به گزارش ایرنا، بعد از ۱۲ روز منازعه و جنگ در قره باغ، وزرای امور خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان اولین ساعات امروز نوزدهم مهرماه با میانجیگری سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه به توافق آتش‌بس رسیدند.
این مناقشه طی همین ۱۲ روز باعث کشته شدن حدود ۳۰۰ تن و بی خانمان شدن هزاران نفر شد. در خصوص زمینه‌های شروع پیدایش و گسترش بحران در قره باغ، نظرات و دیدگاه‌های «علی امیدی» دانشیار دانشگاه اصفهان را جویا شده ایم و اینکه امروز امروز پشت پرده بحران در قره باغ چه می‌گذرد. شرح این گفت‌وگو در ادامه آمده است؛
ایرنا: وسعت و شدت درگیری‌های اخیر در قره باغ به نسبت گذشته چه تفاوت‌هایی دارد؟
امیدی: بحران کنونی در قره باغ از دو جهت حائز اهمیت است؛ در وهله نخست باید گفت که بحران جدید آگاهانه آغاز شده است. طرف جمهوری آذربایجان بعد از گذشت قریب به سه دهه به این باور و نتیجه رسیده که توان و قدرت نظامی بازپس‌گیری مناطق از دست رفته‌اش را دارد. قره باغ نزدیک به ۲۰ درصد کل خاک جمهوری آذربایجان است. برای همین امروز دولت در آذربایجان با اتکا به نیروی نظامی و قدرت زرادخانه اش، این برداشت و ارزیابی را دارد که زمان آن رسیده که منطقه از دست رفته را از دشمن ارمنی های بگیرد.
بُعد دوم بحران در قره باغ به نوع واکنش و رویکرد قدرت های خارجی مربوط می شود. در جنگ اول قره باغ که مصادف با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود، هیچ کدام از بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نه انگیزه و نه فرصت مداخله‌گری و ایفای نقش فعال را در بحران قره باغ نداشتند. اما در بحران کنونی، انگیزه قدرت‌هایی مثل ترکیه بسیار بیشتر از گذشته شده است. این کشور با حمایت فعال از جمهوری آذربایجان به دنبال افزایش نقش و موقعیت در منطقه قفقاز جنوبی است.
ایرنا: رویکرد قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را در بحران قره باغ چگونه می بینید؟
امیدی: در حال حاضر سه رویکرد کلی در بحران قره باغ مطرح است. رویکرد اول، دخالت فعال است. ترکیه اردوغان از این رویکرد در قره باغ تبعیت می کند. روسیه یکی دیگر از قدرت های مهم تاثیرگذار در قره باغ، سیاست صبر آگاهانه را در پیش گرفته و منتظر تحولات بعدی قره باغ است. البته در خصوص روسیه باید گفت که این کشور دو خط قرمز در قره باغ برای خودش تعریف و ترسیم کرده است؛ مقابله با ورود هر گونه نیروهای جهادی به قره باغ و اصل حمایت از مسیحیان ارمنی.
امروز گزارش‌هایی از ورود برخی جریان های تکفیری از سوریه با هدایت ترکیه در جنگ قره باغ مطرح است و قدر متقن این است که اگر روسیه به باور نهایی برسد که این منطقه آبستن رشد و جوشش جریان های افراط گرایی است؛ به صورت فعال در بحران ورود کرده و نبض تحولات را در دست می گیرد. جنبه دوم رویکرد روسیه به موضوع حمایت از جامعه ارمنی در سیاست خارجی روسیه مربوط می شود. باید توجه داشت که این موضوع جنبه تاریخی و فرهنگی هم برای روسیه دارد. در جنگ های اول و دوم ایران و روسیه که در عصر قاجار و زمان فتحعلی شاه به وقوع پیوست؛ شاهد این بودیم که روسیه با این ادعا وارد جعرافیای آن زمان ایران شد که جمعیت مسیحی مقیم ایران را از دست مسلمانان آزاد کنند. امروز هم این احتمال بالا است که با ورود سربازان آذری به خاک قره باغ، بحران در این منطقه تقویت و احتمال مداخله جدی روسیه وجود دارد.
در رویکرد روسیه این موضوع را هم باید در نظر گرفت که این کشور، این منطقه را جزئی از منطقه خارج نزدیک خود می داند و برای همین تلاش هایی از سوی این کشور در کاهش منازعه در قره باغ صورت گرفته است. دعوت از وزرای خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان به مسکو نشان از تلاش و راهبرد روسیه برای مدیریت بحران در این منطقه دارد. به هر روی روسیه تمایل ندارد، پای سایر بازیگران منطقه ای به منازعه قره باغ باز شود. برای همین به جد در تلاش است مدیریت بحران را در قره باغ دست بگیرد و ابتکار عمل خودشان، به منازعه پایان دهند.
رویکرد سوم حاکم در قره باغ، بی طرفی مثبت است. جمهوری اسلامی ایران این رویکرد را در قبال بحران قره باغ در پیش گرفته است. منافع همسایگی و دکترین امنیتی جمهوری اسلامی ایران، اقتضای توجه به ثبات و صلح را در قره باغ ایجاب می کند. دولت ایران تمایل دارد محبوبیت سیاسی‌اش را در هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان حفظ کند. ایران با هر دو این کشور مرز مشترک دارد و به دنبال این است که بحران با اتکا به اصل دیپلماسی و گفت و گو حل و فصل شود. البته در مواضع ایران باید به این نکته کلیدی هم توجه داشت که هم علی ربیعی سخنگوی دولت و آقای ولایتی مشاور بین المللی رهبری به صراحت اعلام کردند که قره باغ جزء خاک جمهوری آذربایجان است.
ایرنا: امروز طرح صلح‌هایی از سوی طرف گرجستان و سایر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مطرح شده است؛ مهمترین این طرح‌ها کدام است و چه میزان می‌توانند آتش منازعات در قره باغ را خاموش کنند؟
امیدی: طرح‌های صلحی که تاکنون از سوی کشورهای مختلف مثل گرجستان مطرح شده است تاکنون با اقبالی از سوی دو طرف مواجه نشده است. اساسا امروز راه حل های دم دستی در شرایط پر التهاب کنونی نمی‌تواند منشا تحول جدی در قره باغ باشد. این بحران زخم بزرگ تاریخی است و به نظر نمی رسد طرفین منازعه به طرح های خام و سطحی چراغ سبز نشان دهند.
هر طرح صلح در قره باغ باید دو مساله اساسی در قره باغ یعنی حق حاکمیت و حق تعیین سرنوشت را در نظر بگیرد. حق حاکمیت این امتیاز را برای جمهوری آذربایجان در پی دارد که بر این منطقه اعمال حاکمیت کند. در برابر، حق تعیین سرنوشت این حق را به ساکنان قره باغ و به اصطلاح ارمنی جمهوری آرتساخ می دهد که برای آینده سیاسی خودشان بدون دخالت دیگرات تصمیم بگیرند.
امروز بیش از ۹۰ درصد ساکنان قره باغ ارمنی تبار هستند و این جمعیت در همه پرسی سال ۱۹۹۶ به اجماع رأی به جدایی و انتزاع از جمهوری آذربایجان دادند. باید توجه داشت که با اینکه گزارش ها از توافق آتش بس میان وزاری خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان حکایت دارد اما حل بحران نیازمند تدبیر درست و راهبردی است. برای همین این پیشنهاد مطرح است که یک راهکار بین‌المللی نظیر فرمول «یک کشور - دو نظام» برای حل منازعه قره باغ مطرح است؛ طرحی که به نوعی در هنگ کنگ اعمال شده است و برای تایوان هم مد نظر است. در امور داخلی خودمختاری کامل اما در سیاست خارجی هماهنگ با دولت مرکزی.
ایرنا: آثار منفی جنگ قره باغ برای ایران چیست و امروز جه خطراتی متوجه جمهوری اسلامی ایران است؟
امیدی: تاثیرات بحران قره باغ بر جمهوری اسلامی ایران را می توان در دو بعد مورد بررسی قرار داد. در داخل این مساله که حساسیت جامعه بزرگ آذری در کشور به موضوع قره باغ بالا است. تعبیر درست این است که در کشور یک گروه بزرگ فرهنگی به نام آذری داریم که بخش مهمی از جامعه و دولت در ایران به شمار میآیند. حدود سه الی چهار استان بزرگ در کشور آذری نشین‌اند. هر گونه کنشگری ایران در قره باغ حساسیت این گروه بزرگ جامعه ایرانی را در پی دارد. برای همین باید سیاستگذاری در قره باغ از سوی کشورمان به نحوی باشد که این حس و اعتماد را در این بخش از جامعه ایرانی بدهد که ایران طرفدار صلح و ثبات در این منطقه است و جانبداری از یک طرف بحران ندارد. کما اینکه رویکرد ایران در این بحران طی دو هفته گذشته همین بوده است.
در خصوص اقلیت ارامنه عزیز در ایران هم باید چنین حسی باشد همانگونه که ایران از قرون گذشته ملجا و پناهگاه پیروان ادیان مختلف بوده، کماکان این فرهنگ نوعدوستانه حاکم است.
موضوع مهم دیگر توازن منطقه ای است. منطقه قفقاز جنوبی که در آن سه قدرت جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان حضور دارند؛ یک منطقه ژئواستراتژیک در جهان است. جمهوری اسلامی ایران باید مراقب رویکرد قدرت های بیرونی نظیر ترکیه، اسرائیل و حتی عربستان در این منطقه باشد. ایران با اتخاذ سیاست خارجی فعال و ارائه پیشنهاد های هدفدار صلح می‌تواند حضور و موقعیت اش را در این منطقه در برابر قدرت های رقیب حفظ کند و نقش آفرینی رقبای سیاسی و بعضا دشمنان خود را محدود سازد .