۴۳ سال از عروج عارفانه فرزند شهید انقلاب اسلامی، آیت‌الله سیدمصطفی خمینی می‌گذرد، بزرگمردی که با نگارش تفسیر ارزشمند خود، توانایی‌اش را در علوم قرآنی و تفسیر فعلیت بخشید. گرچه درگذشت نابهنگام و زودرس آن دانشور دوران، فرصت تکمیل و اتمام آن مجموعه تفسیری ارزشمند را از او سلب کرد اما هـمان مقدار نوشته شده که در چهار جلد انتشار یافته گواهی روشن بر مقام بلند او در میان مفسران شیعه در عصر جدید دارد. سیدمصطفی خمینی به مثابه یک انقلابی پویا، مدیر میانی انقلاب و بازوی اجرایی امام خمینی(ره) و نیز استراتژیست نهضت نقش‌آفرین بود.
از منظر تمام نظریه‌پردازان انقلاب، رهبری یکی از ارکان سه یا چهارگانه هر انقلاب است، نقش راهبردی آیت‌الله مصطفی خمینی در این بخش به خوبی هویداست. با نگاهی موسع به کلمه رهبری، او را می‌توان یکی از راهبران نهضت پس از امام راحل دانست.
او، مؤمن پارسایی از تبار پاکان بود که سراسر زندگی‌اش در هجرت و جهاد، همراه با تعلیم و تعلم سپری شد و برکات وجودش به جـامعه اسـلامی رسید؛ چنانکه سوگ شهادت او بهانه تجمع مبارزان مسلمان در مساجد و آغاز انقلاب اسلامی ایران شد. (۱)
زندگینامه سیدمصطفی خمینی از تلمذ تا اجتهاد
سراسر ایران، سوگوار مـرگ انـقلاب مـشروطه خود بود و رژیم کودتا با حمایت پنهان و آشکار انگلیس، به عنوان وارثان نظام ۲ هزار و ۵۰۰ ساله سـتم شـاهی در ظـاهر، مسلط بر اوضاع بر اریکه قدرت و حکمرانی تکیه داشتند که در شـهر مذهبی قم، کودکی چشم به جهان گشود و او را مصطفی نـامیدند. پدر بـزرگوار و حـکیم و دانشمند این کودک، دانشمندی بنام و شناخته شده در حوزه علمیه آن روز، قم بود و در مـیان روحـانیون به عنوان «حاج آقا روح اللّه خمینی» مشهور و مورد احترام بود.
او هـرچند کـه در بسیاری از رفتارهای فردی و اجتماعی خود مانند دیگر کودکان شهر بود اما گاه به گاه بـرخی حـرکات و رفـتارهای فردی و اجتماعی شگفت‌آور و نادر از او سر می‌زد که هر بیننده‌ای را به خود جـلب مـی‌کرد و چنان می‌نمود که نشانه‌هایی از نبوغ در این کودک دیده می‌شود.
علاقه مفرط او به اسلام و جـامعه روحـانیت و راهنمایی‌های پدر بـزرگوار، سبب شد که بـعد از پایان دوره ابتدایی به جرگه طلاب حوزه قم بپیوندد. یکی از دوستان و معاشرت‌کنندگانش در این باره مـی‌گوید: «او در سـن ۱۵ سالگی به تحصیل علوم اسـلامی پرداخـت و از ایـشان شـنیدم کـه در سن ۲۷ سالگی شـایستگی و قـوه استنباط احکام پیدا کردند، یعنی به درجه اجتهاد رسیدند.»
روی همین اصل بود که او در طول ۲ سال و چند ماه کتاب‌های سیوطی، معالم، حاشیه ملا عبد الله، شمسیه، مجموع مطول و قسمتی از شرح لمعه را با درس خـصوصی بـه پایان رسانید و وارد دوره‌ای شد که در اصـطلاح حـوزه به آن دوره عـالیه سـطح یا به طور خلاصه سطح می‌گویند.
این دوره را نزد اساتید مهمی همچون آیات حاج شیخ مرتضی حائری، شهید صدوقی، سلطانی، حاج شیخ محمد جواد اصفهانی و...تلمذ کرده و در ۱۲ سـالگی بـه حوزه درس خارج فقه آیت الله العظمی بروجردی پیوست و خارج علم اصول را نیز در محضر پدر بزرگوار خود استفاده کرد. سیدمصطفی در ۱۳۴۰ خورشیدی در مدرسه حجتیه منظومه حکمت تدریس مـی‌کرد و در درس او شاگردان فاضل و دانشمند حاضر می‌شدند. در اواخر اقامت حاج آقا مصطفی در قم، ورودش به صحنه سیاست و مبارزه با طاغوت، چهره محققانه و علمی جوان او را، عظمت و ابهت دیگری بخشید و در ردیـف رجـال جوان و امیدهای آینده حوزه علمیه قرار داد. در این مرحله، او دیگر به عنوان یک استاد مبارز و شجاع برای فرزندان حوزه مطرح بود و در دل‌های طلاب آگاه جای داشت. خواص او را به عنوان مجتهد مـسلم مـی‌شناختند و عموم نیز به او با دید بزرگی و عظمت می‌نگریستند.
بر کرسی تدریس
حاج آقا مصطفی تا زمانی که از قم به ترکیه تبعید نشده بـود، هـمچنان در کـنار تحقیق به تدریس علوم حوزوی ادامه می‌داد و زمانی هم که از ترکیه بـه نـجف اشرف منتقل و مجبور به اقامت اجباری در آنجا شد، افزون بر اینکه یار و مددکار امام خمینی(ره) در مـبارزه بـود، اداره دفتر و پاسخگویی به مراجعین مختلف و ایفای نقش رابط امام راحل با بـرخی از مـراجع بزرگ نجف، همچون آیت اللّه سید محسن حـکیم و دیـگر کـارهای لازم را نیز به عهده داشت. با این هـمه بـه تحقیق و تألیف کتب و تدریس خارج اصول نیز اشتغال داشت، چنانکه در کتاب شهدای روحـانیت نـیز آمده: «ایشان هنوز به سـی سـالگی نرسیده بـود کـه بـه مرتبه اجتهاد برآمد و ۱۰ سال در نجف خـارج اصـول تدریس می‌کرد.» (۲)
در صحنه سیاست و مبارزه
سیدمصطفی پیش از آغاز نهضت اسلامی فعالیت‌های سیاسی خود را آغاز کرد. با نواب صفوی آشنا بود و در جلسات فداییان شرکت می‌کرد. اوج‌گیری مبارزات امام خمینی(ره) در اوان دهه ۴۰ آغاز خروش سیدمصطفی علیه رژیم بود زیرا افزون بر مبارزات سال ۴۱ در جریان حماسه مردمی ۱۵ خرداد ۴۲ و نیز واکنش به دستگیری امام(ره) بعد از سخنرانی تاریخی علیه کاپیتولاسیون، نقش محوری و پویا داشت. رژیم پهلوی پس از چندبار بازداشت و تهدید وقتی دید وجود سیدمصطفی در ایران به معنای ضرورت تحمل رهبر دومی در کشور است، او را به امام خمینی(ره) ملحق کرد، البته این اقدام رژیم زمینه‌ساز خدمات بی‌بدیل او به نهضت خروشان اسلامی مردم ایران شد.
بر همین اساس واکاوی تلاش های سیدمصطفی در جریان نهضت اسلامی در لایه‌ها و ابعادی بر اساس اسناد بازمانده از ساواک، تحلیل‌ها و داده‌های کتابخانه‌ای و تاریخ شفاهی مبارزات او از زبان کنشگران نهضت اسلامی می‌تواند ابعاد جدیدی از مبارزات و خط و مشی وی را نمایان سازد. به طور قطع نقش آیت‌الله مصطفی، محدود به بازوی اجرایی صِرف نبوده و در چند لایه روبنایی، میانی و راهبردی قابل طبقه‌بندی است.
در جریان انجمن‌های ایالتی و ولایتی که مبارزه امام راحل با دستگاه وابسته رژیم پهلوی آغاز و وارد مرحله تازه‌ای شد، حاج آقا مـصطفی نـیز در پیگیری فعالیت های سیاسی قـبلی خـود به طور جدی‌تری وارد صحنه سیاست و مبارزه با رژیم طاغوت شد. او در این مبارزه دشوار و بلندمدت که سال‌ها به طول انجامید، همچنان نستوه و استوار در کنار پدر و مقتدای خود، امام خمینی (ره) به انجام تـکلیف مـبارزه مشغول بود. (۳)
این دانشمند مبارز از بینش و آگاهی ژرف سیاسی برخوردار بود و در هماهنگ‌سازی مسایل ظریف مبارزه و هدایت آن در مسیر درست، یـار و مـددکار امام راحل و رابـط او با اقشار مبارز کشور به ویژه مبارزان مقیم خارج بود و این مسوولیت سنگین را به خوبی انجام داد.
در ارتباط با حوادث سیاسی گوناگون، مطالب فراوانی درباره کوشش و فعالیت‌های او تـوسط اشـخاص مختلفی گـفته شده است که در مجموع روشنگر نقش مؤثر و حضور دایمی او در صحنه مبارزه با رژیم طاغوت و استکبار جهانی است.
حـاج سـید مـصطفی خمینی در نجف اشرف نقش مؤثر و فعالی در هدایت و تسریع مـبارزه اسلامی علیه رژیم طاغوت داشت. تکثیر و ارسال سخنرانی‌ها و بیانیه‌های امام به ایران و دیگر نقاط جهان، اداره بیت امـام کـه مـحل مراجعات عامه مردم و مبارزان بود، هماهنگ‌سازی تلاش‌های طلاب و روحانیون مبارز، راه اندازی و تـقویت نشریه موسوم به «پانزده خرداد» در عراق، ارتباط با مبارزین فلسطین و حمایت سیاسی و مالی از آنان، اعزام بـرخی از روحـانیون و طـلاب به لبنان برای گذراندن دوره آموزش نظامی، مسوولیت تنظیم و اجرای ارتباطات آیـت اللّه سید محسن حکیم با امام خمینی در جهت هماهنگی و تسریع و مـبارزه اصـولی عـلیه ۲ رژیم طاغوتی ایران و عراق و بسیاری دیگر... از جمله فعالیت های مؤثر و نقش سیاسی او در دوران اقامت در نـجف اشـرف است. (۴)
حاج آقا مـصطفی، یـادداشت‌های دست نویسی با عنوان «قضیه آقای حکیم و دولت عراق» دارد که درباره مسایل روز است. در آن یـادداشت ها بـا تـحلیل سیاسی عمیق، نشان داده که رژیم بعث عراق از درگیری با آیت الله حکیم چه مقاصدی دارد و اهـداف شـوم خـود را با چه وسایلی پیش می‌برد. این تحلیل سیاسی با اینکه یـک یـادداشت شخصی و پاکنویس نشده است، نشان می‌دهد که نویسنده آن یکی از تحلیل‌گران برجسته سیاسی بوده است.
پالایش قلب انقلاب
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های شخصیتی و راهبردی سید مصطفی خمینی قاطعیت در برابر ورود افراد ناخالص و التقاطی به لایه‌های درونی نهضت اسلامی و قلب تپنده نهضت یعنی بیت امام خمینی(ره) بود. با مقایسه زندگی برخی بزرگان و آسیب هایی که از این ناحیه متوجه آنان شد و نیز سرنوشت تلخ نهضت‌هایی چون مشروطه و ملی شدن صنعت نفت، می توان دریافت که در تارک ویژگی‌ها و خدمات شهید مصطفی خمینی، بینش بسیار عمیق، جریان‌شناسی داهیانه و قاطعیت وی در برابر افراد سودجویی که تنها مرور سال‌ها ذات آنها را هویدا ساخت، قرار دارد. (۵)
حاج مصطفی این ویژگی را از نخستین سال مبارزه یعنی ۱۳۴۱ خورشیدی و در برابر خط نفوذ لیبرال‌مآب به یادگار داشت. وی بدون هیچ رودربایستی ورود و خروج‌ها را به بیت امام مدیریت می‌کرد و گاهی به اذن امام(ره) و برخی اوقات با تصمیم خویش سران رژیم یا مبارزان التقاطی و ناخالص را بیرون می‌کرد.
حجت‌الاسلام برقعی می‌گوید: «به برخی افراد اصلاً اجازه ملاقات با امام (ره) را نمی‌داد؛ مثلاً، تیمور بختیار زیاد سعی کرد که با امام در ارتباط باشد به وسیله بسیاری از افراد پیغام و سلام فرستاد که به نحوی برای حفظ وجهه خود در مخالفت با رژیم با امام دیدار کند، ولی به او اجازه داده نشد».
هرچند وجود امام (ره) بزرگترین سد نفوذناپذیر در برابر تحریف انقلاب بود اما در زلال ماندن بیت و اطرافیان امام در مقطع مبارزات نجف، حاج آقا مصطفی تاثیری قاطع داشت. (۶)
در مسند تألیف
او نـه تـنها در زمینه تدریس و شاگردپروری، فردی پرتلاش و موفق بود، بلکه در زمینه پژوهش و نگارش و تـألیف کـتاب‌های سودمند نیز، بسیار موفق و پیشاهنگ به حـساب مـی‌آمد. بـرخی از آثار قلمی و تألیفات او که به چـاپ رسـیده و پخش شده است، نشانگر عظمت علمی وی و ژرفایی و گستردگی پژوهش‌های او در زمینه‌های مختلف است.
القواعد الحکمیه، کـتاب البـیع، مـکاسب مـحرمه، کـتاب الإجـاره، مـستند تحریر الوسیله و ... از جمله آثار شهید سیدمصطفی به شمار می رود.
چنان که گفته شد، یکی از آثار قلمی ارزشمند سیدمـصطفی، کتاب تفسیر او در قرآن کریم اسـت کـه متأسفانه ناتمام ماند. این کتاب پر محتوا که دربردارنده تفسیر آیات سوره حمد و سوره بقره است در چهار جلد به اهتمام سـید مـحمد سجادی اصفهانی در ۱۳۶۲ خورشیدی به وسیله وزارت فـرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
روش تفسیری حاج آقا مصطفی مبتنی بر تفصیل و توضیح کامل است. او نخست آیات مورد نظر را درج مـی‌کند و سـپس با عنوان «المسائل اللغویة و الصرفیة» به واژه‌شناسی و اشتقاق صرفی کلمات می‌پردازد، پس اگر بحثی راجع به نحوه نگارش و «رسم الخط» واژه‌های آن باشد، راجع به آن سخن می‌گوید، آن‌گاه بحثی درباره «اخـتلاف قـرائت ها» مـی‌گشاید، سپس بحثی درباره چگونگی «اعـراب و عـلم نـحو» انجام می‌دهد. بعد از آن، آیات مورد نظر را از نگاه «علم معانی و بیان و فن بلاغت» مورد کاوش قرار می‌دهد و بعد به استخراج و دسته‌بندی نـکته‌هایی مـی‌پردازد کـه امکان برداشت آنها از آن آیات، راجع به علم «اصـول فـقه» وجود دارد. آن گاه با عنوان «الحکمة و الفلسفة» نکته‌های فلسفی آیه را مورد دقت و گفت وگو قرار می‌دهد. بعد از آن به نکته‌های اخلاقی و پنـد و مـوعظه‌ای کـه از آن آیه استفاده می‌شود، اشاره می‌کند و نیز اگر مطلبی عرفانی و اشـراقی وجود داشته باشد، آن را بیان می‌کند و در پایان با عنوان «التفسیر و التأویل علی اختلاف المسالک و المشارب» به جمع‌بندی مباحث گـذشته و آراء و نـظرات تـفسیری گوناگون پرداخته و در ضمن آن با تبیین کامل و نهایی مفهوم آیه دیدگاه خـود را نـیز بیان می‌کند.
شهادت حاج آقا مصطفی
فرا رسیدن پاییز ۱۳۵۶ از رسیدن خزان زندگی حاج آقا مصطفی خمینی که امام (ره) او را «امید آینده اسلام» می دانست، حکایت داشت. او هدف توطئه ستمکاران تاریخ قرار گرفت و شمع زندگی اش ناباورانه خاموش شد.
پی نوشت:
۱ . روحانی، حمید، شهید هجرت و جهاد؛ آیـت اللّه حـاج سید مصطفی خمینی، به انتشار:بسیج مسجد الرسول۵/.
۲. یادها و یادمان‌ها، پیشین، ص ۲۸۲
۳. مجله پیام انقلاب، ش ۴۳/۱۹، مصاحبه با حـضرت آیـت اللّه فاضل لنکرانی.
۴. خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الأصول، به تصحیح:سید محمد سجّادی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۰۱/۱(مـقدمه مـصحح).
۵.مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آرشیو، پرونده آیت‌اللّه سید مصطفی خمینی؛ شماره بازیابی ۳۹۱، ص ۶؛ اسناد ضمیمه، سند شماره ۸
۶. روحانی، حمید؛ نهضت امام خمینی؛ ج ۱، ص ۵۱۱