نگاهی به آمار کتابهای اندوخته در کتابخانه‌های بزرگ جهان معلوم می‌کند که این مکان ها به راستی گنجینه‌های چندین هزار ساله دانش بشری را گردآوری کرده اند، اندوخته کتابخانه عمومی نیویورک هشت میلیون جلد، کتابخانۀ کنگره در واشینگتون ۱۳ میلیون جلد، کتابخانه عمومی لنین‌گراد ۱۰ میلیون جلد، کتابخانه آکادمی علوم شوروی سابق در مسکو ۲۲ میلیون جلد و کتابخانه دولتی لنین در مسکو ۲۷ میلیون جلد به ۱۰۹ زبان است.[۱] (بر اساس آمار سال ۱۳۵۵)
کتاب و کتابخانه در ایران
در ایران هم کتابخانه‌های بزرگی در دسترس پژوهشگران و دوستداران کتاب قرار دارد، از جمله کتابخانه ملّی، آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آیت الله مرعشی در قم، دانشگاه تهران، وزیری یزد و ... امّا آمارِ کتاب هیچ کدام از این کتابخانه‌ها از ۵۰۰ هزار جلد فراتر نمی‌رود و این در حالی است که کتابخانه رودکی در شهر دوشنبه تاجیکستان ۶ میلیون جلد کتاب دارد.
«کتاب و کتابخانه که از آثار مبارکِ تمدّن بشری است، در ایران، سابقه‌ای دراز دارد، اگر چه از دوران پیش از اسلام، اطّلاعات کافی و بسیط در این باب نداریم، امّا به حکم اشاره‌ای که ابن‌الندیم در الفهرست دارد، در اصطخر (تخت جمشید) الواح گِلی زیادی وجود داشته که بر آنها علوم مختلف نقر شده و نبشته بوده است و اسکندر دستور می‌دهد تا مطالب آنها را استنساخ و به کتابخانه اسکندریّه حمل کنند. این اشاره ابن‌الندیم با کشف سی‌هزار لوح گِلین که در سال ۱۳۱۲ شمسی از زیر ویرانه‌های تخت جمشید به دست آمد، بی‌ارتباط نیست... از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های ایران که در کتب، ذکر آنها آمده: کتابخانه ابوالغابن سلمه در همدان، کتابخانه عضدالدّوله دیلمی در شیراز و کتابخانه ابن عمید وزیر در ری و... کتابخانه رکنیّه در یزد (جامع مفیدی ۳: ۶۵۵) است».[۲]
همایونفرّخ پس از سال ها جستجو و بررسی می‌نویسد: «تا قرن اخیر، هیچ‌گونه اثر مستقل و جداگانه‌ای در زبان فارسی و یا عربی درباره‌ی کتابخانه‌ها و مدارس قدیمة ایران، تألیف و تنظیم نیافته بود، تنها در برخی از تاریخچه‌های محلّی و تذکره‌ها و احیاناً تاریخ دودمان ها، به شرح حالِ بانیان مدارس و یا کتابخانه‌ها مختصر اشارتی رفته است، و به همین علّت شرح مستند از چگونگی اداره و سازمان کتابخانه‌ها و مدرسه‌ها در دست نیست و پژوهندگان و محقّقان باید با امارات و قراینی که از لابه‌لای آثار مختلف به دست می‌آید، از آن اشارات و نشانه‌ها، مطالبی استدراک و استنتاج کنند.»[۳]
کتابخانه‌های یزد در دوره قاجار
در دوره قاجاریه مدارس فراوانی در یزد بنیان گذاشته شد که برخی از این مدارس در کنار خود کتابخانه‌ای نیز داشتند که مهمترین این کتابخانه‌ها به شرح ذیل است:
کتابخانه مدرسه شاهزاده (مدرسه اشرفیّه)
این مدرسه به سال ۱۲۴۰ ق به پشتکار شاهزاده محمدّولی میرزا، پسر فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است، از خدمات بسیار مهمّ وی تشکیل گروهی برای تألیف، تصنیف، ترجمه و استنساخ کُتب معتبر علمی و ادبی بوده و فهرست برخی از این کتابها در جامع جعفری[۴] درج شده است.
عباراتی از وقف‌نامه این مدرسه که اکنون در گنجینة کتابخانه وزیری است، اختصاص به کتابخانه آن دارد: محلّ کتب موقوفه مدرسه، حجرات محقّره جوف آن دو مَدْرس می‌باشد و یکی از طلاّب مدرسه که صاحب دیانت و محلّ اعتماد بوده باشد، و متولّی صلاح بداند، متوجّه حفظ کتب موقوفه شود و هر قدری که متولّی صلاح بداند، به ازای این خدمت به او رساند و باید کتب موقوفه را از مدرسه بیرون نبرند.»[۵]
پس از آنکه مدرسه از رونق افتاد، کتابهای آن نیز پراکنده شد، برخی به کتابخانه وزیری منتقل شد و برخی نیز دست افراد است، این مدرسه بعدها به بیمارستان و نوانخانه تبدیل شد و سپس از سال ۱۳۵۸ بازسازی و اکنون مدرسة طلاّب علوم دینی است و کتابخانه‌ی خوبی دارد.
دیگر مدارس دوره قاجار
۱- مدرسه بافق از بناهای شاهزاده محمّدولی میرزا ۲- مدرسه ملاّاسماعیل (از بناهای ملاّاسماعیل بن عبدالملک عقدایی در سال ۱۲۲۲ ق ۳- مدرسة عبدالرّحیم‌خان (مدرسه نو). عبدالرّحیم‌خان بین سالهای ۱۲۱۹ تا ۱۲۳۷ ق که فرماندار یزد بود، به ساختن این مدرسه پرداخت. در سال ۱۳۴۹ ش مدرسه را خراب کرده و برجایش ساختمانی نو، بنا شد که چند سالی کتابخانه سریزدی در این مکان قرار داشت.
کوچۀ کتابخانه
در محلّة کهن فهّادان یزد، کوچه‌ای قرار دارد به نام «کتابخانه». پس از بررسی از مردم محل روشن شد که در این کوچه، مکتبخانه‌ای بوده با کتابخانه و کتابهایش در دسترس عموم قرار داشته که در دوره پهلوی اوّل برچیده و کتابهایش پراکنده شد. وزیری یزدی در «مجموعه وزیری» می‌نویسد: «در هر شهری چندین کتابخانه دایر بود (کوچه کتابخانه در محلّة فهّادان یزد معروف است)»[۶]
در این دوران، مُرسلین انگلیسی در یزد به غیر از بنیان بیمارستان و «کلیسای جمیع مقدّسین» کتابخانه مرسلین را نیز در محلّه گازرگاه یزد بنیان نهادند که برخی کتاب های برجای مانده از آن دوران، مُهر آن کتابخانه را برخود دارد.
دیگر کتابخانه تقریباً خصوصی آن زمان، کتابخانه باغ معین بود که در برزن گازرگاه یزد قرار داشت و بیشتر محلّ آمد و شد اعیان و بزرگان و کارمندان انگلیسی بیمارستان و کنسولگری یزد بود. این باغ در چند سال اخیر محلّ دبیرستان معماری اکبر اربابی بود.
«به طور کلّی باید کتابخانه‌های ایران را از بدو امر تا مشروطیّت به انواع زیر تقسیم کرد:
الف- کتابخانه‌های سلاطین و ملوک
ب- کتابخانه های شاهزادگان و رجال مملکتی
ج- کتابخانه های علما و دانشمندان، به خصوص فقها
ج- کتابخانه های مدارس و مساجد و بقاع و مزارات
... از زمانی که رابطه ایران با اروپا بسط یافت و نفوذ تمدّن غربی در ایران گسترش گرفت، شکل و وضع کتابخانه [و مدارس] در ایران تغییر یافت و نخستین کتابخانه‌ای که به اسم «ملّی» در ایران تشکیل شد، کتابخانه‌ای است که جمعی از آزادفکران تهران تأسیس کردند و امّا در سال ۱۳۲۶ قمری از میان می‌رود.»[۷]
مدارس جدید یزد
«ایجاد مدارس به سبک جدید در یزد از اوایل قرن چهاردهم آغاز شد و مدرسة مشیریّه[۸] [۱۳۲۵ ق] و مدرسة نصیریّه [۱۳۲۷ ق] از آن جمله است».[۹]
دیگر مدارس یزد که در آن دوران بنیان شده و اما نامی از کتابخانه آن در دست نیست بهشرح ذیل است:
۱. مدرسة تشکّر [۱۳۲۴ ق]، ۲. مدرسة طاهریّه [۱۳۳۳ ق]، ۳. دبستان ابتدایی [۱۳۳۲ ق]، ۴. مدرسة تدیّن، ۵. مدرسه اسلام، ۶. مدرسه سعادت، ۷. مدرسة دهشیری.»[۱۰] ۸. مدرسه اردکان، مقابل این مدرسه، مسجد جامع بود و در کنارش قرائت‌خانه‌ای قرار داشت. ۹. مدرسه گرمسیر تفت، ۱۰. مدرسه طزرجان. ۱۱. مدرسه ده بالا. ۱۲. مدرسۀ بَدرِ و...
آخرین سند وجود کتابخانه در یزد، در شرح قرائت‌خانه طوفان در یزد از روزنامة طوفان فرخّی یزدی است که در سال ۱۳۴۰، شعبه‌ای در یزد دایر نموده و مردم برای مطالعه کتاب و نشریّات روزانه به آن‌جا می‌آمده‌اند.[۱۱]
تکمله این بررسی در اهمیت کتاب و کتابخانه رباعی از بدیع‌الزمان فروزانفر استاد ادبیات فارسی است که اینگونه سروده است:
هر کس که در این جهان بُد از روزِ نخست
آسایشِ خویش جُست و این بود، درست
عاقل داند که گنجِ آسایش را
در کنجِ کتابخانه می‌باید جست
منابع:
[۱]. پژوهش: امیرحسین آریان‌پور: ۲۸.
[۲]. کتابخانه‌های ایران: ایرج افشار: ۸- ۵
[۳]. کتاب و کتابخانه‌های ایران: رکن‌الدّین همایونفرّخ: ۶۵.
[۴]. جامع جعفری: محمّد جعفر طرب نائینی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملّی، ۱۳۵۳: ۶۰۵- ۵۹۹.
[۵]. یادگارهای یزد ۲: ۵۷۶.
[۶]. مجموعة وزیری ۱: ۱۳۹.
[۷]. کتابخانه‌های ایران: ۱۰.
[۸]. برابر مادهّ تاریخ سرودة حجاب یزدی، تاریخ بنیان آن ۱۳۱۸ ق است (تاریخواژه‌های یزد: ۷۹).
[۹]. یادگارهای یزد ۲: ۹۰۷.
[۱۰]. سالنامة فرهنگ یزد.
[۱۱]. کتابخانه‌ها و قرائت‌خانه‌های ایران، نقل از طوفان، س۱، ش۸، ۱۳۴۰ ق.
*پژوهشگر حوزه فرهنگ استان یزد