از نخستین کتابخانه که در سده ششم قمری به نام «دارالکتب مسجد جامع»، در نزدیکی مسجد جامع یزد بوده تا سده های هفتم و هشتم که بیش از پنجاه مدرسه علمیۀ در این دیار، کتابخانه‌های آبرومندی در کنار خود داشته اند.
پس از آن تا عصر صفوی که «دارالکتب مدرسه رکنیه» با سه هزار جلد کتاب خطّی، نگین درخشان فرهنگ این شهر بوده و تا عصر کنونی که نخستین کتابخانۀ عمومی به گونه‌ی امروزی با نام «شرف الدین علی یزدی» در سال ۱۳۲۷ش گشایش یافت.
چند سال پس از آن در سال ۱۳۳۴ش به پایمردی حجّت الاسلام وزیری یزدی یکی از آبرومندترین و بزرگترین کتابخانه‌های یزد با صدها نسخه خطی و هزاران نسخه چاپی، نخست در دهلیز مسجد جامع بنیان شد و سپس به جایگاه کنونی آن در کنار این مسجد انتقال یافت.
پس از آن دوره، نزدیک به شصت کتابخانه عمومی در شهر یزد شکل گرفت و اکنون چهار کتابخانۀ وزیری یزد، مرکزی دانشگاه یزد، الغدیر مجموعه اخوان دستمالچی و امام علی (ع) گل سرسبد این فضاهای فرهنگی است؛ با این حال، باز وجود کتابخانه ای که بروز باشد و همه امکانات امروزی را دارا باشد، در این استان احساس می شد که بر همین اساس در سال ۱۳۷۴ کلنگ بزرگ ترین کتابخانه مرکزی در بافت تاریخی یزد به زمین زده شد.
اما آن کلنگ سال ها بر زمین ماند و شور و شوقی که برای ساخت آن بود، در پیچ و خم دشواری های اداری و مالی گیر افتاد، تا اینکه چندسال پیش، وجود طبقه ای در بالاترین نقطه کتابخانه که افق آثار تاریخی یزد را می شکست ، آن را دچار ایستایی کرد که با ویرانی آن طبقه، کار دوباره در مسیر گشایش افتاد و این بار همتی دوچندان می خواست که دلهای مدیران ارشد اداری و فرهنگی استان را یکی کند و بایستگی وجود و اهمیت آن را برای نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که در تهران تصمیم گیرنده بود، گوشزد کند.
در دوره جدید مدیریت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با دبیرکلی علیرضا مختارپور ، این نهاد بر آن شد تا طرح های نیمه تمام را به سرانجام برساند، در اواخر سال ۱۳۹۳ با همت رقیه دوست فاطمی‌ها مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان یزد با پیگیری و رایزنی های گوناگون پس از ربع قرن، کتابخانه مرکزی یزد نیز شکوفا شد و در پانزدهم اسفند ۱۳۹۸، کار تکمیل و آماده‌سازی این کتابخانه در سال پایتختی کتاب یزد به سرانجام رسید، اما شیوع کرونا گشایش رسمی و بهره‌برداری نهایی را به زمان دیگری انداخت.
هم‌اکنون کتابخانه مرکزی یزد دارای بخش های گوناگون: مخزن چاپی، کودک، نوجوان، نشریات، علم، نابینایان، ناشنوایان، نسخ خطی، چاپ سنگی و سربی ، کلاس آموزشی، کلاس آموزشی مبتنی بر رایانه، تالارهای مطالعه، تالار محققان، اتاق مطالعۀ گروهی، نگارخانه، اتاق‌های مطالعۀ ویژه (VIP ) ، تالار کنفرانس و همچنین بخش مدیریّت پایگاه‌های اطلاعاتی است.
این کتابخانه جمعا با مساحت هشت هزار و ۴۵۶ متر مربع در پنج طبقه و با ۵۵ هزار نسخه کتاب، آماده خدمت‌رسانی به عموم علاقه مندان، پژوهشگران، دانشجویان و دانش آموزان است.
بخش گروه‌های خاص کتابخانه برای بهره وری نابینایان و ناشنوایان با بهره‌گیری از تجهیزات و امکانات تخصصی و ویژه به منظور حضور فعال این گروه ها در کتابخانه آماده شده است و رایزنی‌هایی با بهزیستی و انجمن‌های وابسته، برای فعالیت و رونق هر چه بیشتر این بخش‌ها انجام شده است.
سرای نسخ ، بخش ویژه و ارزشمند این کتابخانه است که در آینده نزدیک، پوشه‌های دیجیتال شده این نسخه ها را دردسترس پژوهشگران قرار می‌دهد، بخش نشریات ادواری هم با نشریات روز مانند: مجلات ، روزنامه‌ها و نیز منابع مرجع چاپی و الکترونیکی برای همه‌ی گروه‌های علاقه‌مند ارائه خدمت می نماید، همچنین بخش دیگر، بایگانی نشریات گذشته است که دسترسی به آن ها به صورت دیجیتال فراهم خواهد شد.
بخش پایگاه‌های اطلاعاتی که خدمات مبتنی بر وب را ارائه می‌نماید با پیوند پایگاه‌های مقالات فارسی و لاتین، به‌شکل حضوری و غیرحضوری در دسترس پژوهشگران خواهد بود و هم اکنون بانک اطلاعاتی این بخش با پایگاه های مهم لاتین موجود در مگاپیپر و پایگاه های فارسی سیویلیکا، نورمگز، مگ ایران و پایگاه سیمرغ آستان قدس رضوی پیوند دارد.
تالارهای مطالعه همگانی با مساحت ۵۷۱ متر مربع و با گنجایش تقریبی ۳۰۰ نفر و نیز فضاهایی برای مطالعه خصوصی به گونه تک نفره و گروهی و همچنین دو تالار محققان با مساحت ۱۶۰ متر مربّع با ظرفیت ۸۰ نفر در دو طبقه جداگانه برای خانم‌ها و آقایان فراهم شده و بخش کودک کتابخانه با مساحت ۳۵۰ متر مربع در زمره بزرگ ترین و مجهزترین بخش‌های کودک در بین کتابخانه‌های همگانی کشور است.
برنامه‌ریزی برای برگزاری ساعت مطالعه با حضور دانش‌آموزان و نیز برنامه‌های ثابت قصه‌گویی، نمایشنامه‌خوانی، شعرخوانی، روان‌خوانی، اوریگامی، کتاب‌سازی و کلاس‌های آموزشی و خلاقیت برای کودکان و همچنین کارگاه‌های فرزندپروری و اصول قصّه‌گویی برای مادران پیش‌بینی شده که بی گمان یکی از بخش‌های پویا و جذّاب کتابخانه است.
همکاری با شرکت‌های دانش بنیان و راه‌اندازی اتاق علم (نوجوانان) با مساحت ۳۰۰ متر مربع، با تمرکز بر آموزش، خلاقیت، سرگرمی و آشنایی با علوم با بهره‌گیری از تجهیزات تعاملی و آزمایشی برای نخستین بار، از ویژگی‌های متمایز کتابخانه مرکزی یزد محسوب می‌شود.
بخش مخزن کتابخانه در فضایی حدود ۸۰۰ متر مربع قرار دارد و دارای گنجایش حدود ۲۰۰ هزار جلد کتاب است که با طراحی انجام شده در آینده نیز قابلیت افزایش دارد.
از دیگر بخش‌های این کتابخانه می‌توان به بخش نوجوان، کمک درسی، نگارخانه، دیداری و شنیداری و کلاس‌های آموزشی با بهترین و روزآمدترین امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری اشاره کرد.
تشکیل دوره‌ها و کلاس‌های گوناگون فرهنگی و آموزشی، بازدید برای دانشگاه‌ها، مدرسه ها، سازمان‌ها و گروه‌های گوناگون و همچنین برگزاری جشن و برنامه‌های مناسبتی ملی و مذهبی، از دیگر فعالیت‌های فرهنگی مهمی است که برای اعضای کتابخانه در نظر گرفته شده است.
* محقق حوزه فرهنگ