براساس نظریه کارشناسان سه محدوده بزرگ دشت کاشمر، بردسکن و درونه، تأمین کننده بسیاری از نیاز آب کشاورزی، صنعت، شرب و بخش خدمات این منطقه می‌باشد که این روزها شوری آب زیرزمینی منطقه دو برابر شده است.
مطالعات نشان می‌دهد دشتهای کاشمر، بردسکن و درونه به ترتیب دارای ۳۶، ۳۲ و ۱۱ میلیون مترمکعب کسری مخزن بلندمدت بوده و طی کمتر از دو دهه اخیر دشتهای کاشمر و بردسکن با متوسط افت آب زیرزمینی سالیانه یک متر و دشت درونه با متوسط افت سالیانه ۷۰ سانتیمتری مواجه شده‌اند.
عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر در این باره گفت: در کمتر از دو دهه اخیر متوسط شوری آب زیرزمینی در مناطق شرقی دشت کاشمر به بیش از دو هزار واحد (میکروموس بر سانتیمتر) یعنی دو برابر سال ۱۳۸۴ رسیده و جبهه شوری از غرب به شرق گسترش یافته است.
هادی معماریان افزود: در دشت بردسکن وسعت جبهه شوری از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ دو برابر شده است.
وی با بیان اینکه متوسط شوری دشت درونه از هفت هزار و ۵۰۰ واحد در سال ۸۸ به حدود ۹ هزار واحد در سال ۹۸ رسیده است ادامه داد: در نواحی حاشیه کویر بردسکن و درونه با فاصله از حاشیه ارتفاعات، رسوبات آبرفتی بتدریج دانه ریزتر شده و سرعت حرکت آب زیرزمینی کاهش یافته است.
عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: در این منطقه در اثر فعل و انفعالات درونی آبخوان، به تدریج بر مقدار املاح آن افزوده می‌شود و به دلیل تغذیه آبخوان از جریانات سطحی شور در این منطقه، مقدار شوری آبخوان نیز افزایش می‌یابد.
وی افزود: در این محدوده، مهم‌ترین عامل تخریب کیفیت آبهای زیرزمینی، برداشت بی‌رویه و نفوذ آبهای شور کفه‌های نمکی مجاور آبخوان است.
معماریان ادامه داد: بررسی آمارهای سازمان جهاد کشاورزی بین سال های ۹۰ تا ۹۸ حاکی از آن است که تغییر محسوسی در الگوی کشت منطقه بر اساس تغییر کیفیت شیمیایی آب زیرزمینی صورت نگرفته است، در حالی‌که مطالعه ریاضی موضوع بر اساس محدودیت‌های کمیت و کیفیت آب نشان می‌دهد سطح زیرکشت محصولاتی مانند گندم، جو، طالبی، زعفران و انگور باید طی ۱۰ سال اخیر در محدوده‌های مطالعاتی بخصوص در کاشمر و خلیل آباد تغییر چشمگیری می‌کرد.
وضعیت بحرانی دشت کاشمر
رییس شرکت آب منطقه‌ای کاشمر با بیان اینکه دشت کاشمر جزو دشتهای ممنوعه بحرانی خراسان رضوی است گفت: دشتهای اشمر، ریوش، درونه، بردسکن و بخش‌هایی از عطائیه، سنگرد، ازغند و فیض‌آباد از جمله شهرستان‌های زیرپوشش شرکت آب منطقه‌ای کاشمر هستند.
حسین حکمتی‌پور افزود: در دشت کاشمر که شامل شهرستان خلیل‌آباد هم می‌شود ۴۹۱ حلقه چاه وجود دارد که از این تعداد ۱۲۹ میلیون و ۳۷۱ هزار مترمکعب آب استحصال می‌شود و شاهد افت بیش از ۱۰۰ سانتیمتری در دشت کاشمر هستیم.
وی با بیان اینکه دشت کاشمر با ۳۵.۵ میلیون مترمکعب کسری مخزن مواجه است ادامه داد: ۱۰۰ درصد چاههای کشاورزی کاشمر به کنتورهای هوشمند آب و برق مجهز شده و میزان برداشت کنترل می‌شود اما باید برای مدیریت مصرف منابع آب به سوی مشارکت همگانی برویم.
رییس شرکت آب منطقه‌ای کاشمر وضعیت بیلان آبهای سطحی را ناگوار دانست و گفت: در گذشته رودخانه دائمی در منطقه داشته‌ایم اما به دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی، این رودخانه‌ها فصلی شده‌اند که افت سطح آبهای زیرزمینی در دشت کاشمر و دشتهای مجاور را به همراه دارد.
بهره‌وری اندک آب، چالش بخش کشاورزی
یکی از تبعات برداشت بی رویه آب به خصوص در شهرها و مناطقی که در حاشیه کویر هستند شور شدن تدریجی آبهای زیرزمینی است و طی چند سال اخیر در بسیاری از مناطق، کیفیت آبهای زیرزمینی کاهش یافته است.
منابع آب زیرزمینی حدود ۵۷ درصد از نیاز آب شرب شهری و ۸۳ درصد از نیاز آب شرب روستایی و ۵۲ درصد آب کشاورزی کشور و در مجموع ۵۵ درصد از کل نیاز به بخش‌های مختلف کشور را تامین می‌کند و بیشترین سهم برداشت از منابع آب زیرزمینی کشور مربوط به بخش کشاورزی است که به دلیل خشکسالی‌های پی درپی و همچنین برداشت بیش از توان تجدید شوندگی از منابع آب زیرزمینی، این منابع دارای کسری مخزن تجمعی هستند.
معاون فنی جهاد کشاورزی کاشمر در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: در بخش کشاورزی چالش‌هایی مرتبط با استفاده بهینه از آب وجود دارد که چالش بهره‌وری اندک آب در این بخش یکی ازآنهاست، همچنین تلفات زیاد آب در مزارع کشاورزی و عدم امکان استفاده از روش‌های آبیاری مناسب و نوین به خاطر دارا بودن ساختار خرده مالکی شدید و ضعف قانون در اجرای الگوی کشت و آمایش سرزمینی، نبود شناخت کافی از وضعیت تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب، از دیگر چالش‌های آب در بخش کشاورزی است.
وی افزود: حفظ منابع آب و خاک یکی از ضروریات مهم در توسعه بخش کشاورزی محسوب می‌شود و برای جلوگیری و کاهش روند این چالش‌ها فعالیت هایی در بخش کشاورزی در حال اجرا و انجام است که از آن جمله می‌توان به اجرای فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری در زمین‌های بالادست قنوات و چاه ها بخصوص در زمین‌های شیب‌دار از طریق منابع طبیعی و هدایت آبهای جاری به تغذیه و نفوذ آبها، اجرای آب بندها و سدهای مختلف بر سر راه آب های جاری برای نفوذ دادن آنها به سطوح زیرین خاک و تغذیه چاهها، حفظ اراضی زراعی و باغی و مراتع و جنگلها و ممانعت از ساخت و سازها، اجرای آبیاری‌های نوین کشاورزی شامل قطره‌ای، بارانی، زیرسطحی، کم فشار و امثال آن و نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه موتورهای عمیق اشاره کرد.
محمودی مقدم ادامه داد: انتظار است با مدیریت صحیح کنتورهای هوشمند و نیز ممانعت از برداشت آب توسط موتورهای بدون پروانه به حفاظت از آبهای زیرسطحی کمک شود.
وی با بیان اینکه در این شهرستان به جز مناطق کوچک و محدودی که آبهای زیرزمینی با مشکل شوری روبرو است، آب شهرستان کیفیت مطلوب دارد گفت: البته عدم رعایت برداشت در چاههای عمیق، به مرور ممکن است باعث افزایش شوری گردد.
معاون فنی جهاد کشاورزی کاشمر افزود: در حال حاضر ۲۴۴ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، ۲۲۰ رشته قنات، ۱۸۸ دهانه چشمه و ۳۲ رودخانه فصلی در این شهرستان داریم که از این تعداد حدود ۸۶ میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی استحصال می‌شود.
راه حل چیست؟
عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر در این زمینه گفت: باید مدیریت جامع منابع و مصارف آب برای کنترل کیفیت آب زیرزمینی و اجرای طرح‌های آبخیزداری، آبخوانداری و تغذیه مصنوعی و صیانت از کانون‌های تغذیه آبخوان‌ها انجام شود.
هادی معماریان با تاکید بر راه‌اندازی ایستگاه تحقیقات شوری در بردسکن با ردیف اعتباری مستقل و زیرنظر مرکز آموزش عالی کاشمر با همکاری مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان افزود: انعقاد قرارداد با مشاوران ذیصلاح علمی و دانشگاهی منطقه به منظور مطالعه طرح جامع تعیین الگوی بهینه کشت با درنظر گرفتن محدودیت‌های کمیت و کیفیت آب زیرزمینی و آینده اقلیمی منطقه همراه با معرفی گونه‌های بومی مقاوم به شوری ضروری است.
وی بر صیانت از منابع باقیمانده آب شیرین منطقه با اجرای طرح‌های کشت گلخانه‌ای و تصفیه فاضلاب‌های صنعتی و کشاورزی و بازچرخانی و استحصال آب تاکید کرد و ادامه داد: اجرای طرح‌های تولید علوفه و گیاهان مقاوم به شوری مانند سالیکورنیا و کوشیا در حاشیه کویر به منظور بهره‌وری از آبهای شور و ایجاد منابع اقتصادی جدید در کشاورزی منطقه و ترویج فعالیت‌هایی مانند آبشویی و ترکیب آب شور و شیرین در میان کشاورزان جهت کنترل تجمع نمک در خاک‌های کشاورزی و ارائه روش‌های اصلاح زیستی خاک‌های شور و سدیمی به کشاورزان توصیه می‌شود.
عضو هیأت علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر با اشاره به لزوم طبقه بندی کیفی منابع آب و خاک منطقه همراه با ارائه نقشه توسط سازمان جهاد کشاورزی جهت مدیریت و تصمیم‌سازی صحیح مبتنی بر اطلاعات گفت: شوری آب در برخی چاهها موجب افت عملکرد محصولاتی مانند انگور شده و مطالعات نشان می‌دهد در برخی مناطق زراعی مانند حاجی‌آباد، علی‌آباد و ارغا، سطح زیرکشت انگور باید به نصف سطح فعلی برسد.
رییس شرکت آب منطقه‌ای کاشمر نیز گفت: با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد منابع آب زیرزمینی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود باید به سوی کشت‌های کم آب طلب برویم.
حکمتی پور افزود: زمانی که برای دشت کاشمر الگوی مصرف تعریف شده، نباید اجازه دهیم بخش کشاورزی به سوی کشت محصولاتی که نیاز به آب زیادتر دارد برود.
وی ادامه داد: باید نسبت به کشت‌های کم‌آب طلب و استفاده از آبیاری‌های نوین اقدام کرد هرچند به دلیل خرده مالکی، آبیاری نوین تاکنون در منطقه کاشمر جواب نداده اما باید برای اجرای آبیاری‌های نوین به سراغ تشکل‌های بخش کشاورزی برویم.
رییس شرکت آب منطقه‌ای کاشمر گفت: در برخی شهرها برداشت‌بی‌رویه، عامل پیش روی آب نامطلوب و شور به سوی آبهای مطلوب است به طوری‌که هرگاه در مجاورت آبهای شور و شیرین باشیم و یک متر آب شیرین برداشت کنیم ۴۰ متر آب‌شور پیشروی می‌کند.
معاون فنی جهاد کشاورزی کاشمر نیز گفت: استفاده از گیاهان مقاوم به شوری و تغییر الگوی آبیاری و مدیریت صحیح آب در باغ‌ها و مزارع می‌تواند در شرایطی که با بحران آب مواجهیم کارساز باشد.
محمودی مقدم افزود: استفاده از سایبان در باغ‌ها می‌تواند میزان تبخیر و تعرق را کاهش دهد و استفاده از گیاهان مقاوم به شوری همچون پنبه، کینوا، یونجه و درختانی مانند زرشک، عناب، سنجد و گل‌محمدی می‌تواند به کشاورزان منطقه در راستای حفاظت از منابع آب کمک کند.
وی ادامه داد: برخی از گیاهان دارویی مقاوم به شوری و کم آبی نیز وجود دارند که در حال حاضر توسعه کاشت آنها از دیگر راهکارهای مقابله با شوری به شمار می‌آید.
مرکز شهرستان ۱۶۵ هزار نفری کاشمر در ۲۲۸ کیلومتری جنوب غرب مشهد واقع است.