نگهداری از حیوانات از روزگاران قدیم در ایران مرسوم بوده، حتی در زمان های دور در گوشه و کنار برخی شهرها حیواناتی مانند میمون یا خرس که به زنجیر کشیده شده بودند دیده می شد، این حیوانات حتی به دربارها نیز راه داشتند و اوقات خوشی را برای پادشاهان وقت رقم می زدند، مثلا میمون بازی در دوره فتحعلی شاه رواج داشت در واقع به نوعی نیز کسب و کار محسوب می شد، در دوره قاجار ایرانیان با باغ وحش های اروپایی آشنا شدند.
نخستین باغ وحش یا «مجمع الوحوش» دوره ناصرالدین شاه در خیابان سعدی کنونی تاسیس شد البته هیچ گاه به صورت باغ وحش کاملی در نیامد و گاه اهالی شهر برای تماشای چند حیوان به آنجا می رفتند، ناصرالدین شاه پس از سفرهای خود به اروپا و دیدن باغ وحش های اروپایی، علاقه خاصی به باغ وحش و حیوانات پیدا کرد به همین دلیل محل دوشان تپه را برای ایجاد باغ وحش انتخاب کرد که از پیش در سال ۱۲۶۹ قمری عمارت باشکوهی در آن برپا کرده بود و با استفاده از قنات، دریاچه ای نیز پدید آورده بود که منظره های بسیار زیبا و دیدنی آن اهالی را به خود جلب می کرد.
در اسناد و کتاب های قدیمی ایران باستان به دفعات به نگهداری حیوانات و حضور آنها در دستگاه سلطنتی اشاره شده است، در واقع در ایران پیش از اسلام که از هند تا مصر را در بر می گرفت حیوانات زیادی از جمله فیل، شتر، شیر، خرس بودند که به مرور به مراسم پادشاهان ایران راه یافتند، حتی در نقوش برجسته روی سنگ باز مانده از دوره ساسانی، وجود حیوانات گوناگون نیز مشاهده می‌شود. در تهران نگهداری حیوانات برای اجرای مراسم و نیز تشکیل باغ وحش از دوره قاجاریه آغاز شد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه این فضا بیشتر فراهم شد اما باغ وحش به معنای واقعی در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه به وجود آمد.
ناصرالدین شاه به شکار و نگهداری حیوانات بسیار علاقه مند بود، و در سفر به اروپا از باغ وحش کشورهای آن قاره دیدن کرد و طرح نگهداری حیوانات را در اندیشه اش پروراند و با ایرانیانی که با اروپا ارتباط داشتند، تبادل نظر کرد تا اینکه دختر فتحعلی شاه و همسر آقا خان که ساکن هندوستان بود، چند حیوان مانند فیل برای نوه برادر خود، ناصرالدین شاه به ایران فرستاد، ورود این حیوانات به مذاق شاه خوش آمد و این بهترین دلیل برای تشکیل باغ وحش تهران شد بنابراین وی در باغ لاله زار در شمال و خارج حصار صفوی برای نخستین بار اقدام به تاسیس باغ وحش کرد، بعدها بر شمار حیوانات این باغ افزوده شد، در این باغ حیواناتی مانند شیر، ببر، پلنگ، مار و انواع پرندگان شکاری نگهداری می شد.
بعدها با گسترش تهران و فروش باغ لاله زار، باغ وحش به باغ دوشان تپه در شرق شهر منتقل شد و مدت ها در این باغ حیوانات شاه را نگهداری کردند، در سال ۱۳۳۲ نیز یک باغ‌وحش خصوصی در خیابان ولیعصر تهران، مقابل پارک ملت دایر شد، این باغ وحش به دلیل ایجاد آلودگی و مزاحمت برای ساکنین این محله در سال ۱۳۶۶ رسما تعطیل شد، مجموعه پارک ارم نیز در سال ۱۳۵۳ تاسیس و با عنوان «پارک خرم» نامیده شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در سال ۱۳۵۸ این پارک طی حکمی از دادگاه انقلاب، به تملک بنیاد مستضعفان درآمد، در سال ۱۳۶۹، ساخت باغ وحش فعلی تهران در زمینی به مساحت حدود ۵ هکتار، در کیلومتر ۴ اتوبان تهران کرج در " مجتمع تفریحی ورزشی ارم سبز" (پارک ارم) پایه‌گذاری و افتتاح شد اما امروز ۷۵ مرکز نگهداری حیوانات، باغ وحش و باغ پرندگان در کشور وجود دارد.
شهاب الدین منتظمی مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: اکنون ۷۵ مرکز نگهداری حیوانات، باغ وحش و باغ پرندگان در کشور وجود دارد که در چند سال اخیر تمام آنها چه آنهایی که از قدیم مجوز داشتند و چه نداشتند در چارچوب ضوابط ساماندهی شدند و تا همین اواخر عموما توانستند مجوزهایی را از سازمان بگیرند اما اینکه بگوییم همه در چارچوب ضوابط و مقررات فعالیت می کنند متاسفانه نه، شاید حتی برخی ها خیلی هم از این ضوابط فاصله داشته باشند.
وی افزود: تمام این ۷۵ مرکز مجوز تاسیس و ایجاد دارند اما تاسیس و زیرساخت با شرایط نگهداری بسیار متفاوت است برای همین است که برخی از این مراکز در زمینه نگهداری و نحوه فعالیت با استانداردها و خواسته های محیط زیست فاصله مشهودی دارند، مجوز ایجاد باغ وحش را سازمان محیط زیست و پروانه بهداشتی آنرا سازمان دامپزشکی صادر می کند و نظارت بر عملکرد انها نیز برعهده سازمان محیط زیست است.
منتظمی ادامه داد: بر این اساس هر ماه از باغ وحش ها و مراکز نگهداری حیوانات بازدید صورت می گیرد و این مراکز نیز ملزم هستند که لیست گونه های خود را به سازمان محیط زیست اعلام کنند برای این کار جدولی به آنها داده ایم که بر اساس آن باید ورودی، خروجی و تلفات گونه ها را مشخص و به ما اعلام کنند.
منتظمی اظهارداشت: با توجه به اینکه تیرماه امسال ضوابط و آیین نامه جدید باغ وحش ها را ابلاغ کردیم نظارت بسیار با دقت بیشتری صورت می گیرد و باغ وحش داران هم می دانند که کوچکترین موردی از تخلف و کوتاهی قابل بخشش نیست، موضوع حیات وحش یکی از خطر قرمزها است چون امروز نگاه ما به باغ وحش یک اسارتگاه نیست، باغ وحش این نیست که حیوان را داخل قفس بیندازید، بلیط بفروشند و مردم بیایند و تماشا کنند، باغ وحش امروز به عنوان یک مرکز نگهداری است برای گونه هایی که امکان برگشت به طبیعت را ندارند به نوعی همراستا و همسو با محیط زیست کار می کند و حفظ گونه در اولویت است .
وی ادامه داد: بنابراین با این نگاه آن مرکز دیگر حق ندارد به عنوان سودجویی و بهره جویی به مجموعه خود نگاه کند و دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی، مرکز آموزش اطلاعات زیست محیطی باید با همکاری همدیگر به سمت اصلاح شرایط بروند.
مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست در پاسخ به اینکه آیا بعد از ابلاغ آیین نامه مرکز متخلفی را شناسایی کردید؟ گفت: اینکه بگویم به عنوان متخلف خیر اما مراکزی بودند که چندین تذکر گرفتند؛ الان می دانند آماری که ما در بهمن و اسفند سال گذشته از آنها داریم اگر امروز کاهش یابد قابل تحلیل است یعنی مشخص می شود که آیا این آمار تخلف است یا نه، اگر گونه ای کم شده باید گواهی تلفات توسط دامپزشک تایید شده باشد، اگر گونه ای وارد مجموعه شده باید قبل از آن مجوزهای محیط زیستی و بهداشتی از سوی دامپزشکی را دریافت کرده باشد در غیر اینصورت به عنوان تخلف رسیدگی می شود.
وی تاکید کرد: امروز نگاه ما این است یعنی اگر حیوانی اضافه، متولد و یا از بیرون وارد شد باید کاملا مدارک قانونی وجود داشته باشد و افراد این مجموعه ها نیز توجیه شده اند که باغ وحش باید نگاهش را از دید قاچاق جدا کند.
وی درباره اینکه بر اساس اعلام سازمان محیط زیست ۱۰۵ شیر افریقایی در باغ وحش های کشور وجود دارد حال اگر نیمی از آنها ماده باشند پس توله های آنها چه می شوند گفت: برخی می گویند از این تعداد شیر باید حداقل سالانه ۱۲۰ توله متولد شد اما اینطور نیست چون ضریب همخونی بین شیرها بسیار بالا است برای اینکه همه انها از بین مراکز متولد شده اند اینطور نیست که هر سال شیری جابجا شود بنابراین اینقدر که ضریب همخونی بالا است ماندگاری توله ها و زادآوری به آن اندازه که اعلام می کنند و یا به طور طبیعی باید باشد نیست، بنابراین وقتی می بینم که شیرهای ما همخون هستند نباید اجازه باروری به آنها داده شود و چون نگاه ما حفاظتی است از این رو داریم به این سمت می رویم.
منتظمی افزود: در حال بررسی ظرفیت باغ وحش ها هستیم و بر این اساس یک تا دو سال آینده کاسه ظرفیت این مراکز را تعیین می کنیم، مثلا مشخص می کنیم که فلان باغ وحش برای چند شیر یا پرنده ظرفیت دارد اگر ظرفیتش فقط یک جفت شیر است آن یک جفت شیر نباید زادآوری داشته باشد چون در شرایط گرانی گوشت، مرغ و اسکلت بحث نگهداری بسیار حایز اهمیت است، تعیین ظرفیت باغ وحش ها زمان بر است اما باید انجام شود یعنی ما باید بدانیم که باغ وحش ها ما چقدر ظرفیت دارند و بر اساس آن برنامه ریزی کنیم و اگر توله ای متولد شد برنامه مشخصی داشته باشد، که در حال ساماندهی این اطلاعات هستیم.
مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکید کرد: تا زمان انجام این کار اگر مرکزی تخلف کند تذکر می دهیم و قطعا برخورد می کنیم، باغ وحش امروز به عنوان یک مرکز حفاظت باید تلقی شود.
وی درباره شرایط فعلی باغ وحش ها گفت: منصفانه می گویم که شرایط باغ وحش ها آنچه که مورد انتظار ما است نیست، البته انتظار ما همان کف شرایط است، تعدادی از مراکز شرایط خود را اصلاح و به روز رسانی کردند اما هنوز تعدادی از مراکز خود را به آن کف نرساندند و ما هم در رصدهایمان قطعا این موارد را مد نظر داریم و اگر برآورد نشود ورود می کنیم و از طریق سیستم قضایی پیگیری می کنیم و با مرکز متخلف برخورد می کنیم و اگر رعایت نکنند مجوزشان باطل خواهد شد چون ضرورت اینگونه ایجاب می کند.
منتظمی اظهار داشت: درست است که هزینه نگهداری باغ وحش ها زیاد است اما راه حل درآمدزایی آنها نباید سودجویی از حیات وحش باشد بلکه باید شرایط درآمد زایی خود را متنوع و بهتر کنند، در واقع خدمات بهتری ارائه دهد تا درآمد بیشتری داشته باشند وگرنه با توله کشی و توله فروشی که نمی توانند هزینه های خود را پوشش دهند.
تقریبا ۹۵ درصد باغ وحش‌ها شرایط تعریف شده سازمان محیط زیست را کامل اجرا نمی کنند
سپهر سلیمی فعال حقوق حیوانات در گفت وگو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: وضعیت باغ وحش های ما بسیار اسفناک است و فهمیدن چنین شرایطی نیاز به این ندارد که کارشناس باشی بلکه اگر فردی با چشم باز و وجدان آگاه وارد باغ وحشی شود و وضعیت را ببیند، متوجه وخامت اوضاع می شود، روزانه گزارش های مردمی زیادی مبنی بر شرایط بد نگهداری حیوانات در باغ وحش ها و مرگ خاموش حیوانات به ما می رسد که این نشاندهنده توجه مردم به این بخش است.
وی افزود: مساله ای که درباره باغ وحش ها وجود دارد این است که این شرایط بد فقط ظاهر ماجرا است، مثلا قفس های غیر استاندارد اصلا قابل قبول نیست در واقع حتی با شرایطی که سازمان محیط زیست هم تعریف کرده هماهنگی ندارد، تقریبا ۹۵ درصد باغ وحش های ایران شرایط تعریف شده سازمان محیط زیست را هم به طور کامل اجرا نمی کنند، مثلا می گویند قفس یک فرد شیر باید ۱۵۰ متر مربع باشد در صورتی که بیش از ۹۰ تا ۹۵ درصد باغ وحش های ایران این شرایط را رعایت نمی کنند و شیرها در فضای بسیار کوچکی به سر می برند، این در حالی است که عملا هر یک شیر نر در طبیعت به فضایی بین ۲۰ تا ۵۸۵ کیلومتر مربع نیاز دارد.
وی ادامه داد: بنابراین این تعریف ها فقط تعریفی انسانی است و اصلا تطابقی با نیاز طبیعی حیوانات ندارد، حالا حرف این است که همین را هم باغ وحش های ایران رعایت نمی کنند و این ظاهر ماجرا است پشت ماجرا چیزی است که در تمام باغ وحش های دنیا انجام می شود که همان خرید و فروش حیوانات یا همان تجارت حیات وحش است برای همین است که گاهی در خیابان ها مثلا یک توله شیر و یا پرنده ای پیدا می شود چون در مسیر نقل و انتقال از باغ‌وحش به جایی بوده است.
سلیمی اظهارداشت: سالانه تعداد زیادی نوزاد حیوانات در باغ وحش ها به دنیا می آیند ؛ تکلیف آنها چه می شود ؟ آیا نظارت دقیقی بر آنها وجود دارد ؟ آیا ورود و خروج حیوانات به باغ وحش ها و حتی علت مرگ گونه ها کنترل می شود؟ تمام اینها وظیفه سازمان محیط زیست است که باید با دقت و حساسیت بسیار این کار را انجام دهد اما به نظر می رسد آنطور که باید موفق نیست.
وی گفت: چندی پیش مدیر کل دفتر حفاظت و حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده بود که حدود ۱۰۵ شیر آفریقایی در باغ وحش های ایران وجود دارد، حال اگر نیمی از آنها ماده باشد و از آنجا که هر شیر در اسارت معمولا سالانه تا ۴ توله به دنیا می آورد؛ تصور کنید این تعداد حداقل ۱۵۰ بچه شیر در سال به دنیا می آورند، این توله ها کجا می روند؟ یا مارهایی که تخم می گذارند چه می شود؟ یا بچه تمساح ها کجا می روند، اگر یکی از آنها وارد طبیعت شود می تواند امنیت شهروندان را تهدید کند و به تنوع زیستی آسیب بزند، نظارت بر این امور بر عهده سازمان محیط زیست است که باید به طور دقیق نظارت داشته باشد.
این فعال حقوق حیوانات درباره علت ایجاد باغ وحش ها در دنیا توضیح داد که چند علت از جمله سرگرمی، حفاظت و بازپروی برای ایجاد باغ وحش ها مطرح است که ما در هیچ کدام از آنها موفق نبودیم در واقع ادعای حفاظت ادعای دروغی است که باغ وحش داران بزرگ دنیا مطرح می کنند چون در پوشش حفاظت، تجارت حیوانات همچنان به حیات خود ادامه می دهد، در واقع تجارت غیر قانونی حیات وحش یکی از عوامل اصلی نابودی حیات وحش در جهان است و پس از نابودی زیستگاه ها رتبه دوم را در نابودی حیات وحش در جهان دارد، گردش مالی تجارت غیر قانونی حیات وحش ۲۳ میلیارد دلار در سال است که یکی از تجارت های کثیف دنیا است که بعد از مواد مخدر ، تجارت انسان و اسلحه چهارمین تجارت سیاه دنیا است و یکی از دلایلی که تجارت حیات وحش در دنیا انجام می شود این است که ریسک بسیار کم و ارزش افزوده بسیار زیادی دارد.
سلیمی درباره نقش باغ وحش ها و باغ پرندگان در توسعه تجارت حیات وحش گفت: دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل در سال ۲۰۱۶ گزارشی منتشر کرده که گفته باغ وحش ها یکی از مقاصد اصلی تجارت حیات وحش هستند، باغ وحش ها یکی از مراکز اصلی تجارت حیوانات محسوب می شوند، حتی در باغ وحش های ارویایی که زیر نظر اتحادیه باغ وحش های اروپا فعالیت می کنند گزارش هایی از تجارت حیات وحش داشتیم، یکی از دلایل اصلی مخالفت های حامیان حقوق حیوانات با باغ وحش ها این است که اینها مراکزی برای تجارت حیات وحش هستند و کسی که دنبال حیوان وحشی باشد قطعا به باغ وحش مراجعه می کند که متاسفانه نظارت کافی بر باغ وحش ها وجود ندارد نظارت کافی به این معنی که حیوانی که در باغ وحش ها به دنیا می آیند و یا می میرند نظارتی بر آنها صورت نمی گیرد با این حساب ورود و خروج باغ وحش ها در دنیا چندان مشخص نیست بنابراین می توانند مازاد خودشان را به خارج از باغ وحش منتقل کنند.
وی با اشاره به وضعیت ایران در زمینه قاچاق حیات وحش گفت: بر اساس اعلام مدیران وقت سازمان حفاظت محیط زیست و فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۲ در گزارشی آمده بود ایران در قاچاق حیات وحش رتبه سوم را دارد، عواملی که باعث می شود قاچاق حیات وحش رونق یابد یکی عدم نظارت کافی بر مراکز نگهداری از حیوانات مانند باغ حش ها و باغ پرندگان است، هم اینکه برخی کشورهای اطراف ما مقصد حیات وحش هستند مانند کشورهای جنوب ایران که پرندگان شکاری در آنها خواهان دارد موجب رونق این تجارت می شود.
این فعال حقوق حیوانات تاکید کرد: اینکه بگوییم باغ‌وحش خوب است یا بد است باید بگوییم قطعاً بد است اما در حال حاضر حرف ما این است که نظارت دقیقی بر این مراکز صورت نمی گیرد و به مامنی برای قاچاق حیات وحش تبدیل شده است.
از: کیمیا عبدالله پور