به فروش می‌رسد بنابراین هدف اولیه ما امسال حفظ ۲۰ درصد زعفران منطقه است که در سال آینده این رقم باید به میزان ۸۰ درصد افزایش یابد و این مهم با همکاری تولیدکنندگان میسر خواهد بود.
زنگنه از راه‌اندازی ۴۰ پایگاه فرآوری زعفران در آینده نزدیک در منطقه تربت‌حیدریه خبر داد و گفت: در این طرح، پاک کردن و خشک کردن زعفران با دستگاه‌های استاندارد برای تولیدکنندگان به صورت رایگان انجام خواهد شد و هزینه این کار نیز از محل ارزش افزوده‌ای که در بازار از محصول خشک زعفران افزایش یافته از تولید کننده دریافت می‌شود.
روایت زعفرانکاران از بی‌انگیزگی
یک زعفرانکار اهل تربت‌حیدریه گفت: نسبت به سال گذشته افزایش سطح زیرکشت زعفران نداشته‌ایم و امسال خرید پیاز زعفران کم شد و علتش نیز این است که مناطق شمالی خراسان و دیگر استان‌های کشور رغبتی برای کشت این محصول ندارند و پیاز زعفران نیز از منطقه تربت‌حیدریه خارج نمی‌شود.
حسین عباسپور در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: بیشتر کشاورزان این منطقه امسال برای کشت زعفران بی‌انگیزه شده‌اند و طبیعی است که وقتی قیمت تمام شده زعفران برای کشاورز از قیمت بازار بیشتر شود، کشاورز دیگر رغبتی به کشت محصول نخواهد داشت.
یک زعفرانکار دیگر اهل تربت‌حیدریه نیز گفت: کشاورز دنبال سود است و اگر قرار باشد یکسال هزینه کاشت و داشت و برداشت را بدهد و شبانه‌روز در مزرعه خود زحمت بکشد و در نهایت آخر سال سودی برایش نداشته باشد، طبیعی است که دیگر کشت نخواهد کرد.
عباس جهانشیری افزود: این روزها شاهد کاهش فروش پیاز زعفران هستیم و از طرفی خریدارها هم کم شده‌اند لذا کشاورز پولی برای هزینه کردن برای کارگر و ماشین‌آلاتِ کندن پیاز زعفران از زمین ندارد.
وی ادامه داد: اجرای نامناسب طرح خرید حمایتی زعفران در کاهش کشت زعفران موثر است زیرا سال گذشته کشاورزان با اعتمادی که به سازمان تعاون روستایی داشتند، زعفران خود را به این نهاد واگذار کردند ولی در پرداخت پول کشاورزان تاخیر بسیار رخ داد که این امر خسارت بسیار برای کشاوزان منطقه به همراه داشت.
پارسال ۹۰ هزار هکتار از مزارع خراسان رضوی به کشت زعفران اختصاص یافت که حجم محصول برداشت شده از این سطح معادل ۳۲۰ تن اعلام شد.
بطور میانگین سالانه ۲۰۰ تن محصول از ۸۴ هزار هکتار مزارع زعفران ایران برداشت می‌شود که ۷۸ درصد از این حجم تولید محصول مزارع خراسان رضوی است. بیشترین زعفران جهان با سه هزار سال سابقه در شهرستانهای تربت‌حیدریه، زاوه، کاشمر، رشتخوار و مه‌ولات در استان خراسان رضوی تولید می‌شود.
بازده تولید در هر هکتار مزارع زعفران خراسان رضوی به طور متوسط چهار تا پنج کیلوگرم است. همه شهرستانهای خراسان رضوی بین ۱۰ هزار تا ۳۰ هزار هکتار مزرعه زیرکشت زعفران دارند. ۱۳۸ هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی این استان در حوزه کشت و تولید زعفران فعالیت دارند همچنین ۸۰۰ هزار نفر در خراسان رضوی به طور مستقیم درگیر امور مربوط به کشت، تولید و برداشت زعفران هستند.
۷۹ درصد نیروی کار تربت‌حیدریه نیز در گستره ۹۰ هزار هکتاری زمین‌های کشاورزی و باغی این شهرستان به کشاورزی اشتغال دارند.
بخش کشاورزی تربت‌حیدریه با تولید ۳۷ نوع محصول زراعی و ۳۱ نوع محصول باغی به ترتیب رتبه‌های پنجم و سوم خراسان رضوی را دارد. یکی از شاخص‌ترین محصولات این شهرستان که در ایران و جهان رتبه نخست را به خود اختصاص داده زعفران است.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد قرار دارد.