چهارمحال و بختیاری یکی از استانهایی است که از گذشته تاکنون در تولید شیر و لبنیات و گوشت قرمز جایگاهی را برای خود در کشور رقم زده است.
با توجه به ظرفیت‌های کشاورزی و دامداری چهارمحال و بختیاری و افزایش سالانه تولیدات کشاورزی این استان،خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) مرکز چهارمحال و بختیاری در گفت و گو با مرتضی کرمی مسوول واحد امور دامی مرکز تحقیقات، کشاورزی ، آبخیزداری و منابع طبیعی استان انجام داده است.
مرتضی کرمی متخصص کیفیت گوشت است، که بیش از ۳۷ مقاله پژوهشی در مجلات علمی(ژورنال‌های) خارجی و داخلی و بیش از ۵۷ مقاله در کنگرۀ سمینارهای خارجی و داخلی چاپ و بیش از ۲۰ طرح و پروژه تحقیقاتی در طی ۲ دهه اخیر انجام داده است.
ایرنا: دستاورد فعالیت‌های پژوهشی در بخش کشاورزی به ویژه در حوزۀ دام انجام شده است، قابلیت اجرا را دارد یا تنها پژوهش‌های کتابخانه است؟
مرتضی کرمی: هر تصمیمی که متکی بر تحقیق و تفکر نباشد، نتیجه کافی را ندارد. وزارت جهادکشاورزی یکی از وزارتخانه‌های است که برای امر پژوهش اهمیت خاصی قائل است.
یک مرکز را در این زمینه به نام سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ایجاد کرده است که می‌تواند از نتایج پژوهش‌های کاربردی در عرصۀ تولید استفاده کند.
در ایران امر تحقیقات کشاورزی بسیار جوان است، شاید کمتر از پنج دهه است که در زمینۀ تحقیقات اقداماتی انجام می‌شود، بیشتر تحقیقاتی که در استان چهارمحال و بختیاری انجام شده است، مربوط به شناسایی پتانسیل تولیدات دام و طیور و شناسایی نهاده‌های دامی در دسترس است.
این استان، همواره یکی از استانهای غنی از دام به ویژه دام کوچک بوده است و مهمترین آن نژاد گوسفند لری بختیاری است، این دام از پربازده‌ترین نژادهای گوشتی گوسفند کشور است.
همچنین این استان در طول سالیان مختلف در زمینۀ تولید گوشت در کشور دارای رتبۀ خوبی بوده است، با توجه به داشتن جایگاه مطلوب در زمینۀ تولید گوشت، در طول چهار دهۀ گذشته، میزان تولید گوشت حدود ۹ برابر شده و بیش از ۸۰۰ درصد افزایش تولیدگوشت قرمز رقم خورده است.
در این چهار دهه، تولید شیر ۱۵ برابر، تولید گوشت مرغ بیش از ۳۱ برابر و تولید عسل بیش از ۲۰ برابر شده است.
بیش از ۲۱ درصد از کل تولیدات کشاورزی استان مربوط به دام و طیور است. این در حالی است که ۳۴ درصد از درآمد بخش کشاورزی مربوط به فروش تولیدات دام و طیور است، به عبارتی ۳۴ درصد از کل درآمد بخش کشاورزی مربوط به همین ۲۱ درصد تولیدات دام و طیور است.
به همین ترتیب تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته است، نسبت به بیشتر در زیر بخش‌ها دام و طیور گسترده است.
به عنوان مثال یکی از معضلاتی که از سالهای قبل وجودداشته، تامین نهاده‌های دامی به دلیل وارداتی بودن درصد زیادی از آنها است.در سال ۱۳۷۴محصولات فرعی کارخانه آبمیوه‌گیری کوهرنگ که در مجاورت شهر گهرو وجود داشت تحت عنوان ضایعات این کارخانه در جایی دفن می‌شد که منجر به ایجاد مشکلات محیط زیستی می‌شد، در این خصوص با انجام پروژۀ تحقیقاتی، از این ضایعات در تغذیۀ دام استفاده شد و در نهایت این معضل برطرف شد.
پژوهشی دیگر در خصوص کم کردن تراکم دام در مراتع انجام شد که در نهایت به "زود از شیرگیری دام" و جدا کردن بره از مادر در سن ۲ ماهگی منجر شد، این عمل باعث می‌شد دام در سیستم پروار وزن خوبی پیدا کند، تولید گوشت بیشتری داشته باشد و از پتانسیل بره بیشتر استفاده شود و از طرفی از میزان مصرف علوفۀ مرتع نُورس توسط بره سه یا چهارماهه کم می‌شد و منجر به گل دهی علوفه مراتع و تقویت آن می‌شد.
در سالهای اخیر، تحقیقاتی بر روی کیفیت گوشت انجام می‌شود که در ایران منحصر به فرد است و تنها متخصصی که در زمینۀکیفیت گوشت قرمز در ایران کار می‌کند، بنده هستم، در این خصوص با چندین دانشگاه در زمینۀ ارتقا کیفیت گوشت همکاری صورت می‌گیرد.
استفاده نامناسب از اقلام خوراکی نهاده‌های دامی در تغذیۀ دام از مشکلات اساسی ما است
یکی از مشکلات موجود در ایران، استفاده نکردن متناسب از اقلام خوراکی نهاده‌های دامی در تغذیۀ دام است، اگر قیمت نهاده‌های دامی پایین باشد، کنسانتره بیشتری در جیرۀ دام استفاده می‌شود که در نهایت باعث افزایش میزان چربی در لاشۀ دام و بالا رفتن وزن کشتاردام می‌شود و موجب کاهش کیفیت گوشت می شود.
از طرف دیگر اگر نهاده‌های دامی گران قیمت باشد، دام در وزن پایین به کشتارگاه فرستاده می‌شود.
در خصوص چگونگی افزایش کیفیت گوشت و کاهش چربی اشباع در لاشۀ دام تحقیقات خوبی انجام شده و نتایج مطلوبی به دست آمده‌است.
سیستم‌های پرورش دام شامل صنعتی نیمه صنعتی یا روستایی و عشایری است
سیستم پرورش دام استان از سیستم عشایری و روستایی به روستایی پیشرفته یا نیمه صنعتی و صنعتی گرایش یافته است. هنگامی‌که دام بزرگ و کوچک وارد سیستم پرورش صنعتی می‌شود، تحرک دام کاهش می‌یابد، مواد غذایی آن فشرده می‌شود و میزان چربی آن بالا می‌رود که باید وزن مطلوب کشتار رعایت گردد.
در گذشته گوسفند نژاد لری بختیاری با توجه به کوچ، ییلاق و قشلاق آن ظرفیت بالایی برای ذخیره چربی در خود داشت که اکنون دیگر در سیستم‌های روستایی و صنعتی جواب نمی‌دهد. به همین دلیل سیاستگذاران در وزارت جهاد کشاورزی و معاونت تولیدات دامی تصمیم گرفتند از نژادهای خارجی برای آمیخته‌گری استفاده کنند.
مزایا و معایب نژادهای گوسفندی رومانف
از سال ۱۳۹۲ نژاد خارجی رومانف وارد استان شده است و با نژاد لری بختیاری آمیخته شده است که حاوی برخی مزایا و معایب است. مزایای آن این است که به دلیل دوقلوزایی و سه قلوزایی این نژاد، تعداد بره‌های متولد شده بیشتری در مقابل گوسفند لری بختیاری دارند.
همچنین اگر در وزن مناسب، یعنی تا۶ ماهگی، کشتار شوند، در این صورت از سرعت رشد، چربی و کیفیت گوشت مطلوبی برخوردارند. اما اگر همچون گوسفندان نژاد لری بختیاری تا سن ۱۲ ماهگی نگهداری شوند، چون چربی آنان به جای ذخیره شدن در دنبه، در زیر لاشه ذخیره می‌شود، میزان چربی لاشۀ آنها زیاد می‌شود و در انتهای دوره پروار سرعت رشد آنها هم پایین می‌آید و موجب کاهش بازارپسندی لاشه و گوشت آن می‌شود.
بیشتر معایب آن قبول نداشتن این نژاد از سوی دامداران است، به این صورت که برای سالیان سال شکل خاص گوسفند نژاد لری بختیاری با آن دماغ برجستهْ بدن کشیده و بزرگ در نظر پرورش دهندگان است و تصویر دام درشت و سنگین در ذهن مردم نقش بسته است، اما نژادهای جدید که جثه کوچکتری دارند در ذهنیت گله‌دار این منطقه نمی‌گنجد.
همچنین دامداران عشایر و روستایی که فرصت چرای کمتری دارند، از دوقلو زایی و سه قلو زایی استقبال نمی‌کنند، به دلیل اینکه در زمان بزرگ شدن بره، مرتع درجه یک و یا علوفه جایگزین وجود ندارد و ممکن است تلفات بدهد.
گله‌داران به طور برای توسعه دامداری خود متکی به مراتع هستند تا بتوانند با کمترین هزینه، بیشترین سود را به دست آورند، در صورتی که این آمیخته‌های لری بختیاری و رومانف نیاز به غذای بیشتر و مواد مغذی بیشتری دارد و نمی‌تواند تنها با تکیه به مرتع رشد کند.
نژاد جدید گاو سیمنتال در کشور استفاده می‌شود
همچنین نژاد جدید گاو سیمنتال وارد کشور شده که در چهارمحال و بختیاری نیز از آن استقبال می‌شود، با وجود اینکه این نژاد بیشتر گوشتی- شیری است و شیر آن حاوی چربی بیشتری است، ولی گوشت گوسالۀ آن بیشتر مورد پسند عموم قرار می‌گیرد.
در همین خصوص پروژۀ تحقیقاتی جدیدی جهت بررسی و مقایسۀ کیفیت گوشت گوساله‌های پرواری سیمنتال و هلشتاین در حال اجرا است تا علت بازارپسندی گوشت گوساله‌های سیمنتال مشخص شود.
ایرنا: مرکز تحقیقات بر روی بحث آنزیم‌ها و مولتی آنزیم‌ها نیز تحقیق می‌کند؟
کرمی: آنزیم‌ها و مولتی آنزیم‌ها بیشتر در تک معده‌ای‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. تحقیقات وسیعی در خارج از کشور صورت گرفته که بر روی فسفاتاز، کاتالاز و شکستن دیوارۀ ذرت در تک معده‌ای‌ها همچون طیور کار شده است.
در این راستا در ایران نیز تحقیقاتی شده است ولی در این زمینه در استان کار خاصی انجام نشده است، چون صنعت طیور صنعت پیشرو است و تمام اطلاعات خود را از تولیدکنندگان بزرگ تجاری جهان می‌گیرد.
وقتی نژادهای کاپ، آربوراکرزپلاس و راس وجود دارد که تحقیقات گسترده‌ای برای نژاد تولید شده خود انجام داده‌اند، به تحقیقات دیگری نیاز نیست، تنها کاری که می‌توان در این حوزه انجام داد، تطبیق نتایج این تحقیقات بر محیط بومی خود است و بررسی اینکه کدام نژادها در این زیست بوم نتیجه بهتری می‌دهد.
ایرنا: وضعیت ضریب تبدیل در دام‌های بومی چگونه است؟
کرمی: متاسفانه شرکت‌های تجاری نه تنها در ایران، بلکه در دنیا، با توجه به سود و منافع خود فعالیت می‌کنند. تبدیل ذائقۀ مردم از روغن حیوانی به گیاهی، چندین سال طول کشید، چرا که دانشمندان عنوان می‌کردند روغن‌های حیوانی اسیدهای چرب اشباع دارند و روغن گیاهی و نباتی اسیدچرب غیر اشباع دارند و برای سلامتی مناسب‌تر است.
امروزه به این نتیجه رسیدند اگر دام در مراتع پرورش داده شود و علوفه تازه و غیر اشباع مصرف کند، پروفایل اسیدهای چرب آنان می‌تواند خوب باشد و برای سلامتی مشکلی نداشته باشد، چون میزان اسیدهای چرب غیراشباع که امگا۹، امگا۶ و امگا۳ است در گوشت و چربی بدن دام نیز ذخیره می‌شود و برای سلامتی بدن بسیار مفید است.
از طرفی میزان اسید پالمیتیک روغن پالم به مراتب از بدترین نوع چربی دامی بیشتر است، اما به دلیل ارزان بودن آن، در رژیم غذایی نهادینه شده است. هرچند در بعضی از صنایع مثل قنادی مطلوب‌ترین روغنی که می‌توان استفاده کرد، روغن جامد پالم است چون قوام دهنده است، اما جامعه نمی‌داند با مصرف کیک چقدر روغن اشباع مصرف می‌کند.
امروزه به دلیل اینکه تمام دام‌های وارداتی کشورهایی از جمله برزیل و آرژانتین در مراتع پرورش داده می‌شود، از نظر کیفیت گوشت و نوع اسید چرب نسبت به دام‌های پرورش یافته در این منطقه بهتر است.
اما نکته‌ای که وجود دارد این است که اسید چرب ۲ ماه بیشتر باقی نمی‌ماند و پس از منجمد شدن آن و انتقال آن به ایران دیگر چربی باکیفیت ندارد.
ویژگی که در چربی‌های دامی وجود دارد این است که میزان متابولیسم را بالا می‌برد، برخی مواد معدنی را در خود ذخیره دارد و به تامین مواد معدنی بدن کمک کند.
به طور کلی اگر دام وابسته به مرتع باشد، چربی آن مرغوب است و مشکلی برای سلامتی انسان ندارد، اما در طول زمستان که پروار می‌شود و بیشتر از مواد وارداتی تغذیه می‌کند، چربی آن به سمت چربی سخت می‌رود.
ایرنا: استفاده از محصولات تراریخته برای استفاده دام را چگونه ارزیابی می کنید؟
کرمی: برخی از نهاده‌های دامی تراریخته هستند، برای مثال ذرت بیشتر تراریخته است که وارد می‌شود، در هر صورت وقتی دست‌کاری ژنتیکی انجام شود، عوارضی به دنبال دارد ولی این عوارض امروزه به صورت ۱۰۰درصد مشخص نشده است و در این خصوص کمتر کار شده است.
طیوری که اکنون در دسترس است و پرورش داده می‌شود، تا ۳۶ روزگی به ازای هر یک تا ۱.۲ کیلوگرم، یک کیلوگرم افزایش وزن دارد، اما در ایران هنوز در حدود ۱.۸ و حتی بالاتر است، یعنی به ازای هر یک کیلوگرم مرغ، به طور تقریبی نیم تا یک کیلوگرم دان بیشتر مصرف می‌شود، که این به نژاد مرغ، محیط، کیفیت مواد غذایی و مدت زمان نگهداری بستگی دارد چرا که ضریب تبدیل مرغ بعد از ۴۰ روزگی کاهش می‌یابد و مواد مصرفی آن به جای تبدیل به گوشت، به چربی تبدیل می‌شود و میزان انرژی مورد نیاز چربی۲.۲ بیشتر از گوشت است.
ایرنا: چه الگوهایی می‌توان ترویج کرد تا از نهاده‌های دامی طبیعی استفاده کرد؟
کرمی: بستگی به سیستم پرورش دام دارد، در استان سه سیستم پرورش وجود دارد که برخی بینابین است، برخی سیستم‌ها صنعتی و مدرن است، مثل ماهی و گاوهای شیری. در این سیستم باید از جیرۀ غذایی محاسبه شده و نسبت فیبر و مواد کنسانتره مشخص استفاده کنند.
هنوز برای مرغدار و دامدار علم به اندازه کافی اثبات نشده است که باید از جیرۀ واقعی استفاده کند، از طرف دیگر کارشناسان به اندازه کافی علم تجربی ندارند.
سیستم دیگری که بعد از صنعتی وجود دارد روستایی است، در این سیستم موادی که در اختیار دام قرار داده می‌شود به نسبت خوب است. چون دارای مرتع است و در زمستان نیز جایگاهی برای دام‌ها در نظر گرفته شده است، این روند بهترین سیستم در حال فعالیت در ایران است.
سیستم عشایری نیز به دلیل کمبود مراتع و زیاد بودن دام‌ها از جیره‌های خوبی برخوردار نیستند.
توصیه می‌شود دامداران از جیره‌نویسی استفاده کنند و از اقلام خوراکی که در اختیار است به نحو شایسته در تغذیه دام استفاده کنند.
ایرنا: به تازگی بزهایی شیری از کشورهای دیگر از جمله پاکستان وارد استان می‌شود، این‌ها بزها قابلیت آمیختگی و کشش با نژاد بومی را دارند؟
کرمی: ۲ نژاد بز خارجی جدید وارد کشور و استان شده است، این بزها بیشتر جنبه شیری دارند و در سیستم پرورش روستایی و صنعتی باید از این بزها استفاده کنند. این بزها را می‌توان در سیستم روستایی نگه داشت اما برای آمیخته‌گری در سیستم عشایری مشکل ایجاد می‌کند، چرا که باید در جایگاه بسته باشند و برای شرایط عشایری مناسب نیستند. چرا که مشکلات خاصی به دنبال دارند و مقرون به صرفه نیستند.
ایرنا: وضعیت تولید شیر و گوشت در دامداری‌های دارای گاو شیری چگونه است؟
کرمی: برخی از تولیدات امروزه از راه استاندارد انجام نمی‌گیرد، در سیستم پرورش دام گاو شیری بیشتر از ۶۰ درصد تغذیۀ آنها از سیلو ذرت یا سورگوم است، با توجه به کوهستانی بودن این منطقه، این ذرت با آب زیاد درو می‌شود و ذرت برای سیلو کردن باید حدود۳۰-۳۵ درصد ماده خشک داشته باشد، در استان بین ۲۰-۲۵ درصد ماده خشک است و ۸۰-۷۵ درصد آن آب است.
زیاد بودن آب و رعایت نکردن استفاده از جیره‌های استاندارد که باید توسط متخصصین تغدیه دام تهیه و در اختیار دامدار قرار گیرد، منجر به ایجاد بیماری‌های متابولیکی در گاوهای شیری می‌شود و در نهایت موجب کاهش تولید و پایین آمدن سن اقتصادی تولید گاو می‌شود.
از طرفی نیز افزایش سموم به ویژه آفلاتوکسین‌ها در خوراک دام سیستم دستگاه گوارش دام را برهم می‌زند و منجر به کاهش تولیدات آنها مانند شیر و گوشت می‌شود.
امروزه به دلیل اینکه بیشتر سیلوها در گاوداری‌های کوچک مناسب و مطلوب نیستند، از توکسین بایندر و جوش شیرین بیشتر از حد معمول استفاده می‌کنند، که منجر به کاهش کیفیت، بوی نامطبوع شیر و دیگر مشکلات می‌شود.
در واقع پیشگیری از بیماری‌های متابولیکی بسیار مهم‌تر از درمان آنها است و اگر استاندارد رعایت نشود، عوارض بسیاری برای جوامع انسانی پدید می‌آورد.
از طرف دیگر به دلیل کمبود مواد خوراکی، بیشتر مواد متراکم جیره مانند ذرت، سویا و حتی جو از کشورهای آمریکای جنوبی و اوکراین وارد کشور می‌شود، چون این مواد برای مدت طولانی در مسیر هستند، از میزان سموممانند "آفلاتوکسین" بالایی برخوردارند که از حد استاندارد بیشتر می‌شود.
در استان، درصد قابل توجهی از مردم لبنیات را از سیستم سنتی تهیه می‌کنند. گاهی بار میکروبی شیر در دسترس این لبنیاتی‌ها از حد استاندارد بالاتر است.
یکی از مشکلات موجود رعایت نکردن بهداشت است، چرا که رعایت بهداشت و کیفیت خوب مواد غذایی برای دامدار و سیستم فرآوری هزینه بر است. برای مثال استفاده از متخصص، رعایت نظافت، بالا بردن کیفیت، داشتن وسایل حمل و نقل مخصوص نیاز است که برخی از این موارد رعایت نمی‌شود و این شرایط رایج شده است.
برای مثال چربی شیر گاوهای هلشتاین باید در حدود ۶/۳ درصد باشد، در صورتی که در دامداری‌های کوچک که به صورت صنعتی و در مجتمع‌های دامداری هستند درصد چربی شیر از این رقم پایین‌تر است و دلیل آن کپک زدگی و نامناسب بودن سیلو و کمتر از حد استاندارد بودن میزان فیبر و الیاف جیره جهت استفاده در تغذیه دام است.
ایرنا: میزان چربی شیر در دام‌های روستایی به چه شکل است؟
کرمی: وقتی دام به مرتع و علوفه وابسته باشد، به دلیل اینکه علوفه بیشتری در جیره دام به کار می‌رود، میزان چربی شیر بالاتر است اما مقدار تولید شیر آن کمتر است. در سیستم صنعتی تولید بیشتر و از نظر اقتصادی مهم است به همین دلیل از مواد کنسانتره بیشتر استفاده می‌شود که در نهایت منجر به کاهش چربی شیر می‌شود.
ایرنا: آیا تمام واحدهای سنتی لبنیات در سطح شهرها از کیفیت مطلوب برخوردار نیستند؟
کرمی: این مساله عمومیت ندارد ولی برخی از لبنیاتی‌های سنتی به دلیل نبود تست شیر ممکن است بار میکروبی شیر و یا درصد چربی آن با استاندارهای موجود فاصله داشته باشد که مسئول نظارت بر این موارد دامپزشکی و بهداشت است.
ایرنا: جوشاندن تا چه حد بر از بین بردن میکروب تاثیر گذار است؟
کرمی: ۲سیستم برای میکروب‌زدایی وجود دارد، پاستوریزه و استریلیزه، برای پاستوریزه شدن باید شیر به مدت چند ثانیه در دمای ۷۲ درجه بماند و به سریعت به دمای چهار درجه برسد، بیشتر میکروب‌ها در این مدت از بین می‌روند.
ولی استریلیزه باید در دمای بالاتر و در زمان کمتری انجام شود، این کار در کارخانه‌ها انجام می‌شود اما در سیستم سنتی شیر به دمای بالای ۹۶ درجه می‌رسد که تمامی باکتری‌ها و میکروب‌ها را از بین می‌برد ولی بیشتر آنزیم‌ها، ویتامین‌ها از جمله ویتامین‌های محلول در آب ، مواد معدنی و برخی از اسیدآمینه‌های آروماتیک موجود در شیر نیز از بین می‌رود، در صورتی که پاستوریزه کردن منجر به حفظ تمامی مواد مغذی شیر می‌شود.
ایرنا: در زمینۀ زنبورداری و تولید ملکه پژوهشی در مرکز انجام شده است؟
کرمی: در استان بیش از اینکه به تولید ملکه پرداخته شود، به تکثیر ملکه پرداخته شده است، نژاد بومی که در کشور وجود دارد به نام زنبور "ملیفرا" است. نژاد ملکه خارجی را به صورت پاکتی از برخی کشورها وارد کردند و در حال تکثیر آن ها هستند.
این نژاد سیاه‌تر و بزرگتر است و میزان تخم‌ریزی آن در کلونی بیشتر است، اما چون گران قیمت است، بیشتر زنبورداران از گرفتن آن استقبال نمی‌کنند.
آنچه امسال در استان دیده‌شد، کاهش تولید شهد گونه مرتعی گَوَنی که در استان است و میزان تولید عسل به مراتب از سالهای قبل با وجود افزایش تعداد زنبوران، کمتر شده بود.
از طرفی زنبورداران طی چند سال گذشته عادت کرده‌اند شکر زیادی در تغذیۀ زنبور داشته باشند و امسال به دلیل افزایش قیمت شکر موجب محدودیت مصرف آن شد و جمعیت کندوها در بهار کاهش یافت.
اگر مراتع قوی و هوا خوب نباشد، برای تخم‌ریزی ملکه و افزایش جمعیت کلونی باید شکر و کیک پروتئینه به عنوان تغذیۀ مکمل داده شود.
در خصوص تولید کیک پروتئینه طرح تحقیقاتی برای افزایش میزان تخم‌ریزی ملکه در سالهای گذشته انجام گرفته است که این کیک با استفاده از سویا، زردۀ تخم مرغ و اسیدهای آمینه ضروری درست شد و بر تخم‌ریزی ملکه و افزایش جمعیت کلونی و در نهایت افزایش شهدآوری در استان کمک کرد.
روش‌هایی مانند تلقیح مصنوعی ملکه و استفاده از تغذیه‌های مکمل تا حدودی بین زنبورداران استان که از علم و تجربه کافی بهره می‌گیرند رایج است اما به دلیل گران قیمت بودن اقلام، محدودیت‌های زیادی برای استفاده از آنها وجود دارد.
ایرنا: در زمینۀ افزایش ژل رویال زنبور عسل آیا در استان کار شده است؟
کرمی: ژل رویال طی مکانیسمی در کندو به وجود می‌آید. وقتی سن ملکه بالا می‌رود یا ضعیف می‌شود، زنبورهای کارگر روی برخی از سلول‌هایی که در بیشتر در اطراف شان‌های کلونی وجود دارد، کار می‌کنند و سلول ها را بزرگ می‌کنند و روی تخمی که ملکه در آن‌جا گذاشته است ژل رویال می‌ریزند. زنبوردار قبل از خروج شفیره درب سلول ملکه را باز می‌کند و ژله تولیدی را استخراج می‌کنند و در استان در سالهای اخیر، بیشتر شاگردان این روش را فراگرفته‌اند و ژل رویال تولید می‌کنند.
در روش سنتی، پرورش دهندۀ زنبور قبل از متولد شدن ملکه، ژل رویال را برداشت می‌کند.
در روش صنعتی، قاب‌های صنعتی را همراه با برخی ایجاد کننده‌های سلول‌های ملکه در موم قرار می‌دهند، به دلیل بزرگ بودن این سلول‌ها، زنبورها ژل رویال را در این سلول‌ها می‌ریزند و در آنهایت برداشت می‌شود.
ژل رویال بسیار مرغوب است اما متاسفانه ژل رویال موجود در بازار خالص نیست و به طور معمول با موم و لارو ترکیب می‌شود.
پتانسیل تولید عسل و نگهداری کلونی زنبور عسل بخصوص در باغ‌های استان بسیار بالاست.
با استفاده از روش‌های تغذیه دستی، تولید عسل بیشتر شده است به طوری‌که تولید عسل در چهار دهه اخیر ۲۰ برابر شده است اما همۀ این مقدار عسل، واقعی و خالص نیست.
ایرنا: تسهیلاتی در خصوص تولید ماهی زینتی ارائه می‌شود، با این حال استقبال نمی‌شود، دلیل آن چیست؟
کرمی: برخی بیماری‌های مشترک میان گونه‌های مختلف حیوانات وجود دارد و برخی بیماری‌ها میان انسان و حیوان یا دام مشترک است. ماهی‌های زینتی قرمزی که تولید می‌شوند، حاوی بیماری‌های مشترک با ماهی قزل‌آلا و حتی انسان هستند، وقتی این ماهی‌ها وارد استخرهای پرورش ماهی می‌شوند، منجر به سرایت بیماری به ماهی‌های قزل آلای سردابی می‌شوند و مشکل ایجاد می‌کنند.
از طرفی اشتغال‌زایی اندکی دارد و زمان مصرف آن نیز محدود و مقطعی است به همین دلیل استقبال زیادی صورت نمی‌گیرد.
ایرنا: با توجه به اختصاص بودجه‌های پژوهشی به دانشگاه‌ها، آیا پژوهشی‌های مرکز تحقیقات کشاورزی به نوعی موازی کار نیست؟
کرمی: فلسفه وجود مراکز تحقیقاتی کشاورزی، از ابتدا این بود که کارهای کاربردی انجام شود، اما به دلیل اینکه در سالهای اخیر اعتبارات دولتی کاهش یافته است بیشتر تحقیقات مشتری‌محور و تقاضامحور و کاربردی در بخش خصوصی رایج شده است.
به تازگی با شرکت شهد کوهرنگ یا به مالت تحقیقات مشترکی بر روی ضایعات و فرآورده های فرعی این کارخانه در تغذیه دام آغاز گشته است.
رتبۀ این سازمان در خصوص انجام تحقیقات کمتر از دانشگاه‌ها نیست و مقالات ISI بسیار زیادی ارائه داده است.
ایرنا: در خصوص اصلاح نژاد چه اقداماتی صورت گرفته است؟
کرمی: به این دلیل که مسیر اصلاح نژاد طولانی است، در ایران در این زمینه کار مهمی انجام نگرفته است، ولی از تکنیک‌های اصلاح نژاد در زمینۀ هیبریدسازی و آمیخته‌گری استفاده شده است که در صنعت دام کوچک به ویژه گوسفند مورد استقبال قرار گرفته است اگر چه این کار نیز بسیار تکنیکی و خاص نیست.
در ایران حتی از سلکسیون یا انتخاب که از دیگر روش‌های اصلاح نژاد است و با استفاده از آن می‌توان برترین نژادهای بومی خود را انتخاب و تکثیر کرد، نیز کمتر استفاده شده است.
ایرنا: با توجه به شرایط اقلیمی استان، آیا پرورش شتر، شترمرغ و گاومیش نتیجه می‌دهد؟
کرمی: بله،پرورش شتر به تازگی در قسمت‌های خشک استان از جمله شهرستان بروجن پیشنهاد می‌شود، با توجه به کیفیت بالای گوشت شترمرغ، از پرورش شترمرغ در استان استقبال شده است و چندین مزرعه پرورش شترمرغ در استان احداث شده است.
گوشت شتر مرغ دارای بهترین کیفیت گوشت قرمز، با توجه به اسیدهای چرب و تردی گوشت است. اما به دلیل وجود اسید آمینه آروماتیک در چربی و گوشت شترمرغ، عادت به مزۀ گوشت بره و قیمت بالای گوشت شترمرغ، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اگر صنایع جنبی فرآوری شترمرغ از جمله پر، پوست و امعاء و احشاء آن احداث شود، می‌توان پرورش شتر مرغ را در استان توسعه داد.
همچنین گاومیش بیشتر وابسته به باتلاق است و در استان،در تالاب گندمان تعداد بسیار کمی وجود دارد.
امروزه میزان تولید و صرفۀ اقتصادی مهمترین عامل انتخاب است، گاومیش ضریب تبدیل برای گوشت و چربی پایینی دارد و امکانات زیادی می‌طلبد، به همین دلیل کمتر از آن استقبال می‌شود.
ایرنا:وجود شتر برای محیط زیست مشکلی ایجاد نمی‌کند؟
کرمی:شتر در مناطق خشک و کویرمانند می‌تواند پرورش پیدا کند، در این مناطق از علف‌های خشک و خار مانند که کم‌بهره و بدون استفاده هستند تغذیه می‌کند.
اما در این استان با توجه به اقلیمی که دارد،در فصل زمستان به طور حتم باید در جایگاه بسته نگهداری شوند و تغذیه دستی به آنها داده شود، خارها و گیاهانی که مخصوص مناطق خشک هستند، ریشه‌های بلندتری دارند تا بتوانند در عمق بیشتر آب جذب کنند به همین دلیل شتر نمی‌تواند به ریشۀ آنها آسیبی بزند.
ایرنا:معضلات و چالشهای پرورش دام چیست؟
کمبود نهاده‌های دامی: میزان تولید نهاده‌های دامی در کشور و استان کم است و نهاده‌های باکیفیت وارداتی است.
تولید نامتوازن: به دلیل عدم ارائۀ آمار و ارقام دقیق تولید و مصرف در فصولی از سال با مشکل افزایش یا کاهش تولید و حتی مصرف مواجه می شود.
نبود تبلیغ صحیح در زمینۀ مواد مصرفی مانند گوشت و شیر،نداشتن سابقۀ کافی و تعادل در زمینۀ صادرات تولیدات دامی و واردات نهاده‌های دامی، خشکسالی سالهای اخیر و نبود توازن بارش در استان موجب تغییر در سیستم تولید علوفه و فرآورده های دامی شده است.
ضعف در تشکل‌های مردم نهاد: در کشور، سیاست گذاری خوبی صورت می‌گیرد اما در بدنۀ کاری دولتی اصطکاک وجود دارد و به طور سنتی، مقاومتی برای واگذاری امورات به بخش خصوصی وجود داردکه مانع توسعه می‌شود.
نبود برنامۀ کلی طولانی مدت در تولید و مصرف در صنعت دامپروری کشور، نبود آمادگی و برنامۀ خاص و مدون برای پیشگیری و مقابله با بیماری‌های نوظهور از دیگر چالشهای این بخش است.
سنتی بودن سیستم پرورش دام: از نظر کمی در تولید مشکل کمتری وجود دارد. مشکل اصلی در برنامه ریزی، خدمات، تجاری سازی و کیفیت محصولات تولیدی است؛ زیرا بخش خصوصی آمادگی لازم را در این خصوص ندارد و سرمایه‌گذاری لازم در این امر نشده است، در صورتی که تمامی فرآورده‌های دامی را می‌توان به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر کرد.