رخنه اندیشه های سوسیالیستی در ایران، پیوند مستقیمی با فعالیت های سوسیال دموکرات های قفقاز دارد؛ چراکه همجواری جغرافیای ایران و روسیه، این انتقال فرهنگی را گریزناپذیر کرده بود. مهاجرت کارگران ایرانی به قفقاز که غالباً در صنعت نفت باکو کار می کردند و آمد و شد آنان با سوسیال دموکرات های روسیه به تشکیل احزابی همچون همت، اجتماعی و عامیون و عدالت انجامید(۱).
تمام گزارش ها و شرح های سیاسی موجود درباره منشأ جنبش کمونیستی ایران از فعالیت گروهی به نام عدالت یاد می کنند که از طرف کارگران ایرانی و آذربایجانی و ساکنان باکو به عنوان نخستین تلاش برای ایجاد یک حزب سیاسی بر مبنای اصول مارکسیستی صورت گرفت(۲). فعالیت هایی که بین سال های ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۷ از طریق حزب سوسیال دموکرات روسیه در میان کارگران ایرانی و مسلمان قفقاز انجام می شد، عمدتاً موثر نبود. این فعالیت ها از ۱۹۱۶ میلادی پس از وقفه ای طولانی بار دیگر شروع شد و ۲۶ مه ۱۹۱۷ میلادی اعضای ایرانی تشکیلات باکو حزب کارگر سوسیال دموکرات روسیه که بیشتر عضو گروه بهرام آقایف بودند، جلسه موسسان فرقه عدالت ایران را در محله صابونچی تشکیل دادند و میرزا اسدالله غفارزاده به ریاست میرزا قوام ملاحسینقلی اوغلی به عنوان منشی فرقه انتخاب شدند. از اقدامات مهم فرقه عدالت حمله به کنسولگری ایران در باکو و تصرف آنجا بود. چند روز پس از تصرف کنسولگری، هیأتی به ریاست غفارزاده رییس کمیته عدالت به ایران اعزام و خواستار ایجاد رابطه با میرزا کوچک خان رهبر حزب جنگل شد، غفارزاده در راه بندر انزلی توسط یکی از مخالفان خود کشته شد.
معرفی کتاب
کتاب «فرقه عدالت ایران از جنوب قفقاز تا شمال خراسان۱۹۱۷-۱۹۲۰» شامل ۲ مقاله از «محمدحسین خسروپناه» و «اولیور باست» است و بخش سوم با عنوان «پیوست ها» به چند سند اختصاص پیدا کرده است.
مقاله بخش اول با عنوان «فرقه عدالت ایران» نوشته محمد حسین خسروپناه به مطالبی همچون گروه حزبی آقایف- اکبری، تشکیل فرقه عدالت ایران، بیرق عدالت، فعالیت فرقه عدالت در قفقاز، مرگ غفارزاده، روزهای دشوار فرق عدالت در باکو، حکومت مساوات و بازسازی فرقه عدالت، روزنامه حریت، شعبه های فرقه عدالت، انحلال و تداوم، به سوی ترکستان، کنفرانس کمیته ایالتی ترکستان و به سوی ایران اختصاص دارد.
خسروپناه در ابتدای مقاله به حضور مهاجران ایرانی در قفقاز و وضعیت زندگی و کار آنها اشاره جزئی کرده و در ادامه به توضیح در خصوص فعالیت های گروه حزبی آقایف- اکبری پرداخته است.
وی در ادامه به معرفی مجله بیرق عدالت می پردازد و نیز عنوان می کند که فعالیت‌های فرقه عدالت در قفقاز از یک سو با پیشبرد خط مشی و تحقق هدف های حزب بلشویک مرتبط بود و از سوی دیگر در ارتباط با جامعه ایرانیان مهاجر قرار داشت(۳).
مقاله دوم کتاب با عنوان «تاشکند در برابر باکو؛ سلطانزاده شورای تبلیغات بین المللی و تاسیس حزب کمونیست ایران در سال ۱۹۲۰» نوشته الیور باست است که محقق و پژوهشگر کاوه بیات آن را ترجمه کرده است.
مقاله حاضر همانگونه که بیات هم در ابتدای کتاب به آن اشاره کرده، علاوه بر طرح موضوع و ارایه اطلاعاتی در مورد این حوزه فراموش شده از حیات جوامع مهاجر ایرانی در آسیای میانه، از لحاظ روشن ساختن ۲ موضوع مهم تاریخی نیز اهمیت دارد؛ یکی به رویارویی و رقابتی مربوط می‌شود که گفته می‌شود، میان سلطانزاده و حیدر عمو اوغلی جریان داشت و دیگری چارچوب کلی تلاش بلشویک های مستقر در آسیای میانه برای ایجاد آشوب و انقلاب در خراسان و به ویژه حمایت آنها از خداوردی یکی از یاغیان کُرد خراسان را روشن می کند.
الیور باست در ابتدای مقاله خود عنوان می کند که «بررسی نقش مهم این تشکیلات نسبت ناشناخته در تحولات ایران و مباحث مربوط به نحوه تاسیس حزب هدف اصلی این مقاله است» (۴).
فصل دوم از بخش دوم کتاب با عنوان «شعبه ایرانی شورای تبلیغات» به این مباحث اختصاص یافته است:
۱- سلطانزاده و تلاش او برای تشکیل یک حزب کمونیست ایرانی
۲- بسیج تیپ بین‌المللی ایران
۳- شعبه عشق‌آباد شورای تبلیغات خراسان را هدف قرار می‌دهد.
۴- خاتمه کار شورای تبلیغات حذف سلطانزاده از صحنه
بخش سوم کتاب با عنوان «پیوست ها» شامل چهار سند از اسناد وزارت امور خارجه است. سند شماره یک به عنوان «سلام برادرانه» از طرف اجتماع بزرگ ولایتی اشتراکیون اکثریون مسلمان ترکستان خطاب به اهالی شرق است که آنان را به مبارزه دعوت کردند.
سند شماره ۲ و سه میان وزارت امور خارجه انگلیس و هیات وزرا راجع به تبلیغات کمونیستی در خراسان رضوی رد و بدل شده است و سند شماره چهار شامل فهرست اسامی مظنون به فعالیت‌های بلشویکی در خراسان است.
نکات قوت کتاب
- این کتاب اطلاعات مفید در خصوص فعالیت های کمونیستی در قفقاز و آسیای میانه ارایه می کند که به خصوص در مورد آسیای میانه هنوز اطلاعات جامعی در دست نیست.
- مبحثی که کتاب حاضر به آن پرداخته از جهات گوناگون در تاریخ ایران مهم و تاثیر گذار بوده است.
- استفاده از منابع با ارزش مانند اسناد و روزنامه ها بر محتوای کتاب می افزاید.
- نویسندگان تنها به توصیف صرف حوادث تاریخی نپرداخته اند، بلکه در جاهایی که لازم دانسته اند به تحلیل حوادث و آوردن نظرات گوناگون می پردازند.
- از نقاط مثبت دیگر زیر نویس است که خواننده را در فهم مطالب مستغنی می کند.
نکات ضعف کتاب
- عدم وجود یک نتیجه‌گیری جامع و مانع در انتهای هر ۲ مقاله.
- آوردن معادل انگلیسی بعضی از اسامی در ترجمه مقاله الیور باست.
- هرچند منابعی که در هر ۲ مقاله از آنها استفاده شده در زیرنویس آورده شده اما اگر فهرست کلی منابع مورد استفاده در پایان هر مقاله آورده می‌شد بر زیبایی کار می افزود.
منابع
۱- ذبیح، سپهر. جنبش کمونیستی در ایران، ترجمه: محمد رفیع مهرآبادی، تهران: عطایی، ۱۳۷۸، جلد ۲، ص۱۲
۲- همان، ص۴۴
۳- خسروپناه، محمدحسین، باست، الیور. فرقه عدالت ایران از جنوب قفقاز تا شمال خراسان ۱۹۱۷-۱۹۲۰، تهران: شرکت نشر و پژوهش شیرازه، ۱۳۸۸، ص ۱۹.
۴- همان، ص ۱۰۹.