پنجمین و ششمین مراسم اعطای جایزۀ گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار دیروز (سه‌شنبه ۲۲ مهر) در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد که در این دوره پایان‌نامه های دوره دکتری و کارشناسی ارشد در زمینۀ تصحیح متون فارسی و نیز بازخوانی و تحلیل کتیبه‌ها به شرح زیر حائز دریافت جایزه شدند:
«تصحیح، تحشیه و تعلیقه بر ریاض‌الفتیان فی شرح نصاب‌الصبیان»، پژوهش زهرا خسروی دستگردی ، پایان‌نامه دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، دانشکده علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی، استاد راهنما: دکتر محمدابراهیم مالمیر، استاد مشاور: دکتر عطا محمد رادمنش
«تحلیل آیات قرآنی به‌کاررفته در کتیبه‌های توران‌پشتی و نسبت آنها با جریان‌های مذهبی»، پژوهش میثم صادقی توران پشتی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی از دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکدۀ الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، استاد راهنما: دکتر احمد پاکتچی، استاد مشاور: دکتر عباس مصلایی‌پور.
در ابتدا، کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ضمن تشکر از هیأت داوران و فرزندان استاد ایرج افشار گفت: خانوادۀ افشار از مرحوم دکتر محمود افشار تا ایرج افشار و فرزندان ایرج افشار همه از شیفتگان ایران و فرهنگ ملی ایران هستند و واقعا این خانواده از هر جهت ستایش برانگیزند و همیشه نامشان در ایران و در تاریخ فرهنگ ایران باقی خواهد ماند. به‌ویژه استاد ایرج افشار که خود در واقع یک دائرةالمعارف بود و از هر جهت غیرقابل جانشین. تالیفات، مقالات و زحمات ایشان به‌قدری برجسته است که در این چند کلمه نمی‌توان توصیف کرد.
در ادامه، سیدعلی آل‌داود، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و مشاور حقوقی گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار، گفت: راجع‌به استاد ایرج افشار مطلبی نیست که کسی نداند و همه می‌شناسیم که وی یکی از برجسته‌ترین ایران‌شناسان معاصر ایران است و فهرست تألیفات و مقالات ایشان دلیل مهمی بر این ادعاست.
وی افزود: یکی از ویژگی‌های مهم استاد افشار این است که در دوران پیش از انقلاب و خصوصا بعد ازانقلاب همواره مشوق محققان جوان و پژوهشگرانی بود که در عرصه های مختلف ایران‌شناسی تحقیق می کردند. مخصوصا در مسافرت‌های زیادی که به شهرستان‌ها داشت، اگر کسی را شایسته می‌دید که مستعد تحقیق است حتما دستش را می‌گرفت و نوشته‌ها و یادداشت‌ها و مقالاتی که آنها می‌نوشتند را در مجلاتی از قبیل راهنمای کتاب منتشر می‌کرد و این مهم‌ترین تشویق بود برای یک محقق شهرستانی که هنوز اسمی از خودش در نشریات ندیده بود و کار و تحقیق جدی را از همان موقع شروع می‌کرد.
آل داود ادامه داد: بعد از انقلاب، هم تعداد نشریات جدی بیشتر شده بود و هم ایشان به‌خاطر فراغتی که از کارهای اداری داشت عدۀ زیادی از جوانان را دور خود جمع کرده بود، من ندیدم کسی را که تا این اندازه بتواند مشوق اهل تحقیق و کشف استعدادهای جوان باشد. هیچ‌کس در بین استادانی که ما در این صد سال اخیر داشتیم این همت و این شوق را نداشتند که اهل تحقیق جوان را کشف کند و آنها را در یک مسیر درست بیندازد. من فکر می‌کنم این یک افتخاری است علاوه بر افتخاراتی که آقای افشار داشت و کتاب‌ها و مقالاتی که در مورد ایشان نوشته اند، به این جنبه کمتر توجه شده است.
وی افزود: خوشبختانه این سنتی که استاد افشار در پیدا کردن و کشف اهل تحقیق و تشویق آنها به نوشتن مقاله و پژوهش داشت، به نحوی در فرزندانشان هم هست و آن به صورت ایجاد جایزۀ گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار است. فکر می‌کنم استاد افشار علاقه‌ای نداشت جایزه‌ای به اسم خودش تعیین کند ولی خوشبختانه فرزندانش این کار را کردند و جایزه‌ای را قرار دادند که اثر بسیار خوب و مثبتی دارد در بین کسانی که در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در زمینۀ کتابداری و ایران‌شناسی تحقیق می‌کنند. در چند سال گذشته این جایزه تنها به فارغ‌التحصیلان رشتۀ کتابداری تعلق می‌گرفت ولی در این یکی‌دو سال اخیر عرصه را بزرگتر کردند و شاخه‌های مختلفی از ایران‌شناسی هم اضافه شد. در نتیجه کسان بیشتری وارد این عرصه می شوند.
سپس، عنایت‌الله مجیدی، رئیس کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و از اعضاء گنجینۀ پژوهشی استاد ایرج افشار نیز نکاتی درباره فرآیند انتخاب آثار و همچنین ویژگی‌های آثار برگزیده گفت.
زهرا خسروی دستگردی که پایان‌نامۀ دکتری او با عنوان «تصحیح، تحشیه و تعلیقه بر ریاض‌الفتیان فی شرح نصاب‌الصبیان» یکی از برندگان این دورۀ جایزۀ گنجینۀ پژوهشی استاد ایرج افشار است؛ در معرفی پایان‌نامه خود گفت: منظومۀ تعلیمی نصاب الصبیان در لغت و علوم گوناگون (ادبی، تاریخی، نجوم، ریاضی و...) از قرن ۷ تا ۱۴ مشهور و کاربردی بوده است. این لغت‌نامه و دائرةالمعارف کوچک به دلیل اعتبار و ابتکار شیوۀ ابونصر فراهی در آموزش، الهام‌بخش نصاب‌نویسانِ جهان اسلام شد به‌طوری‌که ۴۳ شرح بر آن نوشتند؛ ریاض الفتیان یکی از آن شروح است که به دلیل شهرت و اعتبار مؤلفش، نظام‌الدین بن کمال‌الدین بن جمال‌الدین معروف به ابنحسام، کامل‌ترین و مهم‌ترینِ این شروح است. نگارنده در تصحیح و تحشیۀ «ریاض‌الفتیان فی شرح نصاب‌الصبیان» از ۷ نسخۀ خطی از قرن ۸ تا ۱۱ استفاده کرده است.
وی افزود: در این اثر ۵۶۴ صفحه ای که به یاری دکتر محمدابراهیم مالمیر و دکتر عطا محمد رادمنش صورت گرفته است از ۱۷۶ منبع فارسی و عربی استفاده شده است. ریاض‌الفتیان منبع خوبی برای مبانی فقه‌الغه، وجوه تسمیه، کلمات معرب، تحولات ساختاری و تناوب‌های ظریف برخی لغات و عبارات و کلمات نادر است. در آن برخی معانی لغات وجود دارد که در سایر فرهنگ‌ها نیست و منبع خوبی برای معانیِ فوت‌شدۀ برخی لغات است.
دیگر برندۀ این دوره از جایزۀ گنجینۀ پژوهشی استاد ایرج افشار، میثم صادقی توران‌پشتی است که برروی «تحلیل آیات قرآنی به‌کاررفته در کتیبه‌های توران پشت و نسبت آنها با جریان‌های مذهبی» در قالب پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود تحقیق و پژوهش کرده است.
وی در آغاز سخنان خود گفت: طبعا هر کس به اقتضای تربیت و محیطی که در آن زندگی می‌کند، به مرور با انسان‌هایی آشنا می‌شود که او می تواند به آنها عشق بورزد. من هم از این قاعده مستثنا نیستم و از میان پرشمار کسانی که به آنها مهر می‌ورزم، دو تن را عاشقانه دوست می دارم. یکی ایرج افشار که بزرگترین حسرت زندگی‌ام را درک نکردن محضر او می‌دانم و دو دیگر دکتر احمد پاکتچی که بزرگترین افتخار زندگی‌ام حضور در کلاس‌های درس او است.تا آنجا که من می‌دانم مرحوم ایرج افشار، آن فرزانه فروتن اهل خودنمایی نبوده و تن‌دادن به مجالس بزرگداشت و مصاحبه و دریافت جوایز و شماره مخصوص مجلات برایشان دشوار می‌آمده است. البته این جایزه به نام ایرج افشار است و موضوع پژوهش یقیناً از دغدغه‌های مطالعاتی مرحوم افشار بوده و این حقیر خوشحالم که قدمی برای تحقق دغدغه آن فرزانه برداشته‌ام.
وی در توضیح کار تحقیقی خود گفت: پایان‌نامه‌ای که با همه کاستی‌هایش توجه داوران را به خود جلب کرده عنوانش چنین است: «تحلیل آیات قرآنی به‌کاررفته در کتیبه‌های توران پشت و نسبت آن با جریان‌های مذهبی». عنوان پایان‌نامه گویای ماهیت میان‌رشته‌ای آن است. مفاهیمی همچون کتیبه و توران پشت حوزه‌های ایران‌شناسی و باستان‌شناسی را به یاد می آورند و آیات قرآنی و جریان‌های مذهبی دانش تفسیر و کلام را یادآور می‌شوند.
در این پایان‌نامه پس از بیان کلیات و مفاهیم تحقیق، در یک فصل متن قریب به اتفاق کتیبه‌های توران پشت اعم از کتیبه‌های بنا، یادگاری‌ها و سنگ قبور در اختیار گذاشته شده و در یک فصل مقوله انتخاب آیات قرآنی به‌کاررفته در کتیبه‌ها و شناسایی جریان‌های مذهبی مورد بررسی قرار گرفته است.
قدیمی‌ترین تاریخ مندرج بر این کتیبه‌ها سال ۲۴۵ هجری را نشان می‌دهد که در نگاه نخست به غیر از مسلمان بودن نگارنده، چیز دیگری از آن قابل برداشت نیست. البته پدر کاتب آن سنگ نوشته «رستم» نام داشته است که بر این اساس احتمال دارد پدر او زرتشتی بوده باشد. پس از آن در تاریخ ۳۴۰ و ۳۵۰ هجری با نگارش آیات ۸۸ تا ۹۱ سورۀ مبارکۀ شعراء بر سنگ‌نوشته‌هایی مواجهیم که با توجه به مضمون زاهدانه این آیات و کتابت عباراتی همچون «قطب کامل» بر کتیبه‌های همجوار، باید این تواریخ را آغاز گرایش به تصوف در توران پشت قلمداد کرد. البته این اظهار نظر براساس کتیبه‌های موجود است. در کتیبه‌های مربوط به قرن پنجم، ششم و هفتم که نوعاً کتیبه ها از نوع سنگ مزار هستند، نشانه‌های پررنگی از تصوف به‌چشم می‌آید. عباراتی همچون «شیخ» و « شاب» و یا «زاهد» که مکرراً بر سنگ قبور دیده می‌شود نمونه‌هایی از این نشانه‌هاست و در این دوره است که آیاتی همچون آیه امانت که در منابع صوفیه بسیار مورد توجه است، بر کتیبه‌های سنگ مزار کتابت شده‌اند.
لوح سنگی بنایی موسوم به قدمگاه حضرت رضا(ع) با تاریخ ۵۴۹ قمری دربردارندۀ مضامینی است که آشکارا بر تشیع به عنوان یک مذهب دلالت می‌کند. صلوات بر ائمه(ع) و آیه تطهیر که بر این لوح کتابت شده از مهم‌ترین این مضامین است و از آنجا که این کتیبه ساخت بنایی به نام «مشهد علی بن موسی الرضا(ع)» به دستور حاکم توران پشت را نشان می‌دهد، می‌توان بر آن بود که تشیع در آن زمان در توران پشت از بنیان‌های استواری برخوردار بوده است. البته به غیر از لوح قدمگاه نشانه‌های تشیع را در سایر کتیبه‌های قرن پنجم و ششم می‌توان دنبال کرد. علاوه بر نشانه‌های دلالت کننده بر تشیع، نشانه‌هایی به خصوص در کتیبه‌های سنگ مزار وجود دارد که بر تسنن دللت دارد اما این نشانه‌ها به گونه‌ای نیست که به‌راحتی بتوان از آنها مذهب فقهی یا گرایش کلامی افراد متوفی را تشخیص داد.
چنان که گفته شد یکی از اهداف مهم این پایان‌نامه ارائه تحلیلی بر مقوله انتخاب آیات در کتیبه‌ها بوده است. رسیدگی به این مسئله در مورد بسیاری از آیات با شیوه تفسیر موضوعی میسر بود اما این شیوه در مورد همه آیات کارایی نداشت و آیه‌هایی بودند که درک مناسب آنها با مکان کتابتشان دشوار می‌نمود. در این موارد برای یافتن چرایی انتخاب آیات، به پیشنهاد استاد راهنمای پایان‌نامه دکتر پاکتچی پرسشنام‌ای تهیه شد و با توزیع آن در میان جمعی فرهیخته، تلاش کردیم تا برای حل این مسئله از فکر جمعی سود ببریم؛ تا در حد امکان از اعمال نظر شخصی در توضیح چرایی انتخاب آیات برکنار مانیم.
به‌طورکلی تحلیل مضامین کتیبه‌های موجود، حکایت از آن دارد که گرایش به تصوف به عنوان یک مشرب دینی، از قرن چهارم هجری در توران پشت آغاز شده و آیات قرآنی پرتعداد کتابت شده بر کتیبه‌های توران پشت با برداشت‌های صوفیانه عجین بوده‌اند. احتمالاً عنصر مدارا و تساهل دینی که از صوفیان سراغ داریم امکان همزیستی مسالمت‌آمیز مذاهب مختلف اسلامی و حتی پیروان سایر ادیان در این دیار را فراهم آورده باشد. و این بیت شعر که در قرن هفتم بر صخره‌ای در کنار مسیر ورود به توران پشت نگاشته شده را می‌توان برخاسته از همین نوع تفکر در نظر گرفت:
یارب همه خلق را به مقصود رسان /باشد که در آن میان یکی من باشم
در پایان این مراسم جوایز با حضور ماندانا صدیق بهزادی، زهرا شادمان، عنایت‌الله مجیدی و سیدعلی آل‌داود توسط کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و محمد افشین وفایی، نمایندۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، به برندگان پنجمین و ششمین دورۀ جایزۀ گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار اهدا شد.