شاید باورش سخت باشد اما با سیری در تاریخ بلدیه تهران می‌توان فهمید که طرح ترافیک در پایتخت ۱۵۰ سال قدمت دارد و این طرح برای اولین‌بار در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار با منع ورود چهارپایان باربر به محوطه میدان «ارگ» به اجرا درآمد.
دلیل اجرای این طرح نیز آن بود که پس از احداث میدان توپخانه در ارگ سلطنتی، حوضچه‌ای در وسط میدان بنا، اطراف آن سنگ‌فرش و مسیر کالسکه‌رو ایجاد شد اما عبور و مرور مال‌ها به این قسمت دردسری بود که در این رابطه اطراف باغچه را با ستون‌های سنگی و نرده‌های چوبی محصور کردند تا از عبور و مرور چهارپایان در این میدان جلوگیری شود؛ این تحولات را شاید بتوان به عنوان نخستین تمهیدات ترددی و ترافیکی برای عبور و مرور در تهران به شمار آورد.
از سوی دیگر اتخاذ این منع عبور و مرور مال‌ها باعث ایجاد نخستین خیابان تهران به نام ناصریه یا ناصرخسرو کنونی برای عبور و مرور چهارپایان شد زیرا تردد آنها در میدان ارگ ممنوع شده بود؛ نکته قابل توجه در این موضوع نیز است که از قدیم نسخه شفابخش بلدیه برای منع تردد، ایجاد معبر جدید بوده است؛ موضوعی که هنوز بسیاری از مدیران شهری از آن بهره می‌برند.
طرح ترافیک مُسکنی همیشگی برای ترافیک تهران
پیش از وقوع انقلاب اسلامی تردد با خودرو در هسته مرکزی پایتخت در ساعات اولیه صبح و پس از تعطیلی بازار تهران سخت و ترافیک متراکم بود و از سوی دیگر هوای شهر به جهت تردد خودروهای شخصی به ویژه در فصول سرد سال، آلوده شده بود که بررسی نشریه‌های چاپی آن زمان نیز این مطلب را تایید می‌کند.
این ۲ موضوع موجب شد تا طرح ترافیک به شیوه فعلی به عنوان مُسکنی برای این بیماری از سال ۱۳۵۸ تجویز شود؛ طرح ترافیک در واقع برای رفع تراکم تردد وسایل نقلیه در تهران به اجرا گذاشته شد تا از بار ترافیک سنگین پایتخت و به تبع آن آلودگی هوا بکاهد.
در این راستا مطالعات طرح ترافیک تهران تقریبا بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و از اسفند سال ۱۳۵۷ آغاز شد و هدف از آن بررسی‌هایی به منظور دستیابی به یک شبکه حمل و نقل متعادل در رابطه با سامانه اتوبوسرانی و کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی، به خصوص در مرکز شهر بود تا در نهایت به اعمال مقررات ممنوعیت ورود وسایل نقلیه غیرمجاز طی ساعاتی از روز به هسته مرکزی
شهر انجامید.
بعد از آن بود که این طرح به مرور زمان اشکال مختلفی به خود گرفت و در زمان‌های مختلف محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های خاصی را در تردد وسایل نقلیه شخصی به وجود آورد و تاکنون حدود ۲۰ مرحله تغییرات در این طرح اعمال و اجرا شده است؛ در حقیقت باید گفت که طرح ترافیک مثل کودکی بوده که در طول این ۴۰ سال رشد و تغییر کرد و به بخشی از هویت ترددی تهران تبدیل شد.
بررسی سوابق و اسناد نشان می‌دهد که مرحله اول طرح ترافیک تهران ابتدای شهریور ۱۳۵۸ شکل گرفت و بر این اساس، ساخت مسیرهای ویژه اتوبوس‌های شرکت واحد در مرکز شهر به طول بیش از سه کیلومتر برای تردد روان‌تر وسایل حمل و نقل عمومی آغاز شد و در مرحله بعد ورود اتومبیل‌های تک‌سرنشین به مرکز شهر بین ساعت ۶:۳۰ تا ۱۰ صبح ممنوع اعلام شد.
اجرای این طرح از درد ترافیکی تهران کم نکرد و پس از ناکامی طرح اولیه، محدوده‌ای در مرکز پایتخت تعیین و مقرر شد تا از ورود تمامی وسایل نقلیه بدون درنظر گرفتن تعداد سرنشین، به استثنای وسایل نقلیه عمومی، اورژانس، کادر پزشکی و سرویس‌های دولتی از ساعت ۶:۳۰ تا ۱۰ صبح در تمام ایام هفته به جز ۲ روز آخر هفته و ایام تعطیل جلوگیری شود.
همچنین برای وسایل نقلیه مجاز مانند تاکسی‌ها، اتومبیل‌های دولتی و اتومبیل‌های پزشکان، تسهیلاتی از قبیل صدور کارت تردد و منقوش کردن درب اتومبیل‌ها به آرم مخصوص طرح ترافیک در نظر گرفته شد؛ مساحت محدوده حدود ۲۳ کیلومترمربع و حدود آن در این مرحله از شمال به خیابان استاد مطهری، از غرب به خیابان کارگر، از جنوب به خیابان مولوی و از شرق تا خیابان مصطفی خمینی تعیین شد.
البته این طرح طی سال‌های بعد تکمیل‌تر شد و در مراحل بعدی ساعت اجرای طرح ترافیک تا ساعت ۱۵ افزایش یافت و از فروردین سال ۱۳۶۲ جریمه برای متخلفان اعمال شد؛ در آن سال‌ها چون از دوربین خبری نبود با حضور پلیس و استفاده از زنجیرگذاری در مدخل‌های فرعی طرح ترافیک، کنترل انجام می‌شد.
پس از آن، در سال ۱۳۶۷ تصمیم بر آن شد تا محدودیت تردد برای اولین‌بار شامل وانت‌بار هم شود؛ به این ترتیب که تنها وانت‌بارهای دارای مجوز سالیانه تردد، مجاز به ورود به محدوده طرح ترافیک تهران بود.
از اردیبهشت سال ۱۳۶۹ هم تردد تمامی وسایل نقلیه سنگین از ساعت ۶ صبح تا ۲۱ در محدوده مشخص شده، ممنوع و در این مرحله علاوه بر مجوزهای سال‌های قبل، کارت ویژه جانبازان و بیماران دائمی و مجوز تردد وسایل نقلیه سنگین نیز صادر شد و از شهریور ۱۳۷۰ تصمیم گرفتند تا برای همه وسایل نقلیه با پلاک دولتی معرفی شده از جانب اداراتشان، مجوز صادر کنند.
تغییرات دیگری هم در راه بود و از مهرماه ۱۳۷۳ عوارض تردد در محدوده طرح ترافیک تهران افزایش و در مقابل تعداد مجوزهای صادره برای ورود به طرح تا سقف ۶۶ هزار مورد کاهش پیدا کرد؛ جالب اینکه از آذر همان سال آرم‌های موقت روزانه جهت ورود وسایل نقلیه به داخل محدوده توزیع شد.
صدور مجوز طرح ترافیک از تابستان ۱۳۷۵با نظارت شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور با حوزه ستادی و عملکردی سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران شکل گرفت و از اواخر سال ۱۳۷۹ براساس مصوبه شورای عالی هماهنگی ترافیک محدوده طرح ترافیک گسترش پیدا کرد.
طرح نام آشنای «زوج و فرد»
طرحی زوج و فرد یا رینگ دوم طرح ترافیک، طرحی نام آشنا برای پایتخت‌نشینان است که از آذرماه ۱۳۸۴ اجرایی شد؛ ماجرای اجرای این طرح آن بود که پاییز ۱۴ سال پیش هوای تهران به صورت غیرمنتظره‌ای آلوده شد و مسئولان امر تصمیم گرفتند که از روی مدل‌های خارجی، محدوده طرح ترافیک را گسترش دهند و تردد خودرو در آن محدوده براساس آخرین رقم سمت راست پلاک خودرو باشد.
بر این اساس طرح زوج و فرد از شمال به بزرگراه رسالت از غرب به بزرگراه چمران و خیابان نواب، از جنوب به بزرگراه بعثت و از شرق به غرب بزرگراه امام علی (ع) ختم شد.
در آن سال این محدودیت ترافیکی از ساعت ۶:۳۰ صبح تا ۱۹ بعد از ظهر و در روزهای پنجشنبه از ساعت ۶:۳۰ تا ۱۳ بعد از ظهر اجرا و مساحتی به وسعت ۷۴ کیلومترمربع را شامل شد که البته در سال‌های بعد ساعت این طرح به فراخور موقعیت افزایش و کاهش یافت.
تا اینجای کار و در واقع از سال ۱۳۸۴ و با اجرای طرح زوج و فرد، در عمل تهران صاحب دو طرح و محدوده ترافیکی شد.
طرح کنترل و کاهش آلودگی هوا
دهه کنونی را می‌توان دهه تحول در طرح‌های ترافیکی تهران نامید؛ از روز شنبه ۱۷ فروردین ماه ۱۳۹۲ تمام دوربین‌های طرح ترافیک فعال و در ورودی‌های طرح زوج و فرد، مأموران پلیس راهنمایی و رانندگی مستقر شدند که به این ترتیب رانندگانی می‌توانستند در این محدوده‌ها تردد کنند که دارای مجوز طرح ترافیک مربوط به سال ۱۳۹۲ باشند.
هوشمندسازی و نظارت بر اجرای طرح‌های ترافیکی تهران بسیار مهم بود اما برخی از رانندگان با زدن اسپری و پوشاندن پلاک به دنبال در رفتن از جریمه بودند و همچنان نیز استفاده از این شیوه بین برخی رانندگان مرسوم است.
دوربین‌های طرح ترافیک و زوج و فرد از سال ۱۳۹۴ تکمیل و برچسب‌های طرح ترافیک که بر شیشه خودروها نصب می‌شد به مرور حذف شد؛ همچنین با فعال شدن این دوربین‌ها پلاک‌پوشی بین رانندگانی که می‌خواستند در محدوده‌های ترافیکی تهران تردد کنند، شدت یافت.
تیرماه سال گذشته بود که معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران خبر از حذف طرح زوج و فرد و جایگزینی طرحی به نام کنترل و کاهش آلودگی هوا در محدوده طرح سابق خبر داد و این طرح ۱۴ ساله به تاریخ پیوست.
استدلال مسئولان شهری برای حذف طرح زوج و فرد کارآمدنبودن آن با توجه به افزایش تعداد خودروها در تهران عنوان شد.
بر اساس طرح کنترل و کاهش آلودگی هوا، زوج یا فرد بودن پلاک خودرو مهم نیست و ۲۰ روز در هر فصل، خودروهای پلاک تهران در محدوده زوج و فرد سابق می‌توانند تردد رایگان کنند و اگر خودرویی مازاد بر ۲۰ روز در یک فصل وارد طرح کنترل آلودگی هوا یا همان حلقه دوم طرح ترافیک شود، مالک باید نصف عوارض طرح ترافیک را به صورت روزانه بپردازد؛ البته شرط استفاده از ۲۰ روز تردد رایگان در این طرح این است که شهروندان در سامانه «تهران من» ثبت‌نام کنند.
طرح ترافیک کرونایی
از سوی دیگر طرح ترافیک نیز از ۲ سال گذشته با تغییراتی در نحوه اجرا روبرو شد؛ بر اساس نسخه جدید طرح ترافیک که هم‌اکنون نیز در حال اجراست رقمی که خودروهای متقاضی تردد در محدوده طرح ترافیک پرداخت می‌کنند، بر حسب زمان ورود و نوع معاینه فنی تعیین می‌شود به این ترتیب که داشتن معاینه فنی برتر سبب تخفیف ۲۵ درصدی می‌شود.
اما شیوع پاندمی کرونا از بهمن سال گذشته در مقاطعی طرح ترافیک را تحت تاثیر خود قرار داد و علاوه بر کاهش ساعت طرح‌های ترافیکی پایتخت موجب لغو این طرح‌ها در چند مقطع شد.
استدلال این بود که با اجرای طرح‌های ترافیکی مردم بیشتر به استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی رو می‌آورند و همین موضوع شیوع کرونا را بیشتر می‌کند اما مسئولان شهری هم بر این عقیده بودند که در صورت اجرا نشدن طرح، سفرهای غیرضروری با خودرو تک‌سرنشین و ترافیک در نهایت آلودگی هوا افزایش می‌یابد.
پس از شیوع کرونا و اجرا نشدن موقتی طرح ترافیک و بنابر تصمیم شورای ترافیک تهران، ساعت اجرای این طرح‌ها هم کاهش یافت و اکنون از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۶ اجرا می‌شود.
هم اکنون محدوده طرح ترافیک از شمال به خیابان مطهری، از جنوب به خیابان شوش، از غرب به خیابان کارگر و از سمت شرق به خیابان‌های شریعتی و ۱۷ شهریور است و از سوی دیگر طرح کنترل آلودگی هوا نیز از شمال به بزرگراه همت، از شرق به بزرگراه امام علی(ع)، از جنوب به بزرگراه بعثت و از غرب به بزرگراه نواب و چمران محدود می‌شود.