طی چند ماه اخیر، تشدید تحریم‌های ظالمانه از یک سو باعث نوسان شدید در بازار ارز و از سوی دیگر کاهش برخی کالاها در بازار شده و با وجود آن که بخش جدی نیازهای مردم در داخل تولید می‌شود و به وفور موجود است، آشفتگی در بازار اکثر کالاها، مردم را از رشد و نوسان بی‌حساب و کتاب ناراضی کرده است؛ نارضایتی که بیشتر درباره نوسان بی‌قاعده و مسابقه بالا بردن قیمت‌ها است و مردم، به ویژه اقشار ضعیف را دچار مشکل کرده است.
اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا در میزگردی با عنوان «مدیریت بازار» با حضور «سیدحمید حسینی»، رییس سابق اتاق بازرگانی ایران و عراق و «مهرداد ایزدی»، مدیرکل برنامه‌ریزی سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان ضمن بررسی این مشکل، به واکاوی فرایند توزیع و قیمت گذاری و آسیب‌های آن و ابزارهای مدیریت بازار پرداخته که بخش دوم آن از نظر خوانندگان می‌گذرد؛
ایرنا: آیا سازوکاری تعریف شده که با یک کد مشخص شود چه تعداد کالا به دست مصرف‌کننده رسیده‌است؟
ایزدی: در حال حاضر این امکان وجود ندارد که رصد شود تولیدات کدام انبار به کدام فروشگاه برای توزیع رفته‌است و چه کسی آن کالا را خریداری کرده‌است. سامانه ذکر شده فعلا در مرحله رصد انبار فعال است. تمام این انبارها موظف به خوداظهاری در سامانه هستند و هم ورود کالا به انبار و هم خروج از انبار را باید در سامانه اعلام کنند. اما مشکل در بخش نظارت است که معتقدم بهترین شیوه، نظارت مکانیزه است که هنوز زیرساخت‌های آن راه‌اندازی نشده‌است.
مشکل این است که کالا پس از انبار دست به دست می‌چرخد و همین عامل افزایش چند برابری قیمت آن است. در اینجا باید گفته شود فشار فقط برای مصرف‌کننده نیست و تولیدکننده هم در این شرایط تحت فشار است. چراکه با کمبود مواد اولیه مواجه می‌شود و مجبور خواهد بود مواد اولیه را در بازار آزاد تهیه کند.
به هر حال راه‌اندازی این سامانه‌ها امکان پذیر است تا مانع بر سر راه افراد اندک اما پرقدرتی باشد که فعالان اقتصادی و دولت را تحت فشار گذاشته‌اند و علت مشکلات اقتصادی کشورمان هم این افراد هستند.
ایرنا: آقای حسینی شما به عنوان یک فعال در حوزه اقتصاد و تجارت درباره فعالیت و نفوذ افراد پرقدرت در بازار بگویید؛ اینکه این افراد چه کسانی هستند و چگونه از این رانت برخوردار می‌شوند؟ در این شرایط توصیه‌های اخلاقی برای مدیریت بازار را تا چه حد اثربخش می‌دانید؟
حسینی: در هر شرایطی باید به سمت شفافیت، رقابت و نظارت حرکت کنیم و به عبارت دقیق‌تر راهی به جز این نداریم. قدم‌های خوبی هم برداشته‌ایم، از جمله آن که همه نهادها و سازمان‌ها به سمت دولت الکترونیک رفته‌اند و در حال حاضر موضوع مهم اتصال سامانه‌ها به یکدیگر است. یکی از دلایل ایجاد نظم و سلامت اقتصادی در اروپا هم همین اتصال سامانه‌های مختلف به یکدیگر است و می‌دانند که رصدمی‌شوند و نظارت سیستمی وجود دارد. در اروپا سازمان‌ها بسیار پیچیده و مردم بسیار ساده هستند و برعکس در ایران سازمان‌ها ساده و برخی از مردم بسیار پیچیده هستند.
حسینی: نقش اصناف در شفافیت‌پذیری کم است
در اتصال سامانه‌ها و نظارت سیستمی به طور قطع عده‌ای از شفافیت می‌ترسند و مقابل اجرای آن مقاومت می‌کنند. برای مثال در بحث مبارزه با قاچاق، عده‌ای اصرار داشتند این مبارزات باید در مناطق مرزی انجام شود و برخی از اصناف حاضر نبودند با قاچاق در شبکه توزیع مبارزه شود. وقتی بازار را از قاچاقچی نگیرند، چگونه می‌توان در مناطق مرزی با قاچاق مبارزه کرد؟ بنابراین باید در شبکه توزیع ورود کرد و امکان توزیع را از آن بگیرند. اما برخی اصناف به شدت با این روند مخالف می‌کنند و متاسفانه نقش اصناف در شفافیت‌پذیری بسیار کم است.
یکی از اقداماتی که در دنیا برای افزایش رفاه رخ داده، ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای است. اما آیا فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران رفاه کشور را افزایش داده‌است؟ خرده‌فروشی در ایران ۵ درصد سود داشته و الان با ورود کارتل‌های بزرگ، اقتصاد خرده‌فروشی در حال نابودی است. فروشگاه‌های بزرگ از طرفی از عمده‌فروشی‌ها و تولیدکنندگان تخفیف ۴۰ درصدی برای فروش کالاهایشان می‌گیرند و از طرفدیگر قدرت انتخاب را از مردم می‌گیرند، چراکه که فقط فروشنده برخی از برندها هستند. معتقدم فروشگاه‌های زنجیره‌ای برخلاف عملکردشان در دنیا، در ایران نه به کمک به دولت و نه کمک مصرف‌کننده آمدند.
موضوع دیگر بحث آسیب‌دیدگی دپیلماسی تجاری است. پیش از شکل‌گیری سازمان توسعه تجارت اکثر نهادها از جمله معاونت ریاست جمهوری، امورخارجه و ... معاونت بین‌الملل داشتند. اما امروز تمام این ساختارها حذف شده و سازمان توسعه تجارت ایجاد شده، سازمانی که با بودجه‌ای که به آن تعلق گرفته، خودش را هم نمی‌تواند اداره کند. چگونه می‌خواهد دیپلماسی تجاری ایجاد و آن را تقویت کند.
حسینی: اصرار روحانی بر جدایی بخش تجارت از وزارت صمت، درست بود
سیاست آقای روحانی که اصرار داشت بخش تجارت از وزارت صمت جدا شود، سیاست درستی بود چراکه بخش صنعت آنقدر مشکلات دارد که بخش تجاری که نقش جدی در رفاه کشور ایفا می‌کند در این سازو کار کمتر دیده می‌شود و برای پیشبرد اهداف تجارت و دیپلماسی تجاری باید بر موضوعات متمرکز شد. اما با وجود صنعت نمی‌توان آنطور که باید بخش تجارت را تقویت کرد.
اقدام دیگری که می‌تواند در کنترل بازار بسیار موثر باشد، بحث ادغام نهادهای نظارتی مانند معاونت بازرگانی داخلی، سازمان تعزیرات، سازمان حمایت و... است که در این صورت می‌توان به جای موازی کاری چند سازمان، یک نهاد قوی نظارتی داشت که این پیشنهاد را به دولت ارایه کرده‌ایم.
در این میان شنیده می‌شود مجلس برای کنترل بازار و ایجاد آرامش طرح کالابرگ را مطرح کرده‌است که به شرطی که تامین منابع مالی آن از صندوق توسعه ملی نباشد، می‌تواند اقدام درستی باشد. البته اجرای این طرح سخت نیست و موضوع مهم این است که دولت بتواند با نرخ مناسب یا همان ارز دولتی کالاهای اساسی را وارد کند. اگر ۵ الی ۶ میلیارد دلار برای این طرح تامین شود، می‌تواند پیشنهاد خوبی متناسب با این شرایط باشد.
ایرنا: می‌دانیم که مردم هم در مدیریت بازار نقش دارند. دیدگاه‌های مردم در بخش توزیع، تولید، خدمات و ... که برگرفته از نیازهایشان است، چقدر در اصلاح روند و تصمیم‌گیری‌ها موثر است؟
حسینی: در سطح بازار این اتفاق افتاده‌است. برندسازی در بازار ایران رخ داده و به طور قطع برندسازی احتیاج به مطالعه، بررسی و کار تیمی دارد. برندسازها توانسته‌اند نیاز مردم را بشناسند و در بحث تجارت آنهایی موفق بودند که به نحوی رضایت مردم را جلب کردند. برای مثال تاکسی‌های اینترنتی در ابتدا با ارایه خدمات با نرخ پایین وارد بازار شدند و حریف را به در کردند، اما شاهد بودیم که در دوره شیوع ویروس کرونا قیمت‌ها را افزایش دادند. البته هنوز صورت‌های مالی این شرکت‌ها مثبت نیست، اما نگاه بلندمدت دارند و چشم‌اندازی برای خود تعریف کرده‌اند و اگر الان سهم ۲۰ درصدی در بازار دارند، این سهم را می توانند به ۳۵ درصد برساند.
اما اینکه رضایت مردم برای سازمان‌های دولتی چقدر مهم بوده، بحث دیگری است. اساسا در بحث تجارت و بازار کسانی موفق بوده‌اند که توانستند رضایت مردم را جلب کنند. از دستگاه‌های خدمات‌دهنده به جامعه نظرسنجی صورت می‌گیرد مبنی‌بر اینکه میزان رضایت از سازمان‌ها و دستگاه‌های خدمات رسان چقدر است که معمولا کمترین نمره‌ها را تامین اجتماعی، دارایی، شهرداری و دادگاه‌ها می‌گیرند. این نظرسنجی هر فصل انجام می‌شود و معمولا در هر فصل نام سازمان‌هایی که بیشترین نارضایتی از آنها وجود دارد تغییری نمی‌کند و جایگاه‌ها شاید تغییر می‌کند. اما به طور کلی سازمان‌هایی که ارتباط بیشتری با مردم دارند، بیشترین نارضایتی هم از همان سازمان‌ها و نهادها است.
ایزدی:مشکل امروز ایران مهم‌تر از مشکلات ساختاری، بحث انتظارات تورمی است که نشات گرفته از افکار و رفتار مردم است. مردم یعنی جمعیت ۸۵ میلیون نفری توزیع‌کننده و مصرف‌کننده می‌توانند تعیین کنند چه کالایی گران شود یا نشود. در بازرسی‌ها شاهد عملکرد منفی رفتار بخشی از مردم هستیم. در برخی از مناطق لوازم خانگی را در مدرسه احتکار کردند یا مردم عادی اقدام به خرید چند دستگاه لوازم خانگی مازاد بر مصرف خود کرده‌اند و این لوازم را برای فروش با چند برابر قیمت ذخیره کرده اند.
نقش مثبت مردم در بازار هم می‌تواند مصرف بهینه باشد که در این شرایط مردم همراه با اقتصاد هستند. در این شرایط تشکل‌های مردمی می‌توانند بسیار موثر عمل کنند. برای مثال در سازمان حمایت تشکل‌هایی فعالند که به کمک بازرسان آمده‌اند. در سطح کشور به ازای ۴ میلیون واحد صنفی، فقط حدود ۲۵۰۰ نفر بازرس وجود دارد از این رو، تشکل‌های مردمی بازرس افتخاری شده‌اند تا به نظارت و کنترل بازار کمک کنند. راهی هم باید باشد که مردم از آن طریق به کمک بیایند که یکی از این راه‌ها سامانه‌هایی مانند سامانه ۱۲۴ است که در صورت مشاهده گرانفروشی می‌توانند از طریق این سامانه موضوع را گزارش دهند. به طور قطع با این روش‌ها نمی‌توان مشکلات اقتصادی کشور را حل کرد اما راهی است که در این شرایط به مردم کمک کنیم و جلوی افزایش بی‌رویه قیمت‌ها را بگیریم.
ایزدی: تولید الکل، نمونه موفق تعامل مصرف‌کننده، تولیدکننده و دولت
البته در شرایط بحران مجموعه اقداماتی انجام شده که نمونه‌های بسیار موفق تعامل بین مصرف‌کننده، تولیدکننده و دولت محسوب می‌شود. برای مثال در روزهای اول شیوع ویروس کرونا، با کمبود تولید و عرضه الکل مواجه بودیم. در این شرایط تولیدکنندگان خطوط تولید را به صورت ۲۴ ساعته فعال کردند. برخی از تولیدکنندگان هم خط تولید خود را به تولید الکل یا اقلام ضدکرونایی تغییر دادند. در بخش نظارت هم اقدامات جدی انجام شد، به‌طوری‌که نهادهای نظارتی ۲۴ ساعته در واحدهای تولیدی حضور داشتند و مکاتبات به صورت روزانه انجام می‌شد تا نیاز واحدها تامین شود و نتیجه آن منفعت تولیدکننده و مصرف‌کننده بود.
طبق تصمیمی که گرفته شد، قرار بود تمام سامانه‌ها به هم وصل شوند اما فعلا گمرک به لحاظ فنی امکان اتصال به سامانه جامع تجارت را نداشته که آن هم با دستور معاون اول رییس جمهوری در حال پیگیری است. به هر حال اگر کار سیستمی می‌خواهد انجام بگیرد باید تمام دستگاه منسجم باشد.
در بحث ایجاد سامانه جامع انبار هم در ابتدا با انبوهی از آدرس‌های نادرست و غلط مواجه بودیم اما سامانه راه‌اندازی شد و باید توجه داشت که رصد ۵۰۰ هزار انبار کار بسیار سنگینی است. تمام این انبارها باید کد پستی داشته‌باشند. از این رو باید به سامانه سازمان ثبت اسناد وصل می‌شدیم که امروز این اقدامات عملیاتی شده‌است. اما هنوز امکان رصد یک کالا از محل تولید تا توزیع و عرضه وجود ندارد البته زیرساخت‌های آن فراهم شده است، اما انجام آن کار بسیار سنگینی خواهد بود.
ایرنا: در بحث کمبود کالا در بازار داخلی به دلیل صادرات آن، آیا موضوع فقدان اطلاعات از موجودی کالا و وضعیت آن در بازار است، یا به دلیل تمایل تولیدکنندگان به درآمدهای ارزی در این شرایط کمبود ارز؟
حسینی: وقتی از مشکلات ساختاری حرف می‌زنیم، یکی از این مشکلات بحث ارز است. در حال حاضر قیمت جهانی یک کیلو تخم مرغ ۱.۵ یورو است . اما اگر در مناطق مرزی ۱۸ هزار تومان هم به فروش برود، خریدار دارد. منطق تولیدکننده هم می‌گوید دولت حساب و کتاب دارد و اگر مجوز صادرات تخم‌مرغ را داده، یعنی تخم مرغ در بازار مازاد است و می‌توان آن را صادر کرد. بنابراین تولیدکننده و صادرکننده هم در این جریان مقصر نیستند.
برنج هندی وارد می‌کنیم اما فروش آن در عراق جواب نمیدهد چراکه برنج یارانه‌ای ایران در بازار عراق به وفور دیده می‌شد و ۲ میلیون توریست عراقی به ایران می‌آید و هر نفر از آنها امکان خروج کیسه ۵۰ کیلیویی برنج ایرانی را داشتند البته امسال با حذف یارانه‌ها جواب می‌دهد از سوی دیگر امسال موکبی هم در عراق نداشتیم که بسیاری از کالاها تحت این عنوان از کشور خارج و وارد بازار عراق شود.
در این جریان نه می‌توان صادرکننده را مقصر دانست نه کشورهای همسایه را؛ چراکه تا وقتی هر کالا دو قیمت داشته باشد و نظام یارانه‌ای و رانتی پا برجا باشد، شاهد این مشکلات خواهیم بود. البته همانطور که گفته شد، حذف یارانه و اجرای کالا برگ در این شرایط می‌تواند اقدام درستی باشد.
ایزدی: البته باید توجه داشت که در همه جای دنیا یارانه وجود دارد، اما نه به شکلی که در ایران به اجرا می‌رسد. بلکه یارانه هوشمند و هدفمند است و نحوه عرضه و مخاطب آن در مقاطع مختلف می‌تواند متفاوت باشد. در ایران باید رانت در یارانه از بین برود. نه فقط یارانه و بلکه در تمام بخش‌های اقتصادی. بسیاری از افراد که از امکانات دولت و ملت استفاده کردند امروز باید در برابر آن پاسخگو باشند. به طور قطع یارانه باید اصلاح شود، اما نه به شیوه‌ای که مردم را تحت تاثیر قرار دهد و به اقشار کم درامد آسیب وارد کند.
حسینی: درآمد دولت از محل یارانه ۲۵۰ هزار میلیارد تومان است که ۴۳ هزار میلیارد تومان را در قالب یارانه نقدی به مردم ارایه می‌دهد و مابقی برای انواع اقدامات مصرف می‌شود. پیشنهادی که مطرح شده این است که این ۲۵۰ هزار میلیارد تومان مستقیم در قالب کوپن الکترونیک به مردم داده‌شود یا اینکه سهم هر فرد از یارانه نقدی را به ۳۰۰ هزار تومان برسانند تا از این طریق رضایت مردم به دست آید.