روزهای خاکی در خوزستان کاهش بسیاری داشته و به کمتر از یک چهارم رسیده است. روزهایی که گرد و غبار، چتر قهوه‌ای رنگش را روی سر و روی شهرها و روستاها پهن می‌کرد و نفس خوزستانی‌ها را بند می‌آورد. " #خوزستان_هوا_ندارد " در آن روزها مهمترین شعار و مطالبه مردم خوزستان بود. در ۲ سال اخیر اما اگر چه روزهای خاکی کمتر شده و خبری از توفان گرد و غبار نیست اما نگرانی از بازگشت این روزهای تیره و تار همچنان با خوزستانی‌هاست. کارشناسان ، شرایط جوی، بارش مناسب و مهار کانون‌های گرد و غبار را مهمترین عامل کاهش روزهای غباری خوزستان می‌دانند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با اشاره به کاهش چشمگیر روزهای غباری در این استان، گفت: تعداد روزهای غباری (ذرات با اندازه ۱۰ میکرون) از ۵۰ روز در سال ۹۰ به ۲۱ روز در سال ۹۸ رسید و در ۶ ماه نخست امسال شاهد سه روز گرد و غباری بودیم که این آمار نشان می‌دهد روزهای غباری کاهش زیادی در ۹ سال اخیر داشته است.
محمدجواد اشرفی افزود: در این سال‌ها مدت زمان ماندگاری گرد و غبار از یک هزار و ۳۲۲ ساعت در سال ۹۰ به ۱۵۹ ساعت در سال ۹۸ رسیده و در نیمه نخست امسال نیز به ۴۱ ساعت کاهش یافته است؛ همچنین حداکثر غلظت ذرات گرد و غبار از ۱۰ هزار میکروگرم بر مترمکعب در سال ۹۰ به یک هزار و ۴۲۲ میکروگرم در سال ۹۸ و ۶۹۲ میکروگرم بر مترمکعب در نیمه نخست امسال رسیده است.
وی اضافه کرد: بارندگی مناسب، آبگیری تالاب‌ها و اقداماتی که در راستای مهار کانون‌های گردو غبار در خوزستان شده مهمترین عامل کاهش خیزش گرد و غبار در ۲ سال اخیر در این استان بوده است.
اشرفی ادامه داد: از زمان آغاز طرح مهار کانون‌های گرد و غبار تاکنون ۲۵ هزار هکتار نهالکاری و ۱۱۲ هزار هکتار مراقبت و قرق عرصه‌ها انجام شده که باعث شده گرد و غبار داخلی به میزان قابل توجهی نسبت به سال ۹۶ کاهش داشته باشد و مردم خاطره روزهای گرد و غباری را دارند فراموش می‌کنند.
وی ادامه داد: در صورتی که در سال آبی جاری ، بارندگی مناسبی داشته باشیم، احتمال می‌دهیم میزان گرد و غبار تا سه چهار سال آینده کاهش پیدا کند که در این صورت پیش بینی تحلیل‌گران مبنی بر مهاجرت مردم خوزستان با تداوم گرد و غبار، به لطف الهی و بارندگی‌ها به وقوع نخواهد پیوست.
باران و الگوهای جوی
آمار اداره کل هواشناسی خوزستان اگر چه اندک تفاوتی با آمار اداره کل حفاظت محیط زیست از روزهای غباری دارد اما این آمارها نیز حاکی از کاهش چشمگیر روزهای گرد و غبار در این استان است.
مدیرکل هواشناسی خوزستان در این باره گفت: در دهه ۸۰ در خوزستان بیشتر شاهد گرد و غبار با منشاء خارجی (عراق و کشورهای همسایه) بودیم اما در دهه ۹۰ بیشتر گرد و غبارها منشاء داخلی داشت.
محمد سبزه‌زاری با تشریح آمار گرد و غبار هوای شهر اهواز در سال‌های گذشته، افزود: در سال ۸۹، ۷۸ روز گرد و غبار؛ در سال ۹۰، ۹۸ روز ؛ در سال ۹۱، ۸۱ روز؛ در سال ۹۲، ۴۳ روز؛ در سال ۹۳، ۴۲ روز؛ در سال ۹۴، ۶۴ روز؛ در سال ۹۵، ۵۳ روز؛ در سال ۹۶، ۶۳ روز؛ در سال ۹۷، ۵۰ روز؛ در سال ۹۸، ۲۳ روز و تا پایان مهر امسال هفت روز گرد وغباری را در خوزستان شاهد بودیم که نشان دهنده روند کاهشی گرد و غباردر این سال‌ها بوده است.
وی مهمترین دلایل کاهش گرد و غبار خوزستان در ۲سال اخیر را بارش خوب، هم در خوزستان و هم در کشورهای همسایه بیان کرد که توانسته کانون‌های گرد و غبار را مهار کند.
سبزه‌زاری افزود: دلیل دیگر تغییرات در الگوهای جوی و سامانه‌هایی است که روی منطقه ما تاثیر داشته است؛ به طور مثال در سال‌های ۹۲ و ۹۳ میزان وقوع گرد و غبار کاهش داشته اما دلیل آن بارندگی نبوده بلکه گرد و غبار زیادی که در عراق تشکیل می‌شد به دلیل الگوهای جوی و نوع جریان‌ها به گونه‌ای بود که این گرد و غبار به سمت مناطق غربی و شمال عربستان می‌رفت و به سمت منطقه ما نمی‌آمد؛ در سال‌های ۹۶ و ۹۷ نیز گرد و غبار زیادی داشتیم که به همین دلیل به سمت کویت و عربستان و شمال عراق رفته و خوزستان را تحت تاثیر قرار نداده است. نمونه دیگر گرد و غباری که در سال ۹۵ واقع شد، ناشی از الگوی جوی خاصی بوده که در سال‌های اخیر این الگوها رخ نداده یا خیلی ضعیف بوده است.
وی اضافه کرد: مطالعات زیادی توسط ارگان‌های مختلف در زمینه کانون‌های گرد و غبار خوزستان انجام شده و مهمترین کانون‌های شکل‌گیری آنها، در جنوب شرق اهواز، شرق و شمال و جنوب هندیجان، مناطق شمالی و شرقی ماهشهر، غرب استان در شمال و شمال غرب بستان بوده است؛ همچنین بخشی از این کانون‌ها در همسایگی استان در کشور عراق قرار دارند.
سبزه‌زاری مهار کانون‌های گرد و غبار را نیازمند همت بالا و زمان طولانی دانست و گفت: اقدامات برای مهار گرد و غبار تنها در کشور خودمان قابل انجام است و در کشورهای همسایه نمی‌توانیم کاری از پیش ببریم، مگر اینکه آن کشور بخواهد مهار کانون‌ها را انجام دهد. به طور مثال بی‌ثباتی در کشور عراق باعث شده که مساله گرد و غبار آخرین اولویت این کشور باشد.
فروکش کردن کانون‌های شرق و غرب
در پی توفان شدید گرد و غبار در بهمن سال ۱۳۹۵ و وارد شدن خسارت بسیار به خوزستان به دلیل قطع هم‌زمان برق و آب و تلفن، عملیات مهار کانون‌های گرد و غبار به دستور رییس جمهوری آغاز شد. اولویت این طرح کانون شماره ۴ در شرق و جنوب شرق اهواز بود که ۱۱۲ هزار هکتار وسعت دارد. بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی، خوزستان حدود ۳۵۰ هزار هکتار کانون بحرانی گرد و غبار (رسی) دارد که شامل هفت منطقه است.
عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: یکی از دلایل کاهش روزهای گرد و غبار، شرایط آب و هوایی و بارش‌های مناسب و سیلاب فروردین سال ۹۸ است که در آبگیری بسیاری از مناطق موثر بوده‌اند، و دیگری اقداماتی است که در راستای مهار کانون‌های گرد و غبار انجام شده است.
احمد لندی درباره گرد و غبارهای با منشاء داخلی افزود: آبگیری مناسب تالاب هورالعظیم در کاهش گرد و غباری که از سمت غرب اهواز شکل می‌گیرد، بسیار موثر بوده اما در کاهش گرد و غباری که از کانون‌های شرقی شکل می‌گیرد، اقدماتی که برای مهار کانون‌های گرد و غبار انجام شده، اعم از نهالکاری، قرق و مراقبت، تاثیر داشته است.
احتمال بازگشت توفان‌های خاک
این عضو گروه خاک‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در ادامه، نسبت به احتمال وقوع مجدد توفان‌های گرد و غبار در ماه‌های دی و بهمن امسال هشدار داد و گفت: با توجه به اینکه بخشی از کانون‌های شرق اهواز هنوز تثبیت نشده، در صورتی که بارندگی امسال مناسب نباشد احتمال تکرار این توفان‌ها در اهواز، با وزش باد از سمت شرق وجود دارد که شدت آن به سرعت باد بستگی دارد.
لندی با تاکید بر تداوم عملیات مهار کانون‌های گرد و غبار افزود: اقداماتی که تاکنون انجام شده کافی و کامل نیست و باید ادامه یابد؛ این در حالیست که طرح مهار کانون‌های گرد و غبار امسال بودجه‌ای برای توسعه دریافت نکرده است.
وی اضافه کرد: متوقف شدن اقدامات طرح مقابله با گرد و غبار با یکی دو سال بارندگی مناسب، اشتباه است و در صورت بازگشت خشکسالی و کاهش بارش‌ها، شرایط از این بدتر می‌شود.
مشاور استاندار خوزستان در طرح مهار کانون‌های گرد و غبار، با اشاره به ضرورت اقدامات متناسب با هر منطقه از کانون‌های گرد و غبار افزود: در برخی از مناطق مدیریت چرا و تردد در بخش‌هایی احیای پوشش گیاهی، و در برخی نقاط اقداماتی شبیه آبخیزداری در مسیر رواناب‌ها می‌تواند به کنترل کانون‌های گرد و غبار کمک کند.
وی با بیان اینکه عملیات قرق در برخی مناطق به طور کامل انجام نشده، گفت: متاسفانه اکنون تعدادی از روستاهای اطراف کانون‌های گرد و غبار برای تامین دام خود ناچار به تردد و چرا هستند که این مساله باعث می‌شود لایه نازکی که در زمان بارندگی بر روی خاک تشکیل شده از بین رفته و مستعد خیزش گرد و غبار شود، در حالیکه حتی بدون کشت و فقط با جلوگیری از تردد می‌توان از شکل‌گیری توده‌های گرد و غبار جلوگیری کرد.
لندی گفت: یکی از اشکالات مطالعات طرح مهار کانون‌های گرد و غبار خوزستان که توسط سازمان تحقیقات جنگل‌ها انجام شده، بی‌توجهی به مسایل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در این طرح بوده در حالیکه باید برای اشتغال روستاییان چاره‌اندیشی می‌شد.
وی همچنین خواستار تامین حقابه زیست محیطی خوزستان و توقف طرح‌های انتقال آب از سرشاخه رودخانه‌های این استان شد و ادامه داد: اجرای این طرح‌ها در آینده مشکلات بسیاری برای خوزستان ایجاد می‌کند، بنابراین نمایندگان این استان در مجلس شورای اسلامی، جلوگیری از اجرای این طرح‌ها و اختصاص بودجه برای تداوم طرح‌های مهار کانون‌های گرد و غبار را پیگیری کنند.
لندی افزود: خوزستان از نظر جمعیت، مساحت، صنایع و موقعیت استراتژیک با بسیاری از استان‌های کشور متفاوت است و پس از پایتخت دومین استان در تولید ناخالص ملی است، بنابراین باید در اجرای طرح‌ها به صورت متفاوت دیده شود.
گزارش از نادره وائلی زاده