اقتصاد فرهنگ در دوران کرونا یکی از موضوعاتی است که این روزها در سطح دنیا برجسته شده و سوالات متعددی را برای صاحبنظران حوزه‌های فرهنگی و هنری مطرح ساخته است؛ بر همین اساس رسانه‌ها از خطرهای این دوران سخن می‌گویند و اذهان عمومی و توجه سیاستمداران و سیاستگذاران را به این سمت رهنمون شده‌اند. چنانچه روزنامۀ انگلیسی گاردین در صفحه ای با عنوان فرهنگ در خطر به اهمیت و ضرورت توجه به مخاطراتی می‌پردازد که کرونا متوجه فرهنگ کرده است.
شاید پیش از این، اهمیت اقتصاد بر فرهنگ و تاثیرات عمیقی که به واسطه افت و تعطیلی بسیاری حوزه های فرهنگی متوجه بدنه فرهنگ و هنر جوامع بود تا این اندازه برجسته نبود؛ موضوعی که شیوع کووید ۱۹ به یکباره برجسته ساخت و فرهنگ را دچار مشکلاتی اساسی ساخت.
متاثر از شرایط اقتصادی فرهنگ به‌شدت لطمه دیده است
علیرضا شریفی‌یزدی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در تشریح وضعیت اقتصاد فرهنگ و هنر پس از شیوع بیماری کرونا و مسائل عدیده‌ای که متعاقب آن برای جامعه روی داده، گفت: عمدتاً رخدادهای هنری و فرهنگی در دنیا تبدیل به صنعت شده اند؛ مثلاً در طول سال‌های گذشته کنسرت‌های موسیقی، گالری‌های هنری و غیره صنعتی سودآور بوده است که برای سالیان رونق فرهنگ به همین موضوعات متصل بوده و از این مسیر جلو می‌رفته است.
طبیعتاً وقتی شرایط اقتصادی در یک جامعه دچار مشکل می‌شود، یکی از اولین حوزه‌هایی که از این موضوع لطمه می‌بیند، فرهنگ و هنر است. به دلیل این‌که مازاد نیازهای اولیه در حوزه فرهنگ صرف می‌شود و وقتی جامعه دچار مشکل اقتصادی است و مردم در تأمین نیازهای اولیه زندگی کاستی دارند، در سبد هزینه خانوار هزینه‌های فرهنگی به‌شدت کاهش می یابد.
چنانچه در سال‌های اخیر شاهد بوده‌ایم میزان افرادی که برای مقولاتی چون سینما و گالری و کنسرت رفتن هزینه می‌کنند، شیبی نزولی را طی کرده و بر اساس یک آمار، میزان هزینه کردن افراد در این زمینه روزبه‌روز کمتر می‌شود؛ جدای از این‌که پیش تر که شرایط بهتر بود هم در کشورمان خیلی برای امور فرهنگی هزینه نمی‌کردیم.وی افزود: مطالعات نشان می‌دهد میزان مصرف پول و خرید و کنار گذاشتن اعتبار مالی در یک خانواده برای تهیه مواد قندی مثل شیرینی و شکر و قند بسیار بیشتر کالاهای فرهنگی است و یکی از دلایلی که مردم ما علاقه زیادی به تلویزیون و این روزها به گوشی تلفن همراه دارند، این است که این‌ها سرگرمی‌هایی غیر هزینه‌بر هستند.
درنتیجه با توجه به شرایط اقتصادی فرهنگ به‌شدت لطمه دیده است و پیش‌بینی می شود این داستان تا چند سال آینده ادامه خواهد یافت.
طبقه متوسط می‌خواهند اما نمی‌توانند به مقوله فرهنگ برسند
این استاد دانشگاه در ارتباط با تاثیر مستقیم اقتصاد بر فرهنگ یادآور شد: در بین سه قشر جامعه (فرودست، میان دست و فرادست) معمولاً پرداختن به مقوله فرهنگ و دغدغه فرهنگ داشتن، برای قشر میانه و بالای جامعه است؛ اما در این دو سه سال قشر میان دست با مشکل روبور شده‌اند.
وی افزود: این طبقه اگرچه به لحاظ فکری طبقه متوسط هستند به لحاظ اقتصادی جزو طبقه فقیر محسوب می‌شوند؛ یعنی می‌خواهند اما نمی‌توانند به مقوله فرهنگ برسند. مشکلات اقتصادی نه غیرمستقیم که مستقیم روی بحث فرهنگ اثر مثبتی و منفی دارد؛ چنانچه مشکلات اقتصادی اثر منفی دارند و رونق اقتصادی اثر مثبت دارد.
چون کشور ما در حال حاضر از بعد اقتصادی بر دنده‌معکوس حرکت می‌کند، طبیعتاً یکی از ارکان اصلی و مهم‌ترین حوزه‌هایی که درگیر آن است بخش فرهنگ است که یک دلیل آن خود مسائل اقتصادی است و دیگری این است که قشر متوسط ما که پایگاه و سنگر اصلی فرهنگ در هر جامعه است (نه در ایران) در حال لطمه دیدن است و روزبه‌روز لاغرتر می‌شود.
راه‌های کم‌خرج برای احیای فرهنگ
این روانشناس اجتماعی در تاکید بر راه‌حل‌هایی که برای خروج از این وضعیت می‌توان متصور بود، گفت: گام اول احیا، بهبود شرایط اقتصادی است؛ یعنی سیاستگذاران، برنامه ریزان و اصحاب تصمیم‌گیری در کشور باید فکری به کار مسائل اقتصادی کنند.
شرایط اقتصادی امروز ایران قابل‌دوام نیست یا منجر به فروپاشی اجتماعی یا تخریب امنیت اجتماعی می‌شود. در هر صورت این اتفاقات نه جهت احیا که جهت از بین بردن فرهنگ حرکت خواهند کرد.
وی افزود: در گام دوم همین رده مسئولان و تصمیم‌گیرندگان کشور باید بودجه‌ای بیش از اکنون را به این مبحث اختصاص دهند؛ البته امروز می‌دانیم واقعاً در توانشان نیست.
اما قسمتی که شامل حال مردم است این است که با هزینه‌های کم بتوانند مقولات فرهنگی و هنری زندگی‌شان را نگه‌دارند؛ یعنی زمانی شما برای این موضوع (احیای فرهنگ در زندگی شخصی) پول کلانی خرج می‌کنید و به فلان موزه مهم دنیا سفر می‌کنید (مانند لوور فرانسه یا واتیکان ایتالیا) اما زمانی این کار را با حداقل‌ها انجام می‌دهید؛ در این مفهوم شما از طریق توریسم مجازی این کار را انجام می‌دهید و در داخل کشور با برنامه‌ریزی‌های مشخصی که هزینه زیادی به سبد خانوار تحویل نمی‌کند مانند تورهای کوچک داخل شهری یا نزدیک به شهر این مقولات و مصرف فرهنگی را زنده نگه می‌دارید.
شریفی یزدی، ادامه داد: گام دیگر تحت حمایت قرار دادن اصحاب فرهنگ مانند اصحاب رسانه، روزنامه‌ها و مجلات، نقاشان، عکاسان، سینماگران، شاعران و موزیسین‌ها است؛ یعنی جامعه باید توجه ویژه به این رده‌های شغلی داشته باشد که ما بتوانیم این مرحله بحرانی را پشت سر بگذاریم.
راه‌کاری به نام بازگشت به فرهنگ خودی
ما در تاریخ سیاه‌چاله‌های فرهنگی به این شکل را چند بار تجربه کرده‌ایم؛ یک‌بار پس از حمله مغول که سالیان سال نتوانستیم سر بربیاوریم و کشورمان شرایطی ویژه داشت؛ بار دیگر در دوره صفویه و پس‌ازآن در دوره افشاریه و.. امروز هم اگر نتوانیم از این وضعیت بیرون بیاییم شاید دهه‌ها طول بکشد که این فشار را جبران کنیم؛ بنابراین امروز باید به فکر باشیم و مدیران و سیاستگذاران و رهبران فکری جامعه سازوکاری را بیرون بیاورند که این دوره را پشت سربگذارند. یکی از راه‌های آن توجه ویژه به فرهنگ خودی است.این استاد دانشگاه تصریح کرد: ما فرهنگی بسیار غنی داریم که می‌تواند قابلیت تبلیغ داشته باشد؛ البته منظور این نیست که باید با سایر فرهنگ‌ها قطع رابطه کنیم ولی برگشتن به فرهنگ خودی می‌تواند کمک کند که شرایط بهتری را تجربه کنیم.
متأسفانه با توسعه فضای مجازی، نسل جدید با بنیان‌های فرهنگ ایرانی قرابت و آشنایی ندارد؛ یعنی کودکان ما به واسطۀ کارتون‌هایی که نگاه می‌کنند مکوئین و سوپرمن و بتمن و اسپایدرمن را به‌خوبی می‌شناسند ولی با اسطوره‌های شاهنامه آشنایی ندارند. اگر بتوانیم این اسطوره‌های ملی خودمان را به‌صورت کارتون دربیاوریم و در اختیار بچه‌های سه تا پنج‌ساله قرار دهیم، یک گام مهم است.
وی افزود: اگر مدارس و نظام آموزشی ما نگاهی ویژه و درست به مقوله فرهنگ داشته و این موضوع را در لابه‌لای مطالب درسی جای بدهد، کمک‌کننده است. فرهنگ امروز ما که متشکل از موسیقی و نقاشی و مجسمه‌سازی است و حرف‌هایی برای گفتن داردباید در مدارس تدریس شود یا به‌صورت بسته‌های جذاب کوچک با زمان‌های کوتاه که حوصله سر نبرد از طریق فضای مجازی پخش شود؛ این‌ها روش‌هایی است برای این‌که فرهنگمان را در وهله اول حفظ کرده و در وهله دوم به نسل‌های بعد منتقل کنیم.
قدر سرمایه‌های زنده و نمادین ایران را بدانیم
عضو هیئت‌علمی پژوهشکده مطالعات خانواده در انتها و در پیش‌بینی تغییرات فرهنگی جامعه با توجه به شرایط موجود، خاطرنشان کرد: این شرایط اورژانسی است و یقینا این‌گونه نخواهد ماند و حداکثر تا یک سال آینده این وضعیت بهتر می شود. البته این قسمتی که مربوط به کروناست به این شکل است، زیرا امروز کشور ما با دو موضوع دست‌به‌گریبان است: یکی کرونا و دیگری پدیده معضلات اقتصادی ناشی از تحریم که باید این دو موضوع را از هم تفکیک کرد.
مقوله کرونا تا یک سال آینده جمع می‌شود و چون مسائل فرهنگی ریشه‌دار هستند و بسیار آرام حرکت می‌کنند، دریکی دو سال آینده فاجعه خاصی از این منظر نداریم یعنی این مقوله ایست دارد و از رونق می‌افتد اما فاجعه جبران‌ناپذیر نخواهد داشت.
وی افزود: امروز باید قدر داشته‌ها و زنده‌هایمان را بدانیم؛ کسانی مانند شجریان و بسیاری چهره‌های صاحب‌نام این مدت از بین ما رفتند؛ اما باید کسانی را که هستند و به‌عنوان سرمایه‌های نمادین و زنده جامعه محسوب می‌شوند را قدر بدانیم و برای آن‌ها کانال‌هایی فراهم کنیم تا از روش‌های نوین برای رشد فرهنگ و ارتباط با مردم استفاده کنند.
اگر مثلا نمی‌توانند کنسرت بگذارند، حداقل می‌شود این کنسرت را مجازی گذاشت؛ چنانچه بسیاری کشورها این کار را می‌کنند؛ یا اگر دیگر نمی‌شود شب‌شعر به سیاق سابق گذاشت، می‌شود آن را مجازی برگزار کرد. فناوری این اجازه‌ها را به ما می‌دهد یا همان‌طور که پیش‌تر بیان شد می‌توان موزه گردی مجازی در داخل و خارج کشور گذاشت و همه این‌ها می‌تواند کمک کند که فعلاً این شرایط حاد را پشت سر بگذاریم تا به ثباتی در وضعیت برسیم.