برگزاری مراسم اربعین حسینی، این اجتماع عظیم بشری به پدیده خاص و قابل توجهی تبدیل شده که حیرت جهانیان را به خود جلب کرده است. اقتدار جهان اسلام، رساندن پیام‌های عاشورا به جهانیان، دیدار چهره به چهره مسلمانان و افزایش هم‌افزایی در زمینه‌های گوناگون، کاهش کشمکش‌ها و اختلافات از جمله کارکردهای اجتماعی این مراسم به شمار می روند.
پیاده‌روی اربعین، از همان نخستین اربعین امام حسین(ع) آغاز شد و پس از فراز و فرودهای بسیاری امروزه به صورت گسترده و عظیم و با یک حرکت جمعیتی و چند میلیونی شکل می‌گیرد. با وجود اینـکه در زمـان حـکومت بعث عراق به شدت بـا بـرگزاری مـراسم پیاده‌روی اربعین مقابله می‌شد اما این مراسم به صورت مخفیانه برگزار می‌شد که با سقوط رژیم بعث برگزاری مراسم رونق گرفت و بـه نـاگاه در سـال‌های اخیر، با حضور بیش از ۲۰میلیون تن از مردم جـهان بـرگزار شد.
علاقه، محبت و ارادت بـه امام حسین(ع)، در میان تمام مسلمانان و بلکه پیروان ادیان الهی وجود دارد. حرکت میلیونی جمعیت در یـک بـازه زمانی خاص، پرسش های بسیاری را برای جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، جمعیت‌شناسان، دین‌شناسان و... مطرح می‌کند و هریک علاقه‌مند به بررسی و واکـاوی زوایـای گـوناگون آشکار و پنهان این پدیده و چالش‌های پیش‌روی این حرکت اجتماعی هستند.
پیشینه دینی و تاریخی اربعین
واژه «اربعین» از اصطلاحاتی است که در متون دینی، حـدیثی و تـاریخی کاربرد بسیاری دارد و بسیاری از امور، با این عدد و واژه، تعریف و تحدید شده‌اند. مهم‌ترین دلیل روایی بزرگداشت اربعین سیدالشهدا(ع) روایتی از امام حـسن عـسکری(ع) است که فرمود: نشانه‌های مؤمن، پنج چیز است که یکی از آنها زیارت اربعین است (مفید، ۱۴۰۹ق، ص۵۳). افزون بر این امـام صادق(ع) زیارت اربعین را به صفوان‌بن مهران جمال تعلیم داده است که در آن، به بزرگداشت اربـعین تـصریح شده است. (طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۸). اما درباره مـنشأ اهـمیت اربـعین در منابع کهن شیعه، باید گفت: به این روز از ۲ جـهت، یکی از جهت بازگشت اسرای کربلا از شام به مدینه و دیگری، به سبب زیارت قـبر سـیدالشهدا(ع) توسط جابربن عبدالله انصاری تـوجه شده است.
استحباب زیارت با پای پیاده
در منابع روایی، روایات فراوانی از معصومان(ع) وجود دارند که برای پیاده رفتن به زیارت اماکن مقدسه، اجر و پاداش فراوان بیان شده و آن را موجب بخشش گناهان می‌دانند. هـمچنین، بـا نگاهی به سیره ائمه اطهار(ع) در می‌یابیم که با وجود فراهم بودن وسایل عبور و مرور، آنان بارها با پای پیاده به زیارت می‌رفتند. بیشتر روایاتی که فضایل زیارت پیـاده را بـیان مـی‌کنند، درباره زیارت امام حسین(ع) اسـت.
جلوگیری از مراسم راهپیمایی اربعین
از اواسط دهه ۶۰ میلادی، شاهد تشدید تدریجی فشارها و اعمال مـمنوعیت‌ها از طرف حکومت بعثی برای برپایی شعائر و مراسم عاشورا و اربعین حسینی بـودیم. بـه هـمین دلیل، برخی شیعیان و محبان اهل‌بیت(ع) به برگزاری مراسم به صورت پنهان روی آوردند و اقدام به برگزاری مراسم در اماکنی دور از چـشم مـأموران حکومتی مانند باغ‌ها و خانه‌های خود کردند، با این حال، باز هم هیات‌ها در مـعرض فـشارهای شـدید و سختی قرار می‌گرفتند و بسیاری از اعضای فعال، توسط نیروهای امنیتی بازداشت می‌شدند و تحت انواع آزار و اذیت و شـکنجه قرار می‌گرفتند. با اینکه مراسم پیاده‌روی اربعین، یک مراسم مذهبی و مسالمت‌آمیز بود کـه شیعیان در بزرگداشت سالار شـهیدان انـجام می‌دادند اما به صورت‌های مختلفی، مورد هجوم دشمنان اسلام قرار می‌گرفت. رژیم بعث، اجرای مراسم عزاداری و پیاده‌روی دسته جمعی را امری غیرقانونی و مقابله با حکومت اعلام کرده بود و گماشتگان حکومت، با عزاداران بـرخورد شدیدی همچون زندان و شکنجه و هتک حرمت می‌کردند. (موسوی، ۱۴۰۲ق، ص۳۳). حزب بعث سرانجام در ۲۰۰۳ میلادی سقوط کرد و سیل عظیم جمعیت به سوی حرم‌های ائمه(ع) روانه شـد و پیـاده‌روی اربـعین با شکوه و عظمت خاصی از سـر گـرفته شـد. (مظاهری، ۱۳۹۵، ص۱۰۵).
اقـتدار جهان اسلام
یکی از کارکردهای شاخص در حرکت اربعین، ایجاد وحدت میان زائران و مـسلمانان از کشـورهای مختلف است. بحث وحدت از آنجا ارزشمند و بارز می‌شود که نه‌تنها در میان شیعیان وجود دارد، بلکه وحدت در مـیان شـیعیان، اهـل‌سنت و حتی غیرمسلمانان شکل می‌گیرد، به‌گونه‌ای که در آیه «بگو ای اهل کتاب، بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان و مـنصفانه اسـت (و آن اینکه) جز خدا را نپرستیم و چیزی را با او شریک قرار ندهیم، بعضی از ما، بعضی را بـه جـای خـدا ارباب نگیرد، پس اگر اعراض کنند، بگو: گواه باشید که ما مسلمانیم. به تصویر کشیده مـی‌شود.» (آل‌عمران: ۶۴)؛
در ایـن مراسم، میلیون‌ها عزادار و خادم حسینی، چنان نمادی برای شیعه عرضه کرده‌اند که هـمانند آن در هـیچ آیین و مذهبی یافت نمی‌شود و چنان خالصانه از همه چیز خود می‌گذرند که جهانیان را مبهوت و حیران سـاخته‌اند. در طول تاریخ، جمعیت به عنوان یکی از مؤلفه‌های قدرت و اقتدار شـناخته مـی‌شده اسـت. پیاده‌روی اربعین، نمایش اقتدار جهان اسلام است. در سال‌های گذشته، جمعیت حاضر در مراسم پیاده‌روی اربعین در عراق از بـزرگ‌ترین اجـتماعات مسالمت‌آمیز جهان بوده که به گفته رئیس شورای استان کربلا، تعداد زائران حسینی در ۱۳۹۴ خورشیدی، به ۲۷ میلیون زائر رسـیده کـه این زائران در طول ۱۰ روز وارد کربلا شده‌اند.
در مـراسم چـند ده ملیونی اربعین شاهدیم که طبقه، نژاد، قومیت و قشربندی اجتماعی کنار گذاشته می‌شود و ایـن سـخن بـه گوش می‌رسد که: زائران امـام حـسین(ع) خـوش آمـدید. این شعارها بیانگر این است که معیار وحدت، حب امام حسین(ع) و عشق به آن حضرت است و دیگر قومیت، نژاد و ملیت معنا و مفهومی ندارد. تقسیم کار اجتماعی را در موکب‌ها و هیات‌های عزاداری به روشنی و در سطح عالی می‌توان مشاهده کرد.
مراسم معنوی و مذهبی اربعین، فرصتی است تا در سایه محبت و ارادت به امام حـسین(ع) بـتوان کـدورت‌ها و کینه‌ها را کنار گذاشت و مسلمانان از مـلیت‌های مـختلف زیـر پرچم محبت آن حضرت گردهم آیند.
آثار و برکات مراسم اربعین
از آثـار و برکات مراسم اربعین، این است که بر روی بسیاری از منیت‌ها و خودبرتربینی‌ها خط بطلان می‌کشد و همه زوار، بـا پای پیـاده بـه سوی کربلای معلی حرکت می‌کنند و غرور در این مراسم خریداری ندارد.
مـراسم اربعین، یک مراسم مذهبی مسالمت‌آمیز است که برای ابراز محبت به امام حسین(ع) و انـزجار از ظـلم و ظالمان انجام می‌گیرد. احـیای شـعائر حسینی، که نشانگر مودت و مـحبت نـسبت بـه امام(ع) موجب زنده شدن نـام و یـاد و اهداف پیشوای سوم شیعیان می شود و همچنین، وسیله هدایت بندگان، یادآوری پیام عاشورا، احیای دین، عـامل حـفظ ارزش‌های الهی، موجب خشم دشمنان و ثـواب، عـنایات و نیل بـه شـفاعت مـعصومان است. (حسن نواب، ۱۳۶۸، صـ۱۵۸).
حضور میلیون‌ها مسلمان و افراد آزاده در راهپیمایی جهانی اربعین، حامل پیام‌های مهمی برای مردم جهان است کـه مـهم‌ترین آنها، معرفی امام حسین(ع) است. در واقع اربـعین یـاد حـماسه‌ای جـاوید است که سـیر تـاریخ تشیع، بلکه اسلام را متحول ساخت و صدای پیروزی انسان‌های آزاده، اما مظلوم را تا همیشه در فضای عالم طنین‌انداز کـرد. (مظفر، ۱۳۶۸، ص۱۲۵).
از ویـژگی‌های مراسم پیاده‌روی اربعین، این است حرکت زائران در طول شبانه‌روز قطع نمی‌شود و همه با شور، شعف و شـوق رسـیدن به کربلای معلی گام بـرمی‌دارند. همچنین، پیاده‌روی اربعین، تجربه‌های مـعرفتی و شـناختی جدیدی بـرای زائر دارد زیرا دنیای جدیدی کشف می‌کند و با افراد و شخصیت‌های تازه و آداب و رسوم سایر شیعیان آشنا می‌شود. (جمعی از نـویسندگان، ۱۳۹۴، ص۱۵).
مـنابع:
۱ . پاک‌نیا، عبدالکریم، ۱۳۸۸، «پیام اربعین در زیارت اربعین»، مبلغان، ش ۱۲۴، ص ۲۸ـ۳۵.
۲. حسن نـواب، حـامد، ۱۳۸۶، شعائر حسینی چرا و چـگونه، قـم، یاس زهرا.
۳. شوشتری، جعفر، ۱۳۷۴، خصائص الحـسینیه، تـرجمة محمدحسین شهرستانی، قم، دار الکتاب.