به گزارش روز چهارشنه گروه فرهنگی ایرنا، نشست «نقش کتاب به عنوان رابط میان‌فرهنگی و میان‌نسلی» با حضور غلامرضا امیرخانی، ابراهیم افشار زنجانی و اسماعیل حسن‌زاده به عنوان دبیر نشست با مشارکت انجمن ایرانی تاریخ و خانه کتاب و ادبیات ایران در موسسه خانه کتاب برگزار شد.
سوال داشتن، مهم‌ترین دلیل کتاب خواندن است
افشار زنجانی، کتابدار و استادیار سابق دانشگاه اصفهان، با اشاره به این که ادبیات ما از آغاز شفاهی بود و توجه زیادی به کتابت نمی‌شد، گفت: در قرون اولیه پس از اسلام، ما بیرونی و رازی و خیام را داشتیم و آخرین شخصیت دانشمند ما خواجه نصیرالدین طوسی است که بعد از آن چیزی برای عرضه به دنیا نداشتیم.
وی افزود: کتاب یک رسانه است که به خاطر عمر طولانی تقدس پیدا کرده اما اکنون چه بسا نقشش را از دست داده است، اکنون رسانه‌ها به شدت متعدد هستند اما کتاب محملی است که شاید مثل درشکه، دیگر کسی از آن استفاده نکند. کتاب در خیلی از رشته ها بیشتر از علوم انسانی جای خود را از دست داده است اما در علوم انسانی نوستالژی دارد و هنوز وسیله مهمیست. از سوی دیگر کتاب مسئولیت دارد و مثل فیک نیوزها نیست.
این پژوهشگر با بیان این که در جوامع پیشامدرن، فضای بین نسلی وجود نداشته چون تکنولوژی تغییر نکرده است، اضافه کرد: شکاف بین نسلی در نسل‌های امروز دیده می‌شود چون باید پیام‌های نسل‌های قبلی بدون دخالت دولت ها به نسل بعد برسد و گرنه دچار شکاف بین نسلی می‌شویم. این شکاف در دوره پهلوی بروز یافت، وقتی در سلسله پهلوی دولت ملی به وجود آمد و بعد از کودتا، خفقانی در کشور حاکم شد که به مدت ۲۵ سال هیچ اطلاعات موثقی در کشور وجود نداشت و جلوی انتقال اطلاعات بین نسل‌ها گرفته شده بود، اینگونه به مردم القا می شد که از ۱۳۳۲ به قبل همه چیز بد بوده و بعد از آن شکوفایی اتفاق افتاده است.
افشار زنجانی اضافه کرد: جوان ما چیزی جز آنچه در کتاب‌های درسی خوانده نمی داند، نسل جدید از رسانه‌ها سخنان ناراستی می بیند و می پرسد چه اتفاقی افتاده؟ او درباره حقیقت رویدادها ناآگاه است. دلیلش این است که رادیو تلویزیون و کتاب های درسی، ایدئولوژی سیاسی دارند این رویداد شکاف‌ها را بیشتر می‌کند، حتی در کتاب‌های درسی تکلیف دنیا و آخرت روشن شده و در صدا و سیما همه پرسش ها در همه علوم پاسخ داده می شود. این شرایط اجازه نمی دهد که سوال ایجاد شود و به همین دلیل کسی به دنبال جواب نمی رود، اما در کشورهای دموکراتیک که سوال مطرح می شود، مطالعه نیز اتفاق می‌افتد.
وی اظهار داشت: من به عنوان یک دانشگاهی در شبکه‌های مجازی پیام های آموزنده هم می‌بینم اما باید بگویم که شما با اجبار نمی توانید هیچ کس را مجبور کنید کتاب بخواند. اگر به مردم چیزی که می‌خواهند بخوانند را بدهید قطعاً آن را مطالعه خواهند کرد امروز مردم رسانه های فارسی زبان را می‌بینند چون چیزی که می‌خواهند را به آنها می‌گویند اگر به مردم اجازه سوال کردن بدهید و بتوانند از راه های درست جواب آن را به دست بیاورند آنگونه می بینید که روند مطالعه صعودی خواهد شد صدا و سیما پایگاه مردمی خود را از دست داده است زیرا دستگاهی برای تک گویی ایدئولوژی است.
افشار زنجانی با بیان این که تا قرن هفدهم میلادی جامعه اروپا حتی یک درصد باسواد هم نداشته است، ادامه داد: تفاوتی میان توده مردم در هیچ کجای دنیا وجود ندارد این را باید در نظر بگیریم که دسترسی به اینترنت مارا از هیچ چیز بی نیاز نمی کند گرایش مردم به کتاب با وجود دسترسی به اینترنت از بین نخواهد رفت اگر کتابی را در دسترس داشته باشند که به کارشان بیاید.
وی با اشاره به سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ که در سیدنی استرالیا کتابدار بوده است افزود: خارج از ایران کتاب اگر گرانتر نبوده باشد ارزانتر هم نبوده اما مردم کتاب را نمی خرند کتاب در اختیارشان قرار می‌گیرد، نخست کتابخانه های عمومی که در بخش‌های مختلف تمام نیازهای مردم را تامین می‌کند و این ها فقط یک کتابخانه نیستند بلکه فضای عمومی هستند که همه چیز بی واسطه در اختیار مردم قرار می‌گیرد، کتابخانه های عمومی که شهرداری هزینه اش را می داد.
وی ادامه داد: این سیستم همه دنیاست که کتابدار طبق علاقه مردم کتاب های لازم را تهیه می‌کند. اما در ایران در نهاد کتابخانه‌های عمومی یک سری آدم نشستند و تصمیم می‌گیرند. در اروپا کتابخانه‌های مدارس به مرکز رسانه تبدیل شده و در مناطق محروم هم کتاب های لازم در اختیار دانش‌آموزان است. در این مدارس چیزی به عنوان کتاب درسی نیست کودک مشق نمی نویسد اما در ایران وقتی شما با ۱۵ کتاب می توانید مدرسه را بگذرانید، دانشگاه بروید و کار پیدا کنید، قطعاً سراغ کتاب دیگری نخواهید رفت.
افشار زنجانی گفت: کودکانی که کتاب‌هایی از کتاب درسی می‌خوانند سواد رسانه‌ای و نگاه انتقادی دارند و از ورطه فیک نیوزها رها می شوند. ما اگر بخواهیم به آن صورت که می خواهیم اطلاعات را بیابیم از فیک نیوزها خلاص خواهیم شد، ما روش های نادرستی در آموزش و پرورش داریم که بارها ثابت شده غلط هستند اما بر آنها پافشاری می شود. وقتی مردم به منابع رسمی کشور اعتماد ندارند، هر دروغی را باور می‌کنند. رسانه‌های ما امروز به دستگاه تبلیغاتی تبدیل شده‌اند.
ریشه این شکاف نسلی را باید در دوران صفویه جست
غلامرضا امیرخانی، مشاور ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، با اشاره به اینکه امروز همه چیز دیجیتالی است و حتی منابع مرجع نیز همه آنلاین هستند، گفت: اگر از قرن ۳ و ۴ در نظر بگیریم تا حمله مغول، اوج دوران کتابخوانی است، یاقوت حموی در معجم البلدان می‌گوید من به مرز رفتم و در یک زمان دویست کتاب از کتابخانه این شهر گرفتم اگر حمله غذا نبود در آنجا می ماندم. ما هنوز تا قرن نهم دانشمند داریم حلقه علمی الغ بیگ، پیشرفته ترین دانشمندان را داشته است رصدخانه سمرقند و جمشید کاشانی و مطالعات نجومی آن بسیار مشهور است.
وی با اشاره به یک پایان نامه دکترا درباره کتاب و کتابخانه در دوره صفوی افزود: ریشه این شکاف نسلی را باید در صفویه جستجو کنیم. سوال این است که چرا در دوره صفوی به موضوع چاپ اهمیت ندادند؟ وقتی دستگاه چاپ نیامد، کتاب کالایی لوکس باقی ماند. بخش مهمی از آن نیز از بین رفت. مورخان و تاریخ‌نویسان پهلوی، از دوران قاجار بد گفتند، اما ۱۳ سال بعد از همه گیر شدن تلفن در جهان، در ایران نیز خط آن برقرار می‌شود، دوربین وارد کشور می‌شود، قطار و تراموا را زمانی داریم که ناصرالدین شاه در اکسپوز پاریس آن را می‌بیند و به ایران می‌آورد. اولین روزنامه و اولین دانشگاه ایران که دارالفنون بود، برای آن دوره است.
معاون سابق کتابخانه ملی اظهار داشت: در دوره صفوی به هنر و جنگ اهمیت بسیاری داده شده اما چاپ مهم نبوده و این فضای خالی بسیار طولانی می‌شود و تا زمان فتحعلی شاه و اولین دستگاه چاپ در تبریز طول می‌کشد. در ۱۳۱۶ ما تازه کتابخانه ملی داریم اما در جایی کوچک که مشخص است این موضوع جدی گرفته نشده اما همین جامعه کتاب نخوان در سال ۵۷ و ۵۸ تیراژ چند هزار نسخه ای دارد. علت آن شور و حالی بود که مردم به دنبال خواندن و دانستن بودند.
وی ادامه داد: فضای مجازی برای نقل و انتقال اخبار خوب است اما کتاب تاریخ و فلسفه را نمی توان در این فضا خواند، از عدم آگاهی و مطالعه خطرناک‌تر آگاهی ناقص است در فضای مجازی این خطرها را می‌بینیم وقتی یک نهاد به طور برنامه‌ریزی شده عکس‌هایی را منتشر می‌کند و می‌خواهد دوره‌های قدیم را بسیار ویژه نشان بدهد ما این شکاف نسلی و انقطاع اطلاعات را به خاطر کم آگاهی داریم کتاب ایران بین دو انقلاب را بخوانید قطعا مسائلی را در آن می‌بینیم که بسیار عمیق و دقیق است اما همه کسانی که اندوه از دست رفتن شکوه ایران را دارند حتی یک کتاب در این زمینه نخواندند، این موضوع خسارت ساز است.
امیرخانی اضافه کرد: روایت‌های رسمی صدا و سیما به ما آسیب بسیاری زده و مطالب کتاب‌های درسی چنان مطرح شده که بچه ها کتاب ها را دور می‌اندازند، پست کتابدار در دولت دهم از مدارس حذف شده است و این بسیار اتفاق ناراحت کننده است، اگر این موارد را در نظر بگیریم ما مردم کتاب نخوانی نداریم، اگر کار درست انجام بدهیم حتماً جواب می‌دهد.
وی با اشاره به کتاب پیر پرنیان اندیش که مصاحبه میلاد عظیمی و هوشنگ ابتهاج است گفت: وقتی کتاب خوب به بازار می‌آید هر قیمتی که داشته باشد مردم در این شرایط مالی آن کتاب را تهیه می‌کنند. اگر کتاب خوب عرضه کنیم مردم هم مطالعه می کنند. وضعیت بد کتابخوانی ربطی به فضای مجازی ندارد ما هیچ وقت وضعیت مطلوبی نداشتیم اما آن را بدتر کرده است حتی کسانی که اهل کتاب خوانی هستند هم وقت خود را بیشتر در فضای مجازی می گذرانند.
امیرخانی با اشاره به نظریه جامعه کلنگی همایون کاتوزیان گفت: علت این شکاف فرهنگی همان کلنگی دیدن است وقتی نام یک مکان قدیمی عوض می‌شود مردم هنوز آن را به نام قبلی می‌خوانند.
هفته کتاب در یک نگاه
۲۴ آبان ماه در تقویم رسمی کشوردر سال ۷۲ شمسی به عنوان روز کتاب و کتابخوانی تعیین شد. در سال‌های گذشته هفته پایانی آبان ماه، هفته کتاب نامگذاری شد.
نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال ۱۳۷۲ با پیام مقام معظم رهبری، برگزار شد.
همزمان با هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی همراه با نشست های مختلف و... با موضوعات چاپ و نشرِ و کتاب و ترویج کتابخوانی با هدف افزایش میزان سرانه مطالعه برگزار می‌شود.
براین اساس با مجموعه سیاست‌گذاری و برنامه ریزی های انجام گرفته سعی شده تا ترویج فرهنگ مطالعه به خصوص بین نوجوانان، هدف و محور اصلی این برنامه‌ها باشد از این رو بزرگداشت روز کتاب، کتابدار و کتابخوانی همه ساله در این ایام با شکوه هرچه تمام تر از سوی اهالی قلم، فرهیختگان، مسئولان و فعالان فرهنگی، اساتید، دانشگاهیان، دانشجویان، دانش آموزان، اصحاب نشر و چاپ و کتاب و ... برگزار می شود.
امسال نیز همزمان با بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار دانایی؛ مانایی این رویداد بزرگ فرهنگی از شنبه ۲۴ آبان تا۳۰ آبان ماه جاری در سراسر کشور و بیشتر با محوریت فضای مجازی بواسطه شیوع ویروس کرونا در حال برگزاری است.