ناصرالملک قاجار نایب السلطنه در برابر فشار افکار عمومی و احزاب به‌ویژه کوشش و فعالیت انجمن ایالتی تبریز و فعالیت حزب دموکرات، ناگزیر فرمان انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی را به نام احمدشاه صادر کرد تا اندکی بعد انتخابات شروع شود. در همین زمان احمدشاه نیز به سن قانونی رسید و به طور رسمی تاجگذاری کرد و مجلس سوم شروع شد اما به دلیل شعله‌ور شدن آتش نخستین جنگ عالمگیر در ۲۳ آبان ۱۲۹۴ خورشیدی با کمتر از یک سال فعالیت منحل شد و به کار خود پایان داد.
انتخابات
هنگامی که انتخابات برای مجلس سوم در جریان بود در ولایات چنین گمان می رفت که این حزب در انتخابات مجلس سوم شکست خواهد خورد و محافل سیاسی معتقد بودند که این بار از حزب دموکرات که یک حزب دست چپی اصلاح‌طلب و تندرو بود، فردی به مجلس راه پیدا نخواهد کرد زیرا شایعاتی هم توسط ناصرالملک و ماموران انگلیسی منتشر می شد و همگان گمان می بردند که این حزب به صورت کلی متلاشی خواهد شد. چنانکه سفیر انگلیس در بخشنامه محرمانه خود به نمایندگان سیاسی انگلیس در ایران نوشت که «کلک دموکرات ها کنده شده است» اما در حقیقت دموکرات ها در ولایات ریشه دوانیده و در خراسان، اصفهان، فارس و کرمان اکثریت با آنها بود.
روزنامه‌های این دوره مسایل انتخابات را بسیار فعالانه تعقیب می‌کردند و علاوه بر بیان فضای حاکم بر انتخابات و بازار داغ خرید و فروش رای از حضور پرشور مردم در گرفتن تعرفه نیز خبر می دادند. بر اساس این اخبار تعداد آرای این دوره نسبت به دوره‌های قبل افزایش داشت. کار انتخابات این دوره به کندی پیش می‌رفت تا حدی که مجلس قبل از خاتمه انتخابات با حضور ۶۸ نفر نماینده افتتاح شد و در تمام دوره مجلس، کار انتخابات ولایات ادامه داشت و نمایندگان به تدریج وارد مجلس می‌شدند.
اکثریت دموکرات‌ها در مجلس
به هر ترتیب در پایان انتخابات مشخص شد که از دموکرات‌ها ۳۱، اعتدالی‌ها ۲۹، هیات علمیه ۱۴ و بی‌طرف‌ها که با دموکرات‌ها ائتلاف کرده بودند ۲۰ نماینده به مجلس راه یافته‌اند. بنابراین مجلس سوم شورای ملی با چنین ترکیبی و در ۱۳ آذر ۱۲۹۳ خورشیدی و در حالی که آتش جنگ جهانی اول قسمت عمده اروپا را فراگرفته و به ایران نزدیک می شد، توسط احمدشاه افتتاح شد. ریاست حزب دموکرات با سلیمان میرزا بود و در مجلس اهدافی همچون رسیدگی به اقدامات دولت در سه سال فاصله میان مجالس دوم و سوم، مجازات خائنین و اجرای اصلاحات در زمینه‌های مالی، فرهنگی و سربازگیری را دنبال می‌کرد.
سیدحسن مدرس در صدر فراکسیون دیگری از مجلس بنام هیات علمیه بود که ۱۴ عضو داشت و به نسبت ۲ حزب دموکرات و اعتدال در اقلیت به سر می‌برد. البته برخی نمایندگان روحانی که در گروه‌ها و فراکسیون‌های دیگر مجلس عضو بودند، در بعضی موارد موافق هیات علمیه بوده و در موافقت با آن رای می‌دادند. این فراکسیون در پی اهدافی همچون حمایت از فقرا، حفظ شریعت، هماهنگی قوانین با مقتضیات مملکت و مخالفت با قوانین بیگانه با اسلام، بویژه اصلاح قانون عدلیه و لایحه قانون جزا بود.
سنخ‌شناسی نمایندگان منتخب مردم
با حذف هر گونه شرطی برای انتخاب شدن در قانون انتخابات در دوره سوم مجلس شورای ملی تغییرات جالب توجهی از لحاظ طبقات، تحصیلات و مشاغل مربوط به نمایندگانی که وارد پارلمان شدند، صورت گرفت. به این صورت که تعداد ملاکین (۴۹ درصد) و روحانیون افزایش یافت در حالی که تعداد بازرگانان و صاحبان مشاغل آزاد کمتر از مجلس دوم بود. افزایش روحانیون در مجلس سوم به طور استثنایی از همه دوره‌های دیگر بیشتر بود.
در خصوص تحصیلات نمایندگان هم باید گفت که ۱۳ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد اجتهاد بودند، ۲۱ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد مدرسی بودند، ۳۵ درصد نمایندگان تحصیلات قدیم در حد سطح داشتند، چهار درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح دکتری بودند، ۱۳ درصد تحصیلات جدید و در سطح لیسانس داشتند و ۲ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح ابتدایی بودند.
جان دوباره به حکومت مشروطه
پس از افتتاح و به شروع به کار مجلس سوم شورای ملی، حکومت مشروطه که در دوره نیابت ناصرالملک و پس از انحلال مجلس دوم در حقیقت از میان رفته بود، جانی دوباره گرفت و در وضع جراید و فعالیت آنها نیز گرمی و شور و هیجانی پدید آمد. چنانکه روزنامه نوبهار ارگان دموکرات ها به مدیریت ملک الشعرای بهار، روزنامه شورا به مدیریت ناصرالاسلام گیلانی و ارگان اعتدالیون، روزنامه مستقل رعد به مدیریت سیدضیاءالدین طباطبایی و روزنامه هفتگی عصر جدید به مدیریت متین‌السلطنه در تهران دایر شد و روزنامه های دیگری همچون ستاره ایران وابسته به حزب دموکرات و بامداد روشن هوادار اتحاد اسلام و جرایدی نظیر آنها انتشار پیدا کردند.
۷۹ جلسه مجلس
مجلس سوم شورای ملی در طول فعالیت خود ۷۹ جلسه تشکیل داد. موضوع هایی همچون به هم ریختن تمرکز قدرت، ضعف مالی دولت، بروز اغتشاشات، بسط دخالت دولت‌های انگلیس و روس، احزاب سیاسی و… که با مشروطه آغاز شده بود در مجلس سوم گسترش یافت. به هرترتیب قوانینی که این مجلس در طول عمر پرتلاطم خود به تصویب رساند عبارت بودند از:
- قانون تشکیلات وزارت عدلیه مصوب ۱۵ خرداد ماه ۱۲۹۴ خورشیدی
- قانون مالیات مستغلات مصوب ۹ شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی که به منظور ایجاد درآمدهای جدید برای دولت پیشنهاد شده بود که این اقدام با تفکر نوگرایانه دموکرات‌ها مبنی بر اخذ مالیات‌های غیر مستقیم هماهنگی داشت.
- قانون سربازگیری مصوب ۹ آبان ۱۲۹۴ خورشیدی
- قانون منع خروج طلا و نقره مصوب ۷ اردیبهشت ۱۲۹۴ خورشیدی که با توجه به مشکلات اقتصادی کشور اقدامی اساسی محسوب می‌شد.
- لغو قانون اختیارات ۲۳ جوزا مصوب ۲۶ اسفند ۱۲۹۳ خورشیدی که دست خارجیان را از گمرکات ایران کوتاه کرد.
یکی از ویژگی‌های مجلس سوم شورای ملی آن بود که از برگزاری جلسه های عمومی برای بررسی مسایل سیاست خارجی اجتناب می‌کرد اما نمایندگان این دوره در ارتباط با امور مربوط به دولت و حتی بحران‌های کابینه بر برگزاری علنی جلسه‌ها اصرار داشتند.
جنگ جهانی و انحلال مجلس
جنگ جهانی اول تداوم پیدا می کرد، روس ها تا قزوین پیش آمده بودند و تهران به شدت مورد تهدید قرار گرفت. پس از حرکت نیروهای روسیه به طرف تهران، شماری از نمایندگان مجلس به نشانه اعتراض به تجاوز قوای بیگانه به کشور و نادیده گرفتن استقلال و تمامیت ارضی ایران به طرف قم حرکت کردند. نمایندگان مهاجر در قم کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند، کمیته‌ای که از حضور چهره‌های مطرحی چون سلیمان میرزا، میرزا سلیمان‌خان، میرزا محمدعلی خان کلوب و... بهره می‌برد.
در این میان، احمد شاه نیز تصمیم به تغییر پایتخت گرفت و در تلگرافی به دولتین روس و انگلیس اطلاع داد. خبر تصمیم‌گیری احمدشاه برای خروج از تهران، سفرای روس و انگلیس را به تکاپو واداشت تا شاه را از این تصمیم بازدارند. در نهایت احمدشاه را تهدید کردند که اگر از تهران خارج شود، پدرش را به جای وی به سلطنت خواهند نشاند. احمدشاه که اوضاع را چنین دید به شرط انصراف روس‌ها از ورود به تهران از رفتن به اصفهان خودداری کرد. در این زمان حاکمیت ایران نیز به علت بی‌لیاقتی سران کشور، شدیدا ضعیف شده بود.
در پی حضور اکثریت نمایندگان مجلس در قم جلسه ۲۳ آبان ۱۲۹۴ خورشیدی مجلس سوم شورای ملی از اکثریت افتاد و تعطیل شد تا عمر سومین مجلس ایران حتی به یک سال هم نرسد.
منابع
- روزشمار تاریخ ایران؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، باقر عاقلی، نشر نامک.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، ترجمه: گلمحمدی و فتاحی، تهران: نی، ۱۳۷۷.
- شمیم، علی اصغر. ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: نشر بهزاد، ۱۳۸۷.