اقتصاد فرهنگ در دوران کرونا یکی از موضوعاتی است که این روزها در سطح دنیا برجسته شده و سوالات متعددی را برای صاحبنظران حوزه‌های فرهنگی و هنری مطرح ساخته است؛ بر همین اساس رسانه‌ها از خطرهای این دوران سخن می‌گویند و اذهان عمومی و توجه سیاستمداران و سیاستگذاران را به این سمت رهنمون شده‌اند. چنانچه روزنامۀ انگلیسی گاردین در صفحه ای با عنوان فرهنگ در خطر به اهمیت و ضرورت توجه به مخاطراتی می‌پردازد که کرونا متوجه فرهنگ کرده است.
شاید پیش از این، اهمیت اقتصاد بر فرهنگ و تاثیرات عمیقی که به واسطه افت و تعطیلی بسیاری حوزه های فرهنگی متوجه بدنه فرهنگ و هنر جوامع بود تا این اندازه برجسته نبود؛ موضوعی که شیوع کووید ۱۹ به یکباره برجسته ساخت و فرهنگ را دچار مشکلاتی اساسی ساخت.
بررسی اقتصادِ فرهنگ و تلاش برای بهبود آن از موضوعاتی است که نیاز به بررسی و توجه فوری دارد و بر این اساس توسط گروه فرهنگی خبرگزاری جمهوری اسلامی با چاره‌جویی از استادان و صاحبنظران این عرصه پیگیری می‌شود.
جنس فرهنگ با موضوعات بلندمدت مرتبط است
اصغر ایزدی جیران استادیار انسان‌شناسی دانشگاه تهران در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در توضیح تاثیرات کرونا بر فرهنگ بیان کرد: جنس پدیده‌ای مانند کرونا به‌کل متفاوت است با فرهنگ؛ یعنی کرونا پدیده‌ای است در حوزه پزشکی و آسیبی است که انگار وارد حوزه‌های بسیاری شده است.
وی ادامه داد: این بار اول نیست که به انسان از این منظر (پزشکی و بهداشتی) آسیبی وارد می‌شود و آخرین بار هم نخواهد بود؛ آدم‌ها در طول تاریخ با بیماری‌هایی متفاوتی دست‌به‌گریبان بوده‌اند؛ بیماری‌های فردی و جمعی.
امروز به صورتی گسترده بحث واگیری کرونا مطرح است که البته بازهم پیش‌ازاین مواردی ازاین بیماری های واگیردار و اپیدمیک مانند طاعون‌ها و وباها را داشته‌ایم. اما جنس فرهنگ، جنسی ذهنی و از نوع پنداشت ها و میان ذهنیت آدم‌ها در رابطه است به همین دلیل جنس آن از اساس با کرونا متفاوت است؛ زمانی لازم بود این دو بر هم اثر کنند که امروز این زمان سپری‌شده و شاهد اتفاقات بسیاری هستیم.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اوایل (اسفند و فروردین) که کتاب و مقاله نوشتیم و یادداشت منتشر کردیم ذهنیت ما این بود که این موضوع به‌زودی پایان می‌یابد و با گرم شدن هوا و پیدا شدن واکسن، این دوران به پایان می‌رسد البته هنوز این‌گونه نشده و در مواردی چون کشور ما میزان شیوع و ابتلا بیشتر هم شده است.
جنس فرهنگ با پدیده‌های کوتاه‌مدت مواجه نیست و به موضوعاتی مرتبط است که بلندمدت هستند؛ امروز کرونا هم از حالت کوتاه‌مدت درآمده و وارد میان‌مدت شده. در این مفهوم اوایل بحث این بود که آدم‌ها اگر کمتر همدیگر را ببینند، مشکلی پیش نمی آید؛ بر این اساس قرار شد مهمانی‌ها و مراسم و حتی سوگواری‌های بعد از مرگ هم بر اثر کرونا هم کمتر برگزار شود اما وقتی این موضوع و تعداد فوتی‌ها بیشتر شده و کرونا گسترش‌یافته، این آثار فرهنگی را به وفور می‌بینیم.
نگویید فاصله‌گذاری اجتماعی، فاصله‌گذاری فیزیکی
ایزدی جیران با تاکید بر پیامدهای در هم آمیخته کرونا و فرهنگ، توضیح داد: باید در این موضوع پیامدها و جنبه‌های خوب و بد را باهم دید؛ مثلاً اینکه امروز فرهنگی مانند روبوسی‌کردن جمع شده، یکی از خوبی‌های این موضوع است؛ این که آدم‌ها حریم‌هایی را برای خود نگه می‌دارند از سوی دیگر وقتی مراسم و عروسی‌ها با حداقل هزینه برگزار می‌شود بازهم از نکات خوب است.
وی افزود: اما روی دیگر این قصه این است که پیامدهای منفی آن بیشتر از پیامدهای خوب آن است و به‌مرور در حال افزایش هم هست.
ما در علوم اجتماعی اعتراض کردیم نگویید فاصله‌گذاری اجتماعی و بگویید فاصله‌گذاری فیزیکی زیرا ما آدم‌ها به روابط اجتماعی نیاز داریم و ارتباطات اجتماعی در ایام کرونا می‌تواند در شکلی دیگر مانند ارتباط تصویری و صوتی و تلفنی ادامه یابد.
این انسان شناس ادامه داد: بر این اساس کرونا اگرچه پدیده‌ای ویروسی، بهداشتی و درمانی و متفاوت از جنس فرهنگ بود طی زمان این مواجهه رخ داد و این دو (کرونا و فرهنگ) بر هم اثر گذاشتند. فرهنگ مانند انرژی می‌ماند؛ بر این اساس هرگز از بین نمی‌رود بلکه از شکلی به شکل دیگر درمی‌آید.
فرهنگ به معنای عام یعنی مواجهه آدم‌ها با آدم‌ها که بیش از ۵۰۰ تعریف دارد. فرهنگ در معنای کلی حتی با حمله مغول به ایران یا حمله اعراب به ایران و ورود اسلام به ایران و در جنگ‌ها، در مسائل و بلایای طبیعی هرگز از بین نرفته و تنها تغییر شکل داده است؛ همچنان که امروز هم روابط و رفت‌وآمدهای ایرانیان در مواجهه با همدیگر از شکلی به شکل دیگر ازجمله به کمک فضای مجازی تغییر کرده است.
بازتولید فرهنگی همان مهارت‌هایی است که می‌آموزیم
ایزدی جیران در پاسخ به این پرسش که فرهنگ در خلال شیوع و گسترش ویروس کرونا چگونه می‌تواند یا توانسته خود را بازتولید کند، توضیح داد: پیش‌ازایندر شهر بزرگی مانند تهران دو فامیل که در شرق و غرب زندگی می‌کردند، دست‌کم می‌توانستند با تمام مشغله‌ها و درگیری‌های روزمره شاید ماهی یک یا دو بار همدیگر را ببینند اما فضای مجازی امروز این موضوع را تحت‌الشعاع قرار داده و تماس‌ها و چت‌های تصویری روابط را به‌نوعی بازتولید کرده است.
وی افزود: فراوان می‌شنویم مادران می‌گویند همین دیدن فرزندان در قالب تماس تصویری آنان را خوشنود می‌سازد و گرچه با حضور فیزیکی فرق دارد اما در شرایط موجود گزینه مناسبی است.
بازتولید فرهنگی در این داستان یادگیری مهارت‌های آدم‌ها است؛ یعنی آدم‌ها یاد بگیرند مهارت رفتاری‌شان را بیشتر و بیشتر کنند و در وضعیت‌های مختلف می‌توانند این فرهنگ را بازتولید کنند.
این استاد دانشگاه یادآور شد: اتفاقاً این دست از رفتارها در بازتولید فرهنگ برخی از آفت‌ها را کاهش می‌دهد؛ همچنان که گسترش ارتباطات مجازی برخی از رفت‌وآمدها و آلودگی و ترافیک و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد.
البته باید بتوان بازتولید فرهنگی در قالب این رفتارهای جدید را مدیریت کرد و نه اینکه به حال خودش رها شود؛ اینکه آدم ها صرفاً درگیر موبایل و تبلت و کامپیوتر شده و تمام اموراتشان را به شکلی اینترنتی بگذرانند هم آسیب‌های خودش را دارد؛ از آسیب‌های جسمانی و عدم تحرک گرفته تا آسیب‌های ذهنی که می تواند رخ می‌دهد.
وی افزود: آدم‌ها باید شخصی این مسائل را مدیریت و تعادلی در زندگی ایجاد کنند که فعالیت ذهنی و روانی‌شان تعادل داشته باشد. شرایط یک آدم مجرد در این وضعیت و در استفاده از فناوری با کسی که والد دو فرزند است، تفاوت دارد؛ بر این اساس شاید فرد مجرد بتواند زمان طولانی تری را در ارتباط با فناوری سپری کند اما یک والد باید زمان مشخصی در روز را به فرزندان و خانواده اش اختصاص دهد.
این دانش‌آموزانی که امروز در خانه نشسته‌اند و با استفاده از فضای مجازی درس می‌خوانند، در آینده نزدیک دچار اضافه‌وزن خواهند شد و این یکی از موضوعاتی است که باید والدین آن را (باوجود شرایط اقتصادی و فضاهای کوچک آپارتمانی) مدیریت کنند.
اثرگذاری کرونا و فرهنگ اثرگذاری متقابلی است
ایزدی جیران در پاسخ به این سوال که بر اساس آنچه امروز رخ داده است، تغییرات فرهنگی را در آینده جامعه چطور ارزیابی خواهد کرد، گفت: تغییرات فرهنگی به معنای ۱۸۰ درجه‌ای رخ نخواهد داد اما حداقل تغییراتی ازجمله در سبک زندگی و خورد و خوراک‌ها روی خواهد داد. بعضی خانواده‌ها پیش‌تر تمایل بیشتری به غذاهای فست فودی و رستورانی و ... داشتند که امروز و به دلیل ملاحظات به واسطۀ بیماری این رفتارها را کاهش یافته است.
حتی در نوع مواجهه روابط اجتماعی از فضاهای ورزشی و مهمانی‌ها و مسیرها و وسایل حمل‌ونقل گرفته تا در رعایت بهداشت، اتفاقات و تغییرات مثبت فرهنگی متعدد خواهد بود اما این نگاه و ملاحظه هم باید باشد که اگر دو روز دیگر واکسن پیدا شد، آدم‌ها دوباره با نوعی ولع به سیستم سابق بازنگردند.
وی خاطرنشان کرد: اثرگذاری کرونا و فرهنگ اثرگذاری متقابلی است که اگر مدیریت نشود می‌تواند آسیب‌های بلندمدت فراوانی را به جامعه وارد سازد؛ اما به نظرم فرهنگ و سبک زندگی ایرانی رویین‌تنی از خودش ساخته است که به‌راحتی متحول نمی‌شود. حتی در دوره جنگ و بمباران هم مردم شب نشینی‌ها، مراودات و حمایت‌های اجتماعی از دوستان و بستگان و هموطنان خود را داشتند؛ به همین دلیل در دوران بیمارهایی ازاین‌دست هم اتفاقاتی شبیه به این رخ خواهند داد.