با وجود اینکه آثار باستانی فراوانی مربوط به شش هزار سال قبل در محله ها و اطراف تهران به دست آمده ولی تاکنون نامی از این شهر در هیچ سنگ نوشته ای به دست نیامده. به واقع تهران منطقه ای روستای بزرگی بوده که بین شهربزرگ و معروف آن زمان،ری و کوهپایه های البرز قرار داشته و با توجه به نزدیکی به حرم عبدالعظیم حسنی و از سوی دیگر دارای باغ های خوش آب و هوا نیز در زمان صفویه مورد توجه قرار داشت.
در مورد تهران وجه تسمیه و نظرات زیادی وجود دارد، پاره ای از پژوهشگران (ران) را معنای پسوندی به معنای دامنه گرفته اند و شمیران و تهران را بالادست و پایین دست خوانده اند. برخی نیز تهران را تغییر یافته تهرام به معنای منطقه ای گرمسیر دانسته که در مقایسه با شمیرام یا شمیران که منطقه ای سردسیر است و عده ای دیگر خلاف این موضوع که سراسر دشت پهناوری که امروز تهران بزرگ خوانده می‌شود در میان کوههای اطراف، گود بنظر می رسید که ته ران نام گرفت. این روستا پیش از اسلام وجود داشت که پس از اسلام به تدریج نام آن معرب گردید و از تهران به طهران تبدیل شده است که همزمان با جنبش مشروطه که تغییرات زیادی در ادبیات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد رفته رفته نام املای تهران رواج یافت و پس از تاسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز املای دیگر طهران کاملا منسوخ شد.
با این وجود می گویند یکی از عناصر ایجاد شهرها از بدوی تشکیل را می توان وجود بازار های پررنگ و پویا برشمرد چرا که این محیط ها از قبل از اسلام مهم ترین پایگاه اساسی برای ایجاد اقتصاد شهرها در سراسر کشور مطرح کرد که از حیث تهران نیز مثتثنی نبوده است.
تهران قدیم، پنج محله داشته که هر کدام از این محلات دارای پاتوقی بود که هر پاتوق نیز به چند گذر تقسیم می شد.
باید قدمت بازار تهران را به سال ۹۰۷ تا ۱۱۳۵ و دوران صفویان متصل کرد چرا که طبق تاریخی که بر جا مانده است، بنای اولیه ی بازار در دوران شاه طهماسب اول صفوی ساخته و طبق نوشته طنیع الدوله، چهارسوی بزرگ و کوچک آن در دوران فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شده است. در مورد معماری این بازار تاریخی باید گفت که قسمت های قدیمی بازار، دارای معماری طاقی و گنبدی شکل در قسمت های سقف هستند که نور داخل این قسمت ها از طریق سوراخ ها و روزنه هایی که در آجرها وجود دارد و به داخل می تابد، تامین می شود.
رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران نیز باعث شده تا معماری سنتی بازار دچار آشفتگی بسیاری شود که به گونه ای بخش های زیادی از بازار نوسازی یا بازسازی شدند و نیز تناسب موجود میان بخش های مختلف آن از میان رفت. هم اکنون بخش های قدیمی و جالب توجه بازار سردر بازار در سمت سبزه میدان، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه های حاجب الدوله، علاء الدوله، قیصریه و مهدیه و همچنین بخش هایی از بازار که در ارتباط با مسجد امام، مسجد جامع و بناهای تاریخی دیگر قرار دارد.
در اطراف بازار، بناهای با ارزش تاریخی دیگری مثل مسجد امام و مسجد جامع هم به چشم می خورد که به همراه بازار تهران، جز مهم ترین مجموعه های تاریخی و معماری تهران محسوب می شوند.
چهارسوق بزرگ که در بالا گفته شد یکی از قدیمی ترین قسمت های به جا مانده از بازار است هم دارای سبک قابل توجهی است. این چهار سوق، فضایی هشت ضلعی است که داخل آن گچ کاری شده و دارای یک گنبد کوتاه دایره ای شکل است. قدمت این بنا به سال ۱۲۲۲ هجری قمری می رسد.
قدیمی ترین بخش های بازار بزرگ تهران عبارت است از بازار لباف ها، کرجی دوزها، سراج ها و نعل چی ها که در زمان فتحعلی شاه قاجار چهار سوق بزرگ و کوچک هم به آن اضافه شد.
بازار تهران در دوره ناصر الدین شاه دارای راسته ها و تیمچه های بیشتری شد، در این دوره بخش های اصلی بازار نیز شامل بازار کفاش ها، بازار فرش فروشان، بازار امیر، بازار ساعت فروش ها، بازار زرگر ها، بازار عباس آباد، بازار بین الحرمین، چهار سوق بزرگ وکوچک، بازار آهنگر ها، بازار مسگر ها، بازار پاچنار وبازار چهل تن(مربوط به دوره فتحعلی شاه قاجار) شد.
هر چند گسترش بافت شهر نشینی و خیابان کشی سریع تهران، معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی کرده اما این قسمت ها نیز شامل سردر بازار در قسمت سبزه میدان، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه های حاجب الدوله، قیصریه و مهدیه و نیز بازار کفاشان، فرش فروشان، زرگرها، ساعت فروشان، بین الحرمین وامیر است و می توان گفت بنای اولیه سبزه میدان مربوط به اوایل دوره صفوی است و دوران قاجار توسط حاجب الدوله تغییرات عمده ای در آن رخ داد به گونه ای که یکی از مراکز مهم اجرای مراسم مذهبی در تهران تبدیل شد.
بازار و سرای امیر از دیگر بخش های جالب توجه مجموعه است که در حدود سال های ۶۸- ۱۲۶۷ هـ. ق ازاموال میرزا تقی خان امیرکبیر، توسط شیخ عبدالحسین (شیخ العراقین) به همراه مسجد و مدرسه ای ساخته و عواید آن وقف مسجد و مدرسه شده است.
تیمچه حاجب الدوله در کنار مسجد امام قرار دارد و از با ارزش ترین بناهای بازار است که در دوره ناصرالدین شاه توسط «حاج علی خان حاجب الدوله» ساخته شده است. در دوره اخیر در فضای داخلی این بنا، مجموعه تجاری جدیدی ساخته اند که اصالت و صورت قدیمی بنا را دگرگون کرده است. از بناهای دیگر بازار، تیمچه مهدیه در ابتدای بازار امیر(کفاشان) که دارای پوشش عظیم ضربی و یزدی بندی عالی است.
بازارهای اصلی ایرانی از بخش‌های تیمچه، جلوخان، چهار سو، حجره، دالان، راسته، قیصریه، کاروانسرا و میدان تشکیل شده که بازار بزرگ تهران تمام این خصوصیات را دارد. راسته اصلی بازار، با ساده ترین شکل با دکان‌های واقع در دو سوی آن به شکل خطی در امتداد مهمترین معبر شهر شکل می‌گرفت. در شهرهای بزرگ علاوه بر راسته اصلی، تعداد راسته فرعی به صورت عمود بر راسته اصلی ساخته می‌شد.
همچنین در ضلع جنوبی سبزه میدان می توان سر در زیبائی را دید که به راسته بازار راه دارد.
با این تفاسیر بخش های قدیم بازار تهران دارای پوشش طاق و گنبدی است که برای تامین روشنایی از روزنه هایی در سقف استفاده شده، چهار سوق بزرگ هم با یک فضای هشت ضلعی و گنبدی با گچ کاری داخل آن از دیدنی های بازار تهران است.
مسجد جامع در مرکز بازار و نزدیک به مسجد امام خمینی (ره) قرار گرفته که فاصله بین این دو مسجد بین الحرمین نامیده می شود که از این حیث بنای مسجد جامع را به عهد شاه عباس دوم صفوی و بنای مسجد امام را نیز با قدمتی حدود ۱۸۰سال به دوره فتحعلی شاه قاجار نسبت می دهند که این دو مسجد بازار از زیباترین اماکن مذهبی و تاریخی پایتخت به شمار می روند.
محدوده بازار تهران و محله سید اسماعیل با بنای یک آب انبار تاریخی مواجه شده که تاریخ ساخت آن مربوط به دوران قاجار است، اما چیزی که بیش از همه در این آب انبار توجه گردشگران را به خود جلب می کند، مخزن بسیار بزرگ آن می باشد که در نوع خود منحصر به فرد است.
گفتنی است که مخزن آب انبار اکنون به قهوه خانه و رستوران تبدیل شده است.
مجموعه بازار تاریخی تهران در میان خیابان‌های مولوی در جنوب، مصطفی خمینی (سیروس سابق) در شرق، پانزده خرداد (بوذرجمهری سابق) در شمال و خیام در غرب قرار گرفته‌است.
این بازار در سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۴۰در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسید.