اهمیت فراگیری محصولات نمایش خانگی و همچنین تاثیراتی که از نظر محتوایی و فرهنگی بر جامعه گذاشت، سبب شده موضوع نمایش خانگی از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی حایز اهمیت و واکاوی باشد. به این بهانه اداره کل پژوهش ایرنا درباره تحلیل محتوا و روند سریال های نمایش خانگی میزگردی با حضور «آرش خوشخو» سردبیر روزنامه هفت صبح و کارشناس سینما و «سحرعصر آزاد» فیلمنامه نویس و منتقد سینما برگزار کند که که مشروح آن به قرار زیر است:
ایرنا: در ابتدا در مورد موج سریال بینی در جهان که به زعم بسیاری از کارشناسان یکی از عوامل مهم و اصلی استقبال از سریال های تلویزیونی در ایران و پیامد آن رونق نمایش خانگی بوده، چه ارزیابی دارید؟
آرش خوشخو: رونق سریال بینی در جهان وابستگی زیادی به گسترش تلویزیون های کابلی در آمریکا داشت. شبکه های تلویزیونی کابلی با پخش سریال های جذاب و پرطرفدار در واقع جانشین سینما و همین طور شبکه ام تی وی و کلیپ های موسیقی در صف اول تاثیرات سبک زندگی در میان آمریکایی ها شدند. در دهه ۹۰ میلادی نیز نخستین بار سریال های تلویزیونی «لاست»، «۲۴»، «فرار از زندان» و «دوستان» توانست مخاطبانی را در داخل کشور ما به خود جلب کند و می توان آنها را نخستین جرقه های موج سریال بینی در ایران تلقی کرد که به نوعی توانستند جریان ساز باشند.
خوشخو: پیمان قاسم خانی بدون شک یکی از سریال بین ترین نویسندگان و هنرمندان ایران است و نقش او در ایرانیزه کردن فرهنگ سریال بینی و جریان سریال های نود شبی تلویزیون و شکل گیری سریال های نمایش خانگی غیر قابل انکار است.
پیمان قاسم خانی بدون شک یکی از سریال بین ترین نویسندگان و هنرمندان ایران است و نقش او در ایرانیزه کردن فرهنگ سریال بینی و جریان سریال های نود شبی تلویزیون و شکل گیری سریال های نمایش خانگی غیر قابل انکار است. می توان قاسم‌خانی را یکی از پیشقراولان این عرصه عنوان کرد.
سحر عصرآزاد: دهه ۸۰ خورشیدی در ایران مصادف با دوران طلایی و اوج سریال های سازی در تلویزیون بود با مجموعه هایی مثل "زیر آسمان شهر"، «پاورچین» و «شب های برره» بود که توانست مخاطبان زیادی را به خود جلب کند و به نوعی مردم را به تماشای سریالهای شبانه ۹۰ شبی و بعدتر سریال های مناسبتی عادت دهد. به طوری که بسیاری از خانواده ها برای فرا رسیدن ماه مبارک رمضان و ایام نوروز لحظه شماری می کردند چرا که بهترین و با کیفیت ترین سریال ها را در این ایام تماشا می کردند. من هم با صحبتهای آقای خوشخو موافق هستم که این موج سریال بینی ابتدا از خارج از کشور وارد ایران و با استقبال مردم مواجه شد و سپس تولیدات وطنی توانستند توجه مخاطب را جلب کنند.
ایرنا: علاوه بر موج سریال بینی و تاثیری که بر مخاطبان ایران گذاشت، انفعال صدا و سیما و تغییر رویه این سازمان نقش مهمی در کاهش مخاطبان و گرایش آنها به سرگرمی های دیگر چون سریال های ماهواره ای و همچنین حوزه نمایش خانگی داشت. در مورد نقش تلویزیون در رونق نمایش خانگی چه تحلیلی دارید؟
آرش خوشخو: سیاست صدا و سیما در سالهای اخیر بسته و انحصاری شد. این سیاست ها که از برخی مراکز خارج از سازمان نشات می گیرند، بیش از هر چیز الگوی زندگی طبقه شهری وابسته به بازار را در فیلم ها و سریالهای تلویزیونی بسط و گسترش دادند؛ سریال هایی مانند «نرگس»، «ستایش» و شخصیتهای اصلی آن بهترین شاهد این ادعا به شمار می‌آیند و دیگر خبری از طبقه متوسط شهری و تحصیلکرده مدرن در آثار تلویزیون دیده نشد، این در حالی است که در سال های دهه ۸۰ خورشیدی در مجموعه هایی چون «پاورچین» و یا «خانه سبز» و «همسایه ها» و یا در همین دهه ۹۰ سریال «ساختمان پزشکان» که از جمله مجموعه‌های پرمخاطب تلویزیون بودند، شاهد تماشای شخصیت هایی از طبقه متوسط و نسبتاً مدرن بودیم که بعدتر همچنان که گفته شد و با سیاست های جدید صدا و سیما به کلی از آثار تلویزیونی حذف شدند.
سحر عصرآزاد: انفعال تلویزیون در برابر رقیب آن زمانش یعنی ماهواره نوعی سهل نگری بود که با اعمال محدودیت های غیر اصولی و سلیقه های شخصی، در واقع نتیجه‌ای جز تیشه زدن به ریشه دستاوردهای خود تلویزیون نداشت. چرا که بیش از هر چیز باعث کاهش میزان مخاطبان تلویزیونی و افزایش گرایش به مراکز دیگر سرگرمی همچون ماهواره ها شد. تا جایی که در نیمه های دهه ۸۰ خورشیدی به تدریج تولیدات ماهواره به اصلی‌ترین رقیب تلویزیون بدل شدند و توانستند مخاطبان ناامید شده از تلویزیون را جذب کند. سریال سازان موفق وطنی همچون رضا عطاران، حسن فتحی و ... نیز به دلیل همین سیاست های محدودکننده و سلیقه ای مدیران دیگر تمایلی برای ادامه همکاری با تلویزیون نداشتند و حضورشان کمرنگ شد. حتی تیتر مجلات و روزنامه های آن زمان بیشتر از حاکمیت سریالهای ترک در داخل و اهمیت جدی گرفتن این رقیب حکایت می کرد.
ایرنا: با این وجود اخیرا بحث تفویض اختیار مجوز ساخت سریال های نمایش خانگی از ارشاد به تلویزون نیز مطرح شده است...
عصر آزاد: جدای از موارد حقوقی و قانونی این مبحث که در تخصص من نیست و تنها از طریق اخبار رسانه ها ماجرا را دنبال می کنم، در وهله نخست و در ارزیابی این مقوله می بایست به خروجی و ماحصل تولیدات تلویزیون و نمایش خانگی در حال حاضر نگاهی بیندازیم. تلویزیون در سالهای اخیر با سیاست گذاری ها و عملکرد سلیقه ای و محدودکننده مدیران به جایی رسیده که طبق آمارهای رسمی با کاهش مخاطب روبرو شده و به نوعی باعث طرد سرمایه های خود در تولید آثار موفق و همچنین ناامیدی مخاطبان خود شده است. در مقابل نمایش خانگی با عنایت به مواردی که گفته شد و اهمیت برگشت سرمایه و حضور عوامل حرفه‌ای توانسته موقعیت نسبی خوبی در میان طبقات مختلف مردم کسب کند و به نظر می رسد با تعطیلی سینما و قرنطینه خانگی این رونق بیشتر هم شده است. حال با تحلیل این دو خروجی مشخص نیست چرا قرار است مجوز ساخت سریال های شبکه نمایش خانگی به تلویزیون واگذار شود؟ با تکیه بر کدام دستاورد و کارنامه قابل استناد؟
ایرنا: به نظر می‌رسد در دوره انفعال تلویزیون، ماهواره و سریال های ترکی و خارجی سکان جهت دهی و تعیین ذائقه مخاطب را به دست گرفتند. اما پس از چندی و با گسترش نفوذ و استقبال از سریال های نمایش خانگی، گرایش مخاطبان به تماشای سریال های ترک تا حدی کاهش یافت. نظرتان درباره این تحلیل و روند جذب مخاطب ماهواره ها پس از گسترش استفاده از سریال های نمایش خانگی چیست؟
خوشخو: وی او دی ها همانند تاثیری که تلویزیون های کابلی در آمریکا در جذب و گرایش مخاطبان به سریال دیدن داشتند در ایران نیز تا حد زیادی موفق بودند و توانستند بخش زیادی از مخاطبان سریالهای ماهواره‌ای را نیز جذب کنند. با افزایش تولیدات سریالهای نمایش خانگی شاهد کاهش نسبی تماشای سریال های ترکی بودیم و از سوی دیگر خانواده هایی که بیشتر مواظب سلامت فرزندان خود بودند با خیال راحت تری شبکه نمایش خانگی را انتخاب می‌کنند. به تازگی متوجه شدم که یکی از این پلتفرم ها سریال های ترکی را نیز با دوبله فارسی و سانسور برای خانواده های علاقه مند پخش می کند.
اما به هرحال به رغم این تحولات بیشترین محتوای فرهنگی و هنری مخاطبان ایرانی نه ازسریال های آمریکایی و نه سریال های نمایش خانگی تامین می شود؛ بلکه سریالهای ترک در حال حاضر، همچنان پر طرفدار هستند.
یک نکته ظریف در مورد تماشای ماهواره نیز نباید از قلم بیفتد و آن اینکه منظور از ماهواره در اینجا شبکه های فارسی زبان خارجی نیست که با کاهش مخاطب نیز همراه شده است بلکه گرایش مخاطبان ایرانی از میان شبکه‌های ماهواره بیشتر به سمت تماشای سریالهای ترکیه ای است که باید مورد تحلیل و تامل قرار گیرد.
در مقابل همه این اتفاقات به شدت معتقدم اگر تلویزیون و صدا و سیمای ملی ما همان منش و روش سال های دهه ۸۰ خورشیدی را ادامه می داد؛ می‌توانست نه تنها بر هجوم شبکه های ماهواره و سریال های ترکیه ای فائق آید بلکه نمایش خانگی نیز یارای مقابله با آن را نداشتند. تلویزیون در سالهای اخیر برخی نیروهای مفید و حتی پرورش یافته خود را طرد کرد به طوری که امثال حسن فتحی که زمانی بهترین و با کیفیت ترین سریال های تلویزیونی را تولید می کردند دیگر رغبتی به کار با تلویزیون نداشتند و تنها برگ برنده تلویزیون در مقایسه با سریال های دهه هشتادی در حال حاضر سریال تلویزیونی «پایتخت» ساخته سیروس مقدم است.
دلیل این پسرفت و نقطه ضعف نیز همچنان که گفتم، برخی مراکز خارج از سازمان است که به مدیران تلویزیون فشار می آورند و تجربه این سالها نشان داده؛ مدیران تلویزیون هر قدم که عقب تر رفته اند آنها یک قدم جلوتر آمده اند و نتیجه آن وضعیت فعلی تلویزیون ملی و تولید سریال های اکثرا کم خاصیت و کم یا بدونمخاطب است که تنها تبلیغ و مروج یک نوع سبک زندگی خانواده سنتی شهری را به عهده دارد. از سوی دیگر سریال های نمایش خانگی طبقه پولدار غربی را رواج می دهد و نمایش خانواده متوسط شهری نیز در ملودرام های غالب سینما که در تقلید آثار اصغر فرهادی ساخته می شوند قابل مشاهده است(به تازگی سینما اشتیاق برای نمایش جاذبه های تصویری زندگی حاشیه نشینان شهرهای بزرگ را نیز نشان داده است). حال آنکه تمام این اقشار و طیف های اجتماعی می‌بایست در تلویزیون ملی به تصویر کشیده می شدند و جایشان در تلویزیون خالی است.
یک نکته برای جمع بندی این بخش اضافه کنم و آن اینکه فراگیری تلویزیون هنوز و همچنان بسیار بالا است. هادی حجازی فر که در سینما بازیگر بسیار محبوب و شناخته شده ای است تعریف میکرد که چندی قبل برای سفر به یکی از شهرستانهای دور افتاده رفتم و برایم حیرت آور بود که در آن شهرستان کوچک همه مرا به طور کامل می شناختند که این به خاطر حضورم در سریال «زیرخاکی» بود که به تازگی از شبکه ۳ پخش شده بود.
ایرنا: در مورد این سخنان آقای خوشخو چه نظری دارید و جایگاه کنونی ماهواره و سریالهای ترکی را در مواجهه با سریال های نمایش خانگی چطور ارزیابی می کنید؟
عصرآزاد: مقوله گسترش صادرات سریال در ترکیه؛ نه فقط به ایران بلکه به سراسر جهان بسیار قابل تامل است. در رده بندی تولید و فروش سریال، ترکیه در رده های بالا قرار دارد و کشورهایی هم چون ایتالیا، کشورهای آمریکای جنوبی و البته کشورهای عربی از مهم ترین مشتریان سریالهای ترکی در جهان محسوب می‌شوند.
عصر آزاد: با توجه به اینکه برخی سریالهای ترکی را به زبان اصلی دنبال کردم و از تضعیف آنها به واسطه دوبله های بی کیفیت در امان بودم، طیف گسترده ای را دنبال کردم و باید بگویم مقوله گسترش صادرات سریال در ترکیه؛ نه فقط به ایران بلکه به سراسر جهان بسیار قابل تامل است. در رده بندی تولید و فروش سریال، ترکیه در رده های بالا قرار دارد و کشورهایی هم چون ایتالیا، کشورهای آمریکای جنوبی و البته کشورهای عربی از مهم ترین مشتریان سریالهای ترکی در جهان محسوب می‌شوند. بازیگران این سریال ها به جهت محبوبیت برای شرکت در جلسات مطبوعاتی و مصاحبه های تلویزیونی به کشورهای مختلف می روند و درآمدهای هنگفتی برای خود و صنعت سریال سازی ترکیه به ارمغان می آورند. در حال حاضر نتفلیکس به عنوان یکی از مهم ترین تولید کننده های سریال در جهان در حال تولید مشترک سریال با ترکیه است و سریال سازی در این کشور تبدیل به صنعتی پراهمیت و درآمدزا شده که در اقتصاد کشور تاثیرگذار است.
برای آسیب شناسی و تحلیل موفقیت سریال های ترکی باید به این نکته اشاره کرد که در نمونه های موفق سریال های ترکی به جهت کیفیت؛ فیلمنامه و تکیه بر منابع تاریخی و مستندات در کنار توجه سختگیرانه به بازخورد مخاطبان و نظم حساب شده تولید، از مهم‌ترین عوامل موفقیت به شمار می آید. بازخورد مخاطب در سریال های تلویزیونی آنقدر سختگیرانه است که بر اساس نظرسنجی های واقعی و دقیق و توجه به آمار و ارقام تعداد مخاطب، در همان قسمت های اولیه پخش تصمیم به توقف یا ادامه تولید سریال ها می گیرند. این سخت گیری ها تاثیر زیادی در کیفیت و جلب رضایت مخاطبان و مهمتر از همه صنعتی شدن سریال سازی ترکیه و گسترش این صنعت در سراسر جهان داشته است. این اتفاقی که سر ساخت فیلم سینمایی «مست عشق» اثر حسن فتحی پیش آمده و برای طرف ترک تعجب آور بوده؛ همین است که با توجه به زمان طولانی فیلمبرداری و حجم راش های گرفته شده، خروجی تنها یک فیلم سینمایی شده در حالیکه انتظار داشتند یک سریال چندین قسمتی هم از قِبَل این پروژه حاصل شود.
دلیل اشاره من به اهمیت فیلمنامه در سریال های با کیفیت تر ترکیه ای؛ نمونه هایی مثل «عشق ممنوع» است که اقتباسی از رمانی قدیمی است که مدرنیزه شده و هر سال هم پخش می‌شود و بازپخش آن پرمخاطب است. یا سریال "فی" که بر اساس یک رمان روانشناختی نوشته شده یا سریال «حریم سلطان» که بر اساس منابع تاریخی نوشته شده و فصل اول آن قوی تر و باکیفیت تر بود.
ایرنا: با این توصیفات راز موفقیت و دلیل استقبال مخاطبان از سریال های ترکی چیست و با وجود این که عمده این سریالها بسیار طولانی هستند و تنوع ژانر در این سریال ها دیده نمی شود، چگونه توانستند مخاطبان جهانی را این چنین جذب کنند؟
خوشخو: جادوی ملودرام؛ این کوتاه ترین و کاملترین پاسخی است که بتوان به این سوال داد. در ایران، سریال های ملودرام و خانوادگی مخاطبان زیادی دارد و نمونه های زیادی را می توان در این گونه مثال زد. یکی از دلایل موفقیت «شهرزاد» در نمایش خانگی و همچنین فروش و ساخته شدن فصل های بعدی، در کنار بستر تاریخی جذاب آن همین گونه ملودرام و علاقه ایرانیان به آن بوده است. پیشتر نیز سریال های همچون «پس از باران»، «گل پامچال» و «آرایشگاه زیبا» در تلویزیون به نمایش در می آمدند که جملگی آثار پرمخاطبی بودند و دلیل اصلی آن همین گونه ملودراماتیک آن بوده است.
از نگاه اقتصادی نیز امتداد سیاست‌های قبلی صدا و سیما می‌توانست مشکلات ارزی صدا و سیمارا نیز برطرف کند، بسیار موثر واقع شود چرا که هم برای خانواده های ایرانی جذاب بود و هم می توانست در عرصه بین المللی مشتریان بالقوه ای از کشورهای دیگر را به سمت خود جذب کند. همان طور که مثلا سریال «یوسف پیامبر» در این امر موفق بود. در حالی که برخی نگاه های بسته در تلویزیون نه تنها توفیقی در این زمینه کسب نکردند، بلکه باعث کاهش مخاطب شدند. هرچند به نظر می رسد نگاه برخی مدیران در این مورد در حال تغییر است.