اکوتوریسم به عنوان یکی از رویکردهای جدید گردشگری مبتنی بر طبیعت به دلیل نقشی که در نزدیک شدن انسانها با طبیعت و به قولی آشتی با آن دارد طی دهه‌های اخیر در برنامه‌های توسعه گردشگری بسیاری از کشورها قرار گرفته و مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی نیز واقع شده است.
سالهاست که انسان با خشونت با طبیعت برخورد می‌کند در حالی که آشتی با آن برای ادامه حیات ضروری است.
ایران به دلیل تنوع زیستگاهی به ویژه تالابها، دو سوم گونه‌های پرندگان خاورمیانه را در خود جای داده است، اما سهم آن از "پرنده نگری" دنیا در مقایسه با سایر کشورها بسیار محدود است.
مراسم روز جهانی پرنده مهاجر از سال ۱۹۹۳ میلادی با محوریت تشویق و ترغیب شهروندان به شناخت پرندگان و حفاظت از آنها هر سال در دهم ماه می مصادف با ۲۰ اردیبهشت برگزار می‌شود و اول آذر هر سال نیز روز ملی پرنده‌نگری در ایران نام گرفته است.
در اهمیت توسعه پرنده‌نگری همین بس که این فعالیت را به عنوان یک شیوه حفاظت از زیستگاههای پرندگان در اکوسیستم‌های تالابها، آبگیرها و دریاچه‌های تحت حفاظت محیط زیست می‌توان محسوب کرد.
تاکنون حدود یک سوم پرندگان دنیا (۵۳۵ گونه) در ایران مشاهده شده است این در حالی است که آمارها از خطر انقراض بیشتر از ۱۲.۴ درصد از کل پرندگان جهان یعنی کمی بیش از ۱۹۲ گونه خبر می‌دهند.
بخش اعظمی از پرندگان آسمان ایران را پرندگان مهاجر شامل قو، غاز، اردک، آبچلیک و کاکایی‌ها تشکیل می‌دهند که بیشتر در استان‌های شمالی کشور دیده می‌شوند.
تنوع گونه‌های زیستی و پرندگان در استان خراسان رضوی نیز به عنوان یکی از استان‌های گردشگرپذیر کشور بسیار است و میزبانی سالانه ۱۵ هزار پرنده مهاجر بخشی از ظرفیت‌های ارزشمند در این عرصه می‌باشد.
بهترین شهرستان‌های خراسان رضوی از نظر زیستگاه برای پرندگان مهاجر در زمستان، مشهد، سرخس، خواف، تربت‌جام و تایباد است که سرخس و آبگیرهای "کشف رود" در مشهد جایگاه خاصی را در این زمینه دارد.
۱۵ هزار پرنده مهاجر
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: پرندگان مهاجر زمستانه آبزی و کنار آبزی، از اواسط تابستان به زیستگاههای تالابی و رودخانه ای این استان مهاجرت می‌کنند، سالانه حدود ۱۵ هزار قطعه پرنده مهاجر زمستانه در اکوسیستم‌های آبی استان سرشماری می‌شوند، سرشماری پرندگان مهاجر هر سال بطور همزمان در سراسر کشور از اواسط دی ماه تا اوایل بهمن ماه ، به روش مستقیم انجام می‌شود.
تورج همتی افزود: تعداد گونه‌های مشاهده شده در هر سال حدود ۴۰ گونه می‌باشد، و این گونه‌ها با سپری شدن فصل سرما، به تدریج به مناطق شمالی بر می‌گردند.
وی ادامه داد: گونه‌هایی همچون اردک سرحنایی، اردک بلوطی و اردک سرسفید از گونه‌های مهم و در خطر انقراض می‌باشند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: علاوه بر پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی، گروهی از پرندگان خشکی‌زی و شکاری‌ها نیز از مهاجران زمستانه استان محسوب می‌شوند که در پاییز و زمستان در زیستگاههای استان مشاهده می‌گردند و از این گروه نیز گونه‌هایی همچون عقاب صحرایی و سنقر سفید از گونه‌های مهم و در خطر انقراض محسوب می‌شوند.
وی افزود: طبیعت‌گردی یکی از ظرفیت‌های مهم گردشگری در دنیای امروز است که باید بیش از این به آن توجه کرد و بیشتر مورد توجه و معرفی قرار داد.
همتی به تغییرات اقلیمی و آب و هوایی در زیستگاههای خراسان رضوی از دهه‌های قبل تاکنون اشاره و بیان کرد: میزان آب رودخانه‌ها و تالابها در برخی مناطق تغییرات فراوان داشته که این تخریب و کاهش مطلوبیت شرایط، تاثیر مستقیم بر میزان ورود پرندگان مهاجر دارد.
وی ادامه داد: پرندگان حلقه مهمی از زنجیره غذایی طبیعت هستند که در تعادل غذایی نقش اساسی ایفا می‌کنند و از طرف دیگر زیبایی شناختی این پرندگان در اقتصاد کشور مهم است. همچنین اهمیت پرندگان مهاجر از نظر ذخایر ژنتیکی کشور از فواید ورود این گونه‌ها به شمار می‌رود.
سرشماری زمستانی پرندگان
معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز در این زمینه گفت: سرشماری پرندگان مهاجر آبی در جهان یک برنامه بلند مدت نظارت و پایش در فصل زمستان با تاکید بر تالابها و مناطق تجمع پرندگان آبی زمستان گذران می‌باشد.
محمد عرفانی افزود: این برنامه از سال ۱۹۶۷ میلادی توسط دفتر بین‌المللی تحقیقات تالابها و پرندگان آبزی (IWRB) که در حال حاضر دفتر تالاب‌های بین‌المللی (Wetlands International) نامیده می‌شود سازماندهی شده و امروزه در اغلب کشورهای جهان اجرا می‌گردد.
وی ادامه داد: اطلاعات سرشماری بلند مدت پرندگان آبی به عنوان پایه و اساس برآورد اندازه و روند تغییرات جمعیت پرندگان استفاده می‌شود و ارزش قابل توجه علمی و حفاظت از تنوع زیستی پرندگان آبی دارد.
معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: در این استان نیز هر سال سرشماری زمستانی پرندگان به منظور آگاهی از وضعیت جمعیت پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجر و بومی با استفاده از تلسکوپ، دوربین‌های چشمی در سدها، آبگیرها و تالاب‌های متعدد انجام می‌شود.
وی افزود: در سال گذشته ۳۸ گونه شامل انواع کشیم‌ها شامل کشیم کوچک و بزرگ، باکلان بزرگ، حواصیل خاکستری، آنقوت، تنجه، اردک سرسبز و خوتکا، اردک نوک پهن، اردک مرمری، اردک تاجدار، اردک سرحنایی، اردک بلوطی، اردک سیاه کاکل و امثال آن با جمعیت بیش از ۱۵ هزار و ۷۰۰ قطعه در خراسان رضوی سرشماری شد.
عرفانی ادامه داد: امسال هم سرشماری در دی ماه انجام خواهد شد و با توجه به کمبود اکوسیستم‌های آبی، خراسان رضوی جمعیت و غنای گونه‌ای بسیار ندارد و "پرنده نگران" خارجی بسیار اندک هستند.
قاچاقچیان دشمن جان پرندگان
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: از مهترین گونه‌هایی که تحت حفاظت اتحادیه جهانی و در رده پرندگان در حال انقراض محسوب می‌شوند می‌توان به اردک بلوطی، سنقر سفید، گیلانشاه دم سیاه، پلیکان، اردک سرحنایی و خروس گلی اشاره کرد که در دسته گونه‌های آسیب پذیر هستند.
وی افزود: همچنین در دسته پرندگانی که در فصل گرما وارد این استان می‌شوند باید از سبزه قبا به عنوان گونه مهم و در حال انقراض نام برد.
همتی ادامه داد: خراسان رضوی در حوزه اقامتگاهی ویژه پرندگان شکاری جزو بهترین استان‌های کشور است و گذرگاهی برای پرندگانی مانند شاهین یا بالابان که بیشترین جمعیت را در کشور دارند محسوب می‌شود.
وی با بیان اینکه از ابتدای امسال بیش از هزار قطعه پرنده وحشی در این استان از قاچاقچیان کشف شده است گفت: چالش حضور قاچاقچیان و دلالان این گونه از پرندگان نیز به مراتب در خراسان رضوی بیشتر است هرچند در این سال‌ها یگان حفاظت سازمان محیط زیست استان در مشهد و شهرستان‌ها به خوبی توانسته این موضوع را مدیریت کند و موارد متعددی از بازگردانی این پرندگان به چرخه طبیعی خود را داشته است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی افزود: پیش از هر اقدام نیازمند آموزش عمومی در این حوزه هستیم تا برای حفظ این گونه‌ها به عنوان ذخایر ژنتیکی آینده و اکولوژی طبیعت تلاش شود و از هرگونه اقدامی که به اکولوژی محیط زیستی آنها صدمه می‌زند، جلوگیری گردد.
اقدامات پیشگیرانه از آنفلوآنزا
وی با بیان اینکه به منظور پیشگیری از شیوع انواع بیماری در حیات وحش با تاکید بر بیماری آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، اقدامات متعددی در استان انجام شده است ادامه داد: دستورالعمل پیشگیری و کنترل بیماری آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان ۲ بار در سال به تمامی واحدهای تابعه ابلاغ و بر انجام اقدامات تاکید می‌شود.
همتی گفت: در این راستا پایش مراکز نگهداری از حیات وحش استان نظیر باغ وحش وکیل آباد، باغ پرندگان و سایت‌های تکثیر و پرورش به صورت مداوم انجام می‌شود.
وی افزود: همچنین زیستگاههای آبی در سراسر استان برای این منظور در نیمه دوم سال جاری به صورت ماهانه یکبار مورد پایش قرار می‌گیرد و جداول و فرم مخصوص پایش زیستگاههای آبی استان با تاکید بر نوع گونه پرندگان، جمعیت و بررسی وضعیت عمومی پرندگان تنظیم و به سازمان حفاظت محیط زیست ارسال می‌شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: در راستای افزایش حفاظت فیزیکی تالابها هماهنگی و همکاری بیش از پیش با نیروی انتظامی در صورت مواجهه با شکارچیان و حامالان پرندگان وحشی در تمامی نقاط و گذرهای اصلی و فرعی استان انجام شده است.
وی گفت: پایش زیست محیطی صنایع مرتبط نظیر کشتارگاه‌های طیور نیز برای این منظور انجام می‌شود.