به گزارش ایرنا، بازار هزارتوی اصفهان پر است از هزار و یک سقف گنبدوار و طاق چشمه‌ای که در سراها و تیمچه‌ها و راسته ها هوش و حواس بیننده را می رباید. زمان افشره افرسودگی‌اش را بر بازار پاشیده و گرد گذرش را بر آن بیخته است؛ تن و جان بازار اما بیشتر از گذر زمان از بی‌مهری‌ها رنجور شده، از آنچه موجب دور ماندن بازار از هویت و اصالت دیرینه‌اش شده، از تیشه نابخردی‌ها و تراش‌هایی که به طمع افزودن وسعتی اندک بر وسعت حجره‌ها،جرزها و دیوارهایش را دریده تا تن بازار بزرگ اصفهان را بلرزاند یا در بازار هنر که کسبه گاوصندوق‌ها را بر گرده چهارصد ساله دیوار بازار سوار کرده‌اند. از این نارواتر برای بازاری که سال‌ها گذر کرده و به دست ما رسیده چه چیز دیگر؟!
آن‌طور که فعالان میراث فرهنگی در اصفهان به ایرنا گفته‌اند حال و روز این روزهای بازار بزرگ اصفهان و بازار هنر را کاسبان و بازاریان و دستفروشان هرطور بخواهند رقم می زنند! نظارت‌ها یا کافی نیست یا به کل کسی حریفشان نمی شود. گفته می‌شود در بازار هنر گاو صندوق‌ها بر روی پی دیوارها جاساز شده و درها و ویترین‌های نامانوس با بازار سنتی جایگزین درهای چوبی شده که در دهه ۵۰ مرحوم شیرازی در جریان احیای بازار هنر بر دهنه حجره‌ها نشاند.
آن سوتر در بازار بزرگ اصفهان، جایی که قیصریه و میدان نقش جهان را به مسجد جامع عتیق و میدان کهنه متصل می‌کند، دستفروشان سکوهای مدرسه‌ها، حمام‌ها و چهارسوها را اشغال و با مخدوش کردن چهره و تناسب بازار، صاحب حقی شده اند که گویا اداره اوقاف هم از پس آنها برنمی‌آید.
از این گذشته چهره ناموزون و بزک شده حجره‌ها بیشتر از هرچیز بیننده را دچار سردرگمی و تشویش و دوگانگی زننده ای در دل یکی از ارزشمندترین بازارهای ایران و جهان می کند. چهره حجره‌ها و بدنه راسته‌ها در حجابی از تابلوهای بزرگ و کوچک و درهای نامتناسب از اصالت و شخصیت بازار کهن اصفهان دور مانده است.
از فراز و فرود هزارتوی بازار بزرگ اصفهان
محور تاریخی بازار اصفهان به لحاظ طول، قدمت و معماری شاخص است و از این رو به عنوان یکی از ارزشمندترین میراث فرهنگی ایران دارای اهمیت است. سردرهای بلند بازار با پیشانی‌های برافراشته و پشت بغل‌های مزین به آجرکاری با نقوش هندسی و گاه با کاشیکاری معقلی و هفت رنگ راه به گنجینه ای پررمز و راز دارند. هر کدام دالانی از انبوه گنبدخانه‌هایی است که پشت سر هم قطار شده اند و تا آنجا که چشم کار می‌کند پیش می‌روند. تاق‌چشمه‌ها با زیبایی تمام گرداگرد ستون نوری که از بیرون به داخل گنبدها هدایت شده رخ نمایی می‌کنند و این تکرار زیبایی می‌شود بر همه‌ی سقف و بَر و بن بازار.
بازار اصفهان را از هر طرف که ببینی، از میدان کهن شهر در بازار نظامیه یا از سردر قیصریه از راسته چیت‌سازان آن را جهانی آمیخته از زیبایی و سادگی و شکوه و جلال و ابهت درمیابی که یک جا درآمده و چهره در نقاب دالان‌ها و گنبدها کرده است.
سیروس شفقی، پژوهشگر برجسته اصفهان شناسی و نویسنده کتاب بازار بزرگ اصفهان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیشتر از اهمیت و ارزش‌های بازار اصفهان گفت: یکی از خصوصیات بازار اصفهان قدمت آن است. این بازار هرگز زلزله بزرگی در تاریخ پیدایش شهر تا امروز ندیده و این موجب شد که ساختارهای بازارهای قدیمی مانند بازارهای اطراف مسجد جامع عتیق حفظ شوند. قسمت جنوبی بازار اصفهان که اطراف میدان نقش جهان است، آثار دوره صفوی‌اند و حدود چهارصد سال است که بوجود آمده است.
وی افزود: کمتر شهری داریم که دارای بازاری با چنین قدمتی باشد، ممکن است بازار تبریز در بزرگی و مکان‌یابی سطح ممتازی داشته باشد و تخصصی‌تر از تمام بازارهای دنیا باشد اما این بازار مربوط به دوره قاجاریه است و بارها که زلزله پیش آمده، ویران شده و دوباره ساخته شده است.
شفقی توصیفش را با گذر و نیم نگاهی از بازار قیصریه آغاز کرد، آنچه که با عبور از سردر با ابهت قیصریه بیننده را محو تماشا می‌کند و گفت: توجه هر بیننده در گذر از بازار اصفهان بیشتر به معماری آن معطوف می‌شود.
وی تصریح کرد: وارد قیصریه و اولین ورودی بازار اصفهان که می‌شویم یک بازار مرتفع دو طبقه می‌بینیم که در پایین مغازه‌ها برای فروش و در بالا اتاقک‌ها و کارگاه‌ها برای تولید قرار دارند البته در شهرهای دیگر مثل بازار زیبای اراک هم چنین ساختاری وجود دارد اما قدمت‌اش چهارصد سال نیست و مربوط به دوران قاجار است.
شفقی در این پیوند معتقد است گرچه بازار اصفهان هویت و اصالت‌اش را از دست نداده اما نوع فعالیت بازار هم در زنده و پویایی آن مهم و تاثیرگذار است.
وی ادامه داد: زمانی بازار جوابگوی اقتصاد شهر بود. یک چرخ حمل‌کننده، کالا را می‌آورد و توزیع می‌کرد؛ در صورتی که در چندین سال اخیر جمعیت زیاد شده، مصرف بالا رفته ؛ تغییرات بزرگ اقتصادی پیش آمده و این است که بازار هم تغییر پیدا کرده است.
وی یادآور شد: از طرفی اگر کسی بخواهد برای خرید به بازار برود اول باید به فکر توقفگاه و دسترسی به بازار باشد؛ این موضوع شاید در شهرسازی اصفهان تا حدی مراعات شده باشد و بازار اصفهان چندین توقفگاه داشته باشد اما با این وجود، بازار اصفهان مثل قدیم نیست.
نویسنده کتاب بازار بزرگ اصفهان تصریح کرد: اگر به اصفهان قدیم نگاه کنید، بازاری داشتیم از جنوبی‌ترین قسمت تا شمالی‌ترین نقطه شهر؛ چیزی حدود ۲.۵ کیلومتر اما حالا نیازهای بازار کم شده؛ خیابان‌ها کشیده شده و به شکلی بازار کارکردهای خودش را از دست داده است.
شفقی بر این باور است که هر برنامه‌ریزی بخواهد برای حفظ بازار برنامه‌ریزی کند زیاد موفق نخواهد نبود و گفت: بازار با زندگی قرن بیست و یکم منطبق نیست. در اغلب شهرهای خاورمیانه یا در شهرهایی که بازار وجود دارد ؛ می بینید که بازار به تعطیلی کشیده شده است.
شفقی بازار را میراث فرهنگی اصفهان دانست؛ طولانی‌ترین بازار دنیا که ۲.۵ کیلومتر طول آن بوده و از جنوبی‌ترین نقطه تا شمال شهر کشیده شد و ادامه داد: محور بازار اصفهان، پل خواجو را به دروازه شهر ری متصل می‌کرد. در این فاصله، بازار یک شبکه شمالی ـ جنوبی بود که در دوره صفویه و در اطراف میدان شاه به دستور شاه عباس تغییر یافت و مجتمع و فشرده می‌شود.
روزگار بغرنج بازار تاریخی اصفهان
مرتضی فرشته نژاد از کارشناسان پیشکسوت مرمت درباره سرنوشت بازار اصفهان بعد از احداث خیابان‌هایی که بازار تاریخی را دستخوش تغییرات بنیادین کرد، گفت: محور تاریخی قبل از پهلوی اول همان مسیر بازار بود که دور میدان به صورت بازارچه‌هایی مثل بازار مسگرها و بازار عطارها می‌گشت و بعد به سوی دروازه حسن آباد می‌رفت.
وی اضافه کرد: در زمان پهلوی اول که دوران تجدد بود و ماشین وارد اصفهان می شود، طرح های شهرسازی پیاده می‌شوند از جمله اجرای خیابان سپه در ۱۳۰۴، خیابان حافظ در ۱۳۱۱، خیابان هاتف در ۱۳۱۳ و خیابان نشاط و استانداری که در بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ ساخته شدند. با احداث خیابان‌ها و و ورود ماشین‌ها، کم‌کم زندگی تجاری و معاملاتی داخل بازار بر روی خیابان‌هایی از جمله حافظ و سپه تسری پیدا کرد و به این ترتیب ارتباط بازار بزرگ و قسمت جنوب میدان کم‌کم قطع شد.
این کارشناس افزود: بازار با این تغییر و تحول تحت تاثیر قرار گرفت اما به زندگی خودش ادامه داد تا اینکه تمام وسایل نقلیه موتوری در اصفهان آنقدر تقویت شد که دیگر بازار را خفه کرد. موتور سیکلت ها بازار سرپوشیده ای را که فقط یک سوراخ سی‌سانتی روی چشمه‌طاق‌هایش هست خفه کرد! سرانجام تحت فشار میراث فرهنگی جلوی ورود اتومبیل گرفته شد اما همچنان موتور سیکلت ها هستند و غیر از ناامنی، دود، سرو صدا و مزاحمت چیزی برای بازار ندارند.
فرشته‌نژاد در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا از آنچه موجب در سایه قرار گرفتن بخش‌هایی از بازار بزرگ اصفهان با احداث خیابان‌هایی که تجاری شدند گفت: وقتی خیابان حکیم احداث شد یکی از بهانه‌ها این بود که می‌خواهیم باراندازهای پشت بازار را احیا کنیم؛ اما چه احیایی! تمام خیابان واحد تجاری و پاساز شد. در واقع هرجا راسته بازاری بود اگر خیابانی به موازات‌اش کشیده می‌شد آن بازار می‌مرد و از بین می‌رفت.
در بازار هنر اصفهان چه خبر است؟!
وی درباره آنچه موجب شرایط آشفته این روزهای بازارهای تاریخی اصفهان شد به ایرنا گفت: متاسفانه امروز بحث مدیریت از بحث کارشناسی جداست. کارشناس حرف خودش را می زند و مدیر هم کار خودش را می‌کند؛ این است که هیچ‌گاه به نتیجه نمی‌رسیم.
فرشته‌نژاد از آنچه در بازار هنر با کنده شدن درها و ویترین‌های چوبی و یا جاسازی گاوصندوق‌های کسبه در دل دیوارهای چهارصدساله رخ داد انتقاد کرد و افزود: مرحوم شیرازی طرحی را برای درهای حجره‌های بازار هنر داد که ساخته شدند؛حالا عده ای این درها را می‌کنند! ما نمی دانیم کدام نهادی باید جلوی اینها را بگیرد؛ آیا میراث فرهنگی و مدیر باید چیزی بنویسد و اقدامی بکند تا جلوی اینها را بگیرد! برخی از کسبه گاو صندوق را در دیوار جاساز کرده‌اند ؛دیواری که چندین تن بار مصالح، بالای آن است و به این فکر نکرده‌اند که ممکن است به یکباره طاق پایین بکشد؛ آنهم بر سر مردمی که در حال معامله هستند.
این کارشناس مرمت درباره سال‌های احیا بازار هنر یا همان بازارچه بلند و آنچه امروز آن را تهدید می‌کند، گفت: بازار هنر تا سال ۱۳۵۰ به انبار تنباکو تبدیل شد و از حیز انتفاع افتاده بود تا اینکه با پیگیری‌های مرحوم مهندس پورشیرازی و به همراهی مرحوم عباس بهشتیان این بازار احیا و بازسازی شد اما امروز وقتی کسی جلوی کسبه را نمی‌گیرد، گاو صندوق‌ها را در دیوار و زیر پی پاچین بازار جاسازی می‌کنند؛ می‌تراشند ، پی را ضعیف می‌کنند و گاو صندوق را جاسازی می‌کنند و این برای بازار خطر زیادی دارد.
فرشته‌نژاد همچنین درباره آنچه در بازار اصفهان رصد کرده است افزود: در بازار عطارها چندین مورد دیده ام که جرزها و دیوارها را تراشیده اند؛ فقط برای اینکه ۱۰ سانت روی دکان شان برود. کسانی که این حجره‌ها و بازار را ساخته‌اند محاسبه کرده‌اند. اگر یک جرز سه و نیم آجر است و حالا نیم آجرش را بتراشند ضعیف می‌شود و بار بالای آن پایین می‌آید.
چرا جلوی تخریب و تهدید بازار بزرگ اصفهان گرفته نمی شود؟
این کارشناس پیشکسوت مرمت و میراث فرهنگی از غفلت ناظران و متولیان متعجب شده و اینگونه سخنش را ادامه داد: نمی‌دانم چرا جلوی این اتفاقات گرفته نمی شود؟ فرض کنید ۱۲ متر مربع را از اوقاف اجاره می‌کنند، حالا با این ترفندها این مساحت را به ۱۴ مترمربع می‌رسانند، چه کسی این حق الناس را جوابگو است؟ چه کسی جلوی این دزدی ها را می گیرد؟ این یک نوع دزدی است.
فرشته نژاد افزود: تمام بازارهای محور تاریخی زیر نظر اوقاف هستند مقدار زیادی از آنها موقوفه‌های شاه عباسی هستند، وقتی حجره‌ها اجاره داده می‌شوند، اوقاف بهره‌برداری می‌کند و میراث فرهنگی باید حفاظت و مرمت کند. درآمد حجره‌ها باید صرف حفاظت و مرمت و نگهداری و زنده نگهداشتن بازار شود. در مقابل میراث فرهنگی می‌گوید اعتباری برای تعمیر نداریم. اوقاف برای چه باید درآمدها را جمع آوری کند؟ میراث فرهنگی برای حفظ و مرمت پول می‌خواهد؛ کارگر و بنا و مهندس پول می‌خواهند؛ اعتبارش باید از کجا باشد؟؛ پاسخ ساده است.این اعتبار از قبل پیش‌بینی شده است! وقتی این حجره‌ها را اجاره می‌دهید، اجاره‌اش باید صرف حفظ و نگهداری خود حجره هم باید بشود.
ناظران بازار تاریخی اصفهان کجایند؟!
فرشته نژاد از آشفتگی و نبود مدیریت درست بر بازار تاریخی اصفهان انتقاد کرد و گفت: برخی دستفروشان بر روی سکوهای بازار مثل سکوی مدارس و حمام ها بساط کرده اند و به مرور با گذاشتن چهار تکه چوب و کشیدن برزنت برای خود حقی قائل شده‌اند. حالا این حق را چه کسی به برخی از این دستفروشان داده است؟! اما واضح است که کوتاهی اوقاف و سایر نهادها باعث شده که این اشخاص صاحب حق بشوند.
نگرانی‌های فرشته‌نژاد از آنچه بازار اصفهان را از هویت و اصالت‌اش دور کرده فقط اینها نیست و گفت: در بازار بزرگ ساختار مغازه‌ها به نحوی تغییر داده شد که با پاساژهای بیرون قابل تشخیص نیست. در صورتی که همان در و پنجره‌های چوبی را می‌توان نصب کرد و درباره تابلوهایی که اصل را در سایه و محاق برده اند تجدید نظر کنند و در مقابل به مغازه‌ها شخصیت بدهند.
وی افزود: بهانه عده ای این است که در و پنجره‌های چوبی امنیت و استحکام لازم را ندارند. قدیم این بازارها و بازارچه‌ها در و دربند داشتند؛ از هر دو سو، هم از خروجی و هم از ورودی. از آن گذشته کار بازار مدت مشخصی است و درخارج از این مدت عهدی نمی‌تواند وارد بازار شود. تمام بازارها و بازارچه‌ها مثل بازار طلافروشان باید در و دربند داشته باشند و در واقع آنها باید حفاظت بکنند.
فرشته‌نژاد معتقد است که حالا دیگر همان پاساژها هم درو دربند و نگهبان دارند و اگر به این ترتیب نظم و نسقی به بازار بزرگ اصفهان بدهند، مغازه‌ها در و پیکر سابق و با اصالت خودشان را پیدا کنند، بازار همان بازار با اصالت سنتی اصفهان خواهد شد.
هر کار مربوط در بازار بزرگ اصفهان باید با نظر اوقاف باشد
اصغر توسلی رئیس اداره اوقاف منطقه یک اصفهان که ناظر بر محور بازار بزرگ اصفهان و بازار هنر است در پاسخ به نگرانی ها درباره بازار هنر به ایرنا گفت: بازار هنر اصفهان هیات مدیره‌ای متشکل از کسبه دارد که با اداره اوقاف هم همکاری دارند. مباحث ساخت و ساز و نگهداری با خود هیات مدیره است و هیات مدیره اگر تصمیمی را تصویب کند مصوبه در اداره اوقاف بررسی خواهد شد. با همکاری دفتر فنی و بازدیدی که انجام می دهد و چنانچه اقدامی لطمه ای به آثار باستانی و و هنری بازار بزند حق و اجازه این کار در خصوص بنای خود بازار داده نمی شود.
وی درباره درها و ویترین‌های کنده شده و جایگزینی نامتناسب با روح بازار هنر اصفهان گفت: پیشتر هیات مدیره ارتباط جامع و کاملی با اوقاف نداشت اما حالا این ارتباط بهتر شد و بنا هم بر این شده است که طبق فهرستی که هیات امنا به اداره اوقاف اعلام کرد این بحث را بررسی کنند و آن درب‌ها به جای خود بازگردانده شود.
توسلی اما این کار را زمان‌بر دانست و در عین حال از عدم تمکین و همکاری یکسری از بازاریان و کسبه بازار هنر گفت. با این وجود این مقام اوقاف اصفهان معتقد است که باید با یک رویه خوب و به شکلی که لطمه ای به بازار وارد نشود به پایان برسانند.
ضرورت اجرای دقیق و سخت قوانین
وی درباره آنچه با نصب تابلوهای نامتناسب در بافت بازار موجب آشفتگی و ناهماهنگی با اصالت و هویت بازار شد گفت: به طور قطع دستورالعمل‌های اوقافی این است که هر کاری که مستاجران می‌خواهند انجام بدهند باید با نظر اوقاف باشد در غیر این صورت از نظر حقوقی می‌توانیم اقدام کنیم و رفع تصرف شود در این خصوص به هیات امنا اعلام کرده‌ایم که بحث یکسان‌سازی بازار باید انجام شود و آنچه با دستورالعمل‌های اوقافی همخوانی ندارد باید جمع آوری شود امسال باید این تابلوها برداشته شوند و ماجرای‌اش حل و فصل شود.
توسلی درپاسخ به خبرنگار ایرنا درباره نگرانی کارشناسان از کوتاهی در نظارت اوقاف گفت: بازار بزرگ اصفهان متولی دارد و متولیان زیر نظر اوقاف هستند و قوانین را باید آنها پیگیری کنند. درواقع متولیان در اجرا باید کمک کنند. ما هم معتقدیم قوانین باید سفت و سخت تر باشد. ما هم به متولیان ممنوعیت برخی امور را اعلام می‌کنیم و در صورتی که اقدامی انجام ندهند خودمان رسیدگی می‌کنیم.
محور بزرگ بازار اصفهان که انبوه راسته‌ها و سراها را در خود جا داده است، با تمام رگ و پیوندهایش راهش را از مسجد عتیق، جایی که اولین میدان شهر در محله جویباره شکل گرفته آغاز کرده و مسیرش را رو به میدان صفوی نقش جهان ادامه می‌دهد. این بازار خطی پیش رفته و توامان در یک شبکه از راسته های اصلی و فرعی ، سراها ، تیم و تیمچه ها و حجره ها تعریف می شود.
بازارچه‌های محلی شهر نیز گاه در اتصال با محور بزرگ بازار و بخشی از آن بوده‌اند و در گذر زمان از آن جدا شده‌اند و یا گاه تنها همان کاربرد محلی داشته‌اند و در مقیاس کوچک‌تر در محله‌ها رفع مایحتاج مردم همان کوی و بزرن را بر عهده داشته‌اند. بازارچه حسن‌آباد که البته در اتصال به بازار بزرگ بوده و بازارچه بلند یا بازار هنر و بازارچه بید آباد از این جمله اند.
بازار در کنار عناصر اقتصادی اش که کوچکترین واحد آن حجره است، عناصر مذهبی، علمی و خدماتی مثل مساجد، مدرسه ها، کاروانسرها و حمام ها را هم در دل خود جای داده است. بازار اصفهان مجموعه ای بزرگ از راسته هایی است که هرکدام از این راسته ها در یک مسیر مسقف با دو ردیف از حجره‌ها که رو به هم با فاصله‌ای معقول قرار گرفته اند تعریف می‌شود. راسته ها همان بازارهای متنوع اند که هرکدام چهارسوها و سراها و تیمچه‌های خودشان را دارند و گاهی هم بسته به نیاز بازاریان و بانیان مراکز مذهبی و علمی و خدماتی ابنیه هایی مثل مسجد و مدرسه و حمام را هم دربر می‌گیرند.
تلاش خبرنگار ایرنا برای کسب اطلاعات بیشتر برای این گزارش از اداره کل میراث فرهنگ ،گردشگری و صنایع دستی اصفهان به نتیجه نرسید.
منصور شیشه فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت و گو با ایرنا افزود: حوادث طبیعی و غیرطبیعی تهدید جدی برای ابنیه تاریخی و مکان‌های گردشگری است که پیش بینی نوع خطر و تدوین طرح مدیریت بحران برای این مکان ها در جهت پیشگیری از حوادث و کاهش خسارت مالی و جانی باید انجام شود.
وی با بیان اینکه اقداماتی توسط اداره کل میراث فرهنگی صورت گرفت، خاطرنشان کرد: در طرح جامع مدیریت بحران استان اصفهان به این حوزه توجه شده اما باید برای هر بخش و منطقه ای طرح عملیاتی تدوین و اجرایی شود.
وی با اشاره به بازار اصفهان و فروشگاه های میدان نقش جهان اظهارداشت: واحدهای صنفی زیادی در این مجموعه تاریخی و گردشگری فعالیت دارند که اتاق اصناف با مشارکت سایر دستگاه های خدماتی و میراث فرهنگی در تدوین طرح جامع مدیریت بحران این منطقه اقدام کنند.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان اضافه کرد: برای برخی از نقاط مثل میدان تاریخی نقش جهان باید فعالیت‌های مطالعاتی انجام و خطرهای احتمالی آن شناسایی و راهکارها ارائه شود.
استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام‌های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.