لطافت و حساسیت گل زعفران و شرایط ویژه برداشت آن از جمله ویژگی‌های منحصر بفرد این گل پرناز و لطف است و گرچه زعفران دارای گل زیبا، چشم‌نواز، حساس و لطیف است اما بازار این محصول بسی سخت، خشن و اغلب با بغض کشاورزان و زعفرانکاران همراه است.
دوره گل‌دهی مزرعه زعفران ۱۵ تا ۲۵ روز می‌باشد و مقدار گلها از روز هفتم تا دهم افزایش می‌یابد. زمان برداشت بسته به شرایط اقلیمی و زمان اولین آبیاری متغیر است و صبح زود و قبل از طلوع آفتاب بهترین زمان جمع‌آوری گلهاست.
برای جلوگیری از خراب شدن گلها توصیه‌هایی وجود دارد از جمله استفاده از سبدهای حصیری، منفذدار یا کیسه‌های نخی و جلوگیری از فشرده شدن گلها، کلاله گل ها بلافاصله پس از چیدن گل باید از آن جدا شود زیرا در اثر گذشت زمان گرده‌های زرد رنگ پرچم بر روی کلاله‌ها (همان زعفران نهایی) قرار گرفته و جداسازی کلاله‌ها به سختی انجام میشود و در نتیجه باعث آسیب دیدن کلاله و کاهش ارزش و بازارپسندی زعفران میشود.
در این میان مدت زمان محدود برای برداشت گل و فاصله کمتر از یک روز برداشت از مزرعه تا زمان پاک شدن گل و تهیه زعفران موجب تحمیل شدن فشار بر کشاورز از نظر تامین کارگر و تامین هزینه آن و سوء استفاده‌های فراوان از چنین شرایطی توسط افراد سودجو به نام"دلال" شده است.
دلالان بدون آنکه زحمتی برای کشت و برداشت طلای سرخ بکشند صرفا به خاطر حضور به موقع در جای جای فاصله زمین تا بازار و شناخت کامل از چالشها و مشکلات کشاورزان بخوبی از آب گل‌آلود ماهی می‌گیرند.
در حالی که بخش عمده ای از سهم حدود ۹۰ درصدی زعفران ایران در جهان متعلق به استانهای خراسان رضوی و خراسان جنوبی است، تولیدکنندگان خراسانی کمترین منفعت را از بازار جهانی زعفران به دست می‌آورند.
صادرات این محصول در قالب صادرات غیر نفتی می‌تواند نجات بخش اقتصاد کشور و محور اصلی در تحقق اقتصاد مقاومتی باشد حال آن که بی‌توجهی به این نکته هنوز هم در روند کشت تا صادرات و بازاریابی این محصول راهبردی موج می‌زند.
ایران به عنوان تولیدکننده منحصر به فرد و بهتر است بگوییم بی‌رقیب زعفران در دنیا مطرح است اما بدون در نظر گرفتن چالشهای موجود در حوزه صادرات این محصول استراتژیک، توفیقی به دست نمی‌آید.
اینکه برای صدها سال دارنده محصولی باشی و تاریخ نگاران در انواع و اشکال مختلف نام آن را به نام سرزمینت بزنند و همچنان در مدیریت و برنامه‌ریزی برای توسعه و برداشت با کمترین هدر رفت، فرآوری و بسته بندی، بازاریابی، صادرات و معرفی آن به جهانیان به عنوان برند ایرانی و در بسته‌بندی‌های قابل اطمینان و اتکا دچار مشکل باشی نشان از بی‌توجهی به این ارزش اقتصادی این محصول دارد و همین میشود که همچنان تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی از تجارت قابل توجه این محصول در بازارهای جهانی به حداقل‌های ممکن راضی شده‌اند.
در حالی که ۱۸ دستگاه و مجموعه در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی طلای سرخ کشور متولی و وظیفه‌مند هستند عدم رسیدن به گفتمان مشترک و حرکت در مسیر واحد برای عمل و انجام وظیفه خود نیز نشان از بی‌تفاوتی عمیق و اقدامات خودمحور در این زمینه دارد.
گًل‌خرها چه کسانی هستند؟
پس از انتقال گلها از مزرعه در کمترین زمان ممکن باید اقدام به جدا سازی کلاله از سایر اجزای گل نمود. در غیر این صورت به دلیل فساد پذیری سریع گلها غیرقابل استفاده می‌گردد و در چنین شرایطی است که حلقه جدیدی در زنجیره زعفران از تولید تا رسیدن به بازار شکل می‌گیرد که آنهم افرادی هستند که به دلیل خرید گل زعفران از آنها تحت عنوان " گًل خر" در اصطلاع عامیانه یاد میشود.
در گذشته کشاورزان با کمک گرفتن از کارگران اقدام به جمع‌آوری گل از زمین و نیز با کمک همانها اقدام به پاک کردن گل می‌نمودند اما طی سالهای اخیر افزایش هزینه‌های تولید و عدم توان مالی کشاورزان برای تامین هزینه پاک کردن گلها در کنار دیگر هزینه‌ها موجب شده پس از جمع‌آوری گل یا در سر زمین و یا در بازارهای محلی اقدام به فروش گل زعفران نمایند.
نایب رییس شورای ملی زعفران در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: این افراد که با عنوان گل‌خر از آنان نام برده میشود هر روز گه گل را از کشاورزان می‌خرند با توجه به نیروی کار فراوانی که به واسطه سرمایه‌دار بودن دارند، گل را خریده و فردای آن روز هم زعفران خشک شده را با قیمت کمتر به بازار عرضه می‌کنند.
غلامرضا میری با بیان اینکه این افراد به دلیل اختلاف میان تبدیل گل به زعفران سود خوبی می‌برند افزود: این گروه زعفران را به قیمت پایین به بازار عرضه می‌کنند و همین امر موجب تاثیر بر بازار میشود.
وی با بیان اینکه این افراد به راحتی در شهرهایی مانند تربت‌حیدریه به دلیل حجم بالای کار و وسعت اراضی زیر کشت زعفران قابل ساماندهی هستند ادامه داد: کشاورزان به دلیل نیاز مالی و ضرورت تامین هزینه کارگران و افزایش هزینه‌ها و همچنین عدم امکان نگه داشتن گل و ضرورت فروش گل،ناچار به فروش آن به هر قیمتی به گل‌خرها هستند.
نایب رییس شورای ملی زعفران گفت: باید برای حذف یا ساماندهی گل‌خرها در بازار زعفران نسبت به توانمندسازی مالی کشاورزان اقدام شود.
وی افزود: باید برای این منظور دستگاه جداسازی کلاله داشته باشیم تا دیگر کشاورز مجبور نشود گل را بفروشد و با استفاده از این دستگاه ضمن جداسازی در زمان لازم اقدام به نگهداری محصول خود و فروش و عرضه به بازار در زمان موثر نماید.
افزایش ۱۰ برابری هزینه‌های تولید زعفران
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: ۷۶ درصد سطح زیر کشت و بیش از ۸۰ درصد تولید محصول زعفران ایران متعلق به این استان است و با همت کشاورزان زعفرانکار این استان کاشت، برداشت و روانه بازارهای مصرف میشود.
محمدرضا اورانی افزود: سال ۱۳۸۸ هزینه تولید یک کیلوگرم زعفران برای کشاورز بطور متوسط ۷۲۰ هزار تومان ولی متوسط نرخ فروش آن دو میلیون و ۳۵۰ هزار تومان بود. ۱۰ سال بعد یعنی سال ۱۳۹۸ متوسط هزینه تولید یک کیلوگرم زعفران برای کشاورز به هفت میلیون و ۲۰۰ هزار تومان و متوسط نرخ فروش آن به هشت میلیون تومان رسید.
وی ادامه داد: بر این اساس قیمت فروش زعفران ظرف یک دهه اخیر حدود چهار برابر اما هزینه تولید آن برای کشاورز زعفرانکار حدود ۱۰ برابر شده است.
رییس جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: مجموعه شرایط حاکم در سال ۱۳۹۸ و بازار زعفران موجب شد امسال نه تنها کشت جدید زعفران در این استان متوقف شود بلکه بخشی از کشتزارهای زعفران هم که بیش از هشت سال سابقه کشت داشت نیز دوباره کاشته نشد.
وی افزود: همچنین تعدادی از زعفران کاران نیز با توجه به شرایط حاکم بر بازار زمینهای خود را آبیاری و آماده‌سازی نکردند.
اورانی ادامه داد: مجموعه بررسیهای میدانی جهاد کشاورزی و برآوردهای کارشناسی نشان می‌دهد تولید زعفران در خراسان رضوی امسال نه تنها افزایش نخواهد داشت بلکه به صورت قابل ملاحظه یعنی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد نسبت به پارسال کاهش خواهد یافت.
وی گفت: از طرفی در ملاحظه آمار صادرات زعفران نیز مشاهده می‌کنیم آمار صادرات زعفران استان طی ۱۰ سال گذشته برخلاف تمام موانع موجود برای صادرات، همیشه روند افزایشی داشته است.
رییس جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: به عنوان مثال سال ۱۳۹۸ از محل گمرکات خراسان رضوی حدود ۲۵۲ تن و ۳۵۳ کیلوگرم صادرات زعفران صورت گرفت که با احتساب ۲۸ تن صادرات این محصول از سایر کمرگات کشور در مجموع ۲۸۰ تن صادرات از این استان انجام شد.
وی ادامه داد: این میزان نسبت به حجم صادرات سال ۱۳۸۸ که حدود ۶۵ تن و ۵۱۶ کیلوگرم بود حدود ۴.۵ برابر شده است و نیمه نخست امسال نیز ۸۷ تن زعفران از گمرکات خراسان رضوی صادر شد.
گًل‌خرها از ضرورت وجود تا حذف
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز در این زمینه با بیان اینکه تا کنون ضرورتی برای ساماندهی گل‌خرها احساس نشده است، گفت: وجود این افراد ضروری است زیرا اگر این افراد نباشند و اقدام به خرید گل و انتقال آن برای پاک کردن نکنند، چگونه باید زعفران تولید کرد؟
غلامحسین ساربان افزود: این افراد صرفا گل را جمع می‌کنند و به مراکز جمعیتی بزرگی که در اختیار دارند و می‌شناسند جهت پاک کردن ارسال می‌کنند.
وی با بیان اینکه اگر این افراد نباشند گل زعفران روی دست کشاورز می‌ماند، ادامه داد: کمرنگ شدن این گروه افراد در سال گذشته موجب افزایش قیمت پاک کردن هر کیلوگرم زعفران به ۲۵۰ هزار ریال شده بود.
معاون سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در خصوص علت بی میلی کشاورزان به ادامه پاک کردن گل زعفران گفت: با توجه به هزینه‌های پاک کردن گل و محدودیتهای موجود از نظر نیروی انسانی در این زمینه کشاورزان برای رسیدن به پول در اولین فرصت جهت تامین مالی برای صرف هزینه جمع‌آوری گل، کمتر از گذشته به پاک کردن گل زعفران تمایل نشان می‌دهند.
وی افزود: گل زعفران توسط گل‌خرها خریداری میشود و در مراکز جمعیتی و نیروی انسانی از قبل شناسایی شده با دریافت مدارک تحویل و سپس زعفران پاک شده تحویل گرفته و پس از خشک کردن به تجار فروخته میشود.
ساربان فعالیت این گروه افراد را به عنوان حلقه زنجیره تولید زعفران ضروری دانست و ادامه داد: گیاه زعفران در گذشته در قطعات کوچک کشت می‌شد اما این روزها قطعات زیرکشت آن افزایش یافته بنابراین زعفرانکاران چاره‌ای جز فروش گل ندارند.
ساماندهی گًل‌خرها شاید سال آینده
نماینده تربت حیدریه، مه‌ولات و زاوه در مجلس شورای اسلامی گفت: چندی پیش با شماری از افرادی که تحت عنوان گًل‌خر در بازار فعالیت می‌کنند و شناخته شده هستند و تعداد آنها به ۱۰ تا ۱۵ نفر می‌رسد جلسه‌ای داشتیم که همکاری خوبی هم داشتند.
محسن زنگنه افزود:این گروه تعهد کردند هر کیلوگرم گل زعفران را یک و نیم میلیون ریال خریداری کنند به شرطی آنکه صادرکنندگان زعفران آنها را بخرند اما در سخت‌ترین شرایط نگین زعفران روی دستشان مانده بود.
وی با بیان اینکه امسال نسبت به پارسال قیمت گل زعفران بهتر شده است ادامه داد: با ورود به موقع به میدان نگذاشتیم امسال زمان زیادی شاهد افت قیمت گل زعفران باشیم اما در هر صورت معضل موجود دلالی در بازار زعفران است که آن را باید حل کنیم و در عین حال اقدام به تقویت کشاورز نماییم.
این نماینده مجلس ضمن انتقاد از عملکرد شورای ملی زعفران گفت: این شورا به جای آسیب‌شناسی و حل مشکل زعفرانکاران صرفا به فکر جیب خود و تضمین سودهای خود است حال آنکه باید با شناسایی دلالان و آنها که بازار زعفران را از آغاز تا انتها به چالش می‌کشند کمک‌حال باشد.
وی افزود: امسال به طور جدی به موضوع خرید زعفران و تلاش در جهت خرید آن توسط دولت در بالاترین حد ممکن پرداختیم تا از این طریق شاهد رفع مشکل کشاورزان و توجیه اقتصادی برای ادامه فعالیت آنان در این زمینه باشیم.
زنگنه ادامه داد: ساماندهی گًل‌خرها و پرداختن به ضرورت ساماندهی و کم و کیف این گروه در سال آینده قطعا مورد پیگیری و مطالبه خواهد بود.
وی گفت: این امر با همکاری و مشارکت نمایندگان شهرهای زعفران‌خیز در مجلس شورای اسلامی انجام میشود.
چاره کشاورزان در اختراع دستگاه جداسازی کلاله زعفران
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه سالهاست که بر روی ساخت این دستگاه در کشور کار شده و وزارت جهاد کشاورزی نیز کمکهای بلاعوضی فراوان در این زمینه داده است، گفت: هنوز توفیق لازم در اختراع و طراحی این دستگاه حاصل نشده است.
ساربان افزود: تست عملکرد مطلوب دستگاه نیاز به زمان دارد و با توجه به اینکه دوره گل‌دهی زعفران بسیار کوتاه است انجام آزمایشات و شناسایی و رفع عیوب امکان‌پذیر نیست و همین است که سختی کار دو چندان شده است.
وی ادامه داد: در پاک کردن گل زعفران اقداماتی در سالهای گذشته انجام شده اما هنوز ضایعات در برش و جداسازی کلاله از گل فراوان است و از کسی که ما را یک گام به جلو ببرد استقبال می‌کنیم.
نایب رییس شورای ملی زعفران نیز با بیان اینکه طراحی و ساخت این دستگاه به شدت ضروری است، گفت: بخش خصوصی به تنهایی توان تامین مالی طراحی و ساخت این دستگاه را ندارد و باید توجه داشت که وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه متولی اصلی است و باید پای کار باشد.
وی با بیان اینکه امسال بابت هر کیلو زعفران خشک کشاورز باید بین ۳۰ تا ۴۰ میلیون ریال برای جداسازی هزینه کند، افزود: این در حالی است که پارسال این رقم بین ۱۰ تا ۲۰ میلیون ریال بود و دوبرابر شدن آن بنابه دلایل فروان از جمله شیوع کرونا و تورم در جامعه است.
میری ادامه داد: علاوه بر کمک به کشاورز با طراحی این دستگاه خواهیم دید تا چه میزان بارآلودگی زعفران کاهش می‌یابد زیرا اگرچه گفته میشود زعفران دارای خواص درمانی است اما کاربرد آن در تولید دارو مستلزم برخورداری از استانداردهایی است که در روش سنتی پاک کردن زعفران و خشک کردن آن به سختی قابل تحقق است.
وی با اشاره به اینکه یکی از مواد مهم و مفید موجود در زعفران کروسین نامیده میشود، گفت: در صورت پاک کردن و خشک کردن زعفران به روش صحیح در زمینه تولید کروسین نیز می‌توان بخوبی موفق و ارزش افزوده بالایی را محقق نمود.
نایب رییس شورای ملی زعفران گفت: حاضریم برای تامین هزینه طراحی و ساخت دستگاه جداکننده کلاله از گل زعفران ۵۰ درصد هزینه را در صورت تامین الباقی توسط دولت با شرط واگذاری کار به بخش خصوصی قبول کنیم.
میری افزود: اگر فرد یا افرادی هستند که در این زمینه کار کرده‌اند خودشان را معرفی کنند تا بتوانیم با کار بر روی آن به نتیجه مطلوب برسیم زیرا اگر این کار به انجام برسد خدمت بزرگی به کشاورز کرده‌ایم.
خام فروشی دامنگیر طلای سرخ
ساربان گفت: هم اکنون بیش از ۶۵ درصد محصول زعفران این استان به صورت فله، خام یا بسته‌بندی محصول خام به خارج از کشور صادر میشود.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: بعد از محصول پسته، زعفران دومین محصول بخش کشاورزی است که بیشترین درآمد ناخالص را برای کشاورزان ایجاد می‌کند و باید مورد توجه و حمایت قرار گیرد.
وی با بیان اینکه هم اکنون ۱۲۰ هزار هکتار در کشور سطح زیرکشت محصول زعفران است که ۹۱ هزار هکتار آن در خراسان رضوی قرار دارد ادامه داد: در حال حاضر ۱۳۰ هزار خانوار بهره‌بردار در این زمینه فعالیت دارند که ۱۰۹ هزار خانوار از این تعداد دارنده کمتر از یک هکتار سطح زیرکشت زعفران هستند.
معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: برآورد می شود ۶۰۰ هزار نفر در خراسان رضوی از محل کشت و برداشت طلای سرخ امرار معاش می‌کنند.
وی افزود: هر هکتار زعفران برای ۲۰۰ نفر ایجاد شغل می‌کند و به جرات می‌توان گفت که این محصول در ایجاد اشتغال و اقتصاد خانوارها بی‌نظیر است.
ساربان ادامه داد: با توجه به کاهش منابع آب استان، کنتورگذاری در زمینهای کشاورزی و محدودیت برداشت آب از ذخایر زیرزمینی، حرکت به سوی کشت محصولات دارای مزیت نسبی از جمله زعفران در استان ایجاد شده است.
وی با بیان اینکه هم اکنون ۲۰۵ واحد فرآوری زعفران با ظرفیت ۴۲۰ تن در کشور وجود دارد گفت: از این تعداد ۱۲۱ واحد با اشتغال یک هزار و ۵۰۰ نفر در خراسان رضوی فعالیت دارند.
معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: فرآوری در این واحدها آنطور که باید و شاید و با ابعاد و تنوع گسترده نیست و صرفا بسته بندی و اسانس گیری آن هم به شکل محدود انجام می شود در حالی که باید به ابعاد جدید کاربرد زعفران در حوزه بهداشت، درمان، صنایع غذایی، دارویی، طعم دهنده‌ها، عطر و اسانس نیز توجه داشت.
وی ادامه داد: نگاه صرف به زعفران به عنوان ادویه، جفا در حق این محصول است و باید آن را به عنوان گیاهی دارویی، منحصربفرد و حتی دارای ابعاد ناشناخته در جهان مد نظر قرار داد.