به گزارش روز جمعه گروه فرهنگی ایرنا، نشست «جامعه و نشر در ایران» از سلسله نشست های موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران به مناسبت بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، روز گذشته با حضور جبار رحمانی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و صالح زمانی، مشاور کتابخانه ملی برگزار شد.
جبار رحمانی از اعضای هیات علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با بیان اینکه موضوع کتاب و صنعت نشر کشور در بخش های مختلفی با چالش مواجه است، گفت: فرم و نهادهای انتشار، توزیع و فرآیند تولید محتوا در این حوزه دچار مشکلات عدیده ای است. وقتی بحث نشر را دنبال می کنیم باید با دو حوزه ناشران دولتی و ناشران خصوصی آشنا باشیم. چراکه، آشنایی با این دو گروه در فهم فرآیند تولید و کمک به شناخت نشر در کشور کمک شایانی می کند.
وی افزود: اساسا ناشران دولتی منابع مالی مشخصی در اختیار دارند، این در حالیست که فعالیت ناشران خصوصی مبتنی بر بازار و سرمایه گذاری شخصی است. از این رو، می توان گفت بحث ناشران دولتی در ایران مساله ای جدی است. ناشران دولتی اغلب سراغ حوزه هایی می روند که بنا به دلایلی مورد توجه ناشران خصوصی نیست و این گونه حجم بالایی از سرمایه ملی صرف ناشران دولتی می شود که نکته مساله برانگیزی است.
رحمانی با بیان اینکه موضوع نشر در ایران موضوع مهمی است، گفت: در این بخش سودآوری به عنوان هدف مطرح نشده و ناشر اساسا به دنبال مسئولیت اجتماعی و اثرگذاری نیست. عدم وجود مسئولیت اجتماعی در کنار فقدان منطق سودآوری باعث تولید محتواهای فراوانی می شود که البته ممکن است در میان آنها آثار خوبی هم به چشم بخورد.
وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه ناشران دولتی به جز چند مورد استثنا اغلب سلیقه زیبایی شناسی ضعیفی دارند. ضمن اینکه، بخش اعظم تولیداتشان توزیع نمی شود؛ به عبارتی انبارهای این نوع انتشارات به گورستان کتاب تبدیل و همین به مساله ای عظیم برایشان بدل شده است.
این کارشناس حوزه انسان شناسی فرهنگی با بیان اینکه، ناشران خصوصی معمولا بازار نشر ایران را در اختیار دارند، گفت: البته این قشر هم با اختلال در محتوا، نظام نامناسب توزیع و... مواجه هستند. همین وضعیت باعث شده چرخه مشخصی از کتاب در ایران نداشته باشیم. به گونه ای که بر اساس آمارهای موجود، ۷۵ درصد ناشران در تهران فعالیت دارند، این رقم با توجه به وضعیت سیستم توزیع حاکم بر کشور معضل بزرگی به حساب می آید.
وی با بیان اینکه تعداد ناشران در ایران حتی از ناشران کشوری مانند انگلیس هم بیشتر است، توضیح داد: با توجه به اینکه آمار و ارقام حوزه نشر بسیار موهوم است اما با فرض اینکه درست باشد، با بررسی اجمالی در می یابیم محتوای جدی وارد جامعه ایران نمی شود و غالبا کتاب های دم دستی که نه محتوای عمیق و نه مولف و مخاطب جدی دارند، منتشر می شوند.
رحمانی ادامه داد: در جامعه سنتی ایران سعدی، حافظ و شاهنامه مورد اقبال بوده است. این بیانگر آن است که در آن زمان کتاب ها جدی و محتواها کاربردی بودند. اما امروزه ذائقه مخاطبان نیز افول پیدا کرده است. حجم بالای فارغ التحصیلان دانشگاهی با سرانه مطالعه در کشور همخوانی ندارد و این فاجعه است. از سوی دیگر، در چنین فضایی کتاب غیر درسی به حاشیه ای دور دست در فرهنگ ما تبعید شده است.
وی با اشاره به افول نظام آموزشی ضمن بیان اینکه مفهوم سواد عمیقا در ایران دچار اختلال شده است، گفت: سواد آموزی در جهان مدرن با مباحث کاربردی زندگی فاصله دارد و خلاءهای موجود را پر نمی کند. همه این عوامل دست به دست هم داده اند تا کتاب در جامعه ما طرفدار چندانی نداشته باشد.
رحمانی در ادامه در رابطه با طرح های فصلی فروش کتاب گفت: این اقدامات مثبت تلقی می شود. اما نکته اینجاست که قشری داریم که در هر شرایطی کتاب می خرند. نمی دانم این مکانیسم چقدر به این قشر کمک می کند و از سوی دیگر تا چه حد در جذب افراد به کتابخوانی موثر است. اما حداقل همین که قشر کتابخوان را حمایت کرده و تجربه خرید خوب برایشان ایجاد می کند، بسیار ارزشمند است.
نشر در پاسخ به کدام نیاز جامعه ایرانی به وجود آمده است؟
در ادامه این نشست صالح زمانی، مشاور کتابخانه ملی در رابطه با موضوع بحث این نشست با طرح سوالی مبنی بر اینکه مساله اساسی نهاد نشر در ایران چه بوده و نشر در پاسخ به کدام نیاز جامعه ایرانی به وجود آمده است، گفت: مهم است بدانیم که این مقوله در پاسخ به چه مساله ای به وجود آمده است. به همین منظور لازم است مرور مختصری در حوزه تاریخ اجتماعی نشر داشته باشیم.
وی ادامه داد: زمانی که نشر در معنای امروزی آن، در ایران پدید می آید در دو قطب تبریز و اصفهان در اولی در پاسخ به نیاز نخبگان سیاسی و انتشار اخبار مدرن و در قطب دوم در پاسخ به نیازهای کشیش ها و اهالی دین در جامعه به وجود می آید. این در حالیست که در اروپا آغاز نشر با فرآیند شهرنشینی و نوآوری مقارن شده بود.
زمانی، در ادامه با مروری بر تاریخ اجتماعی نشر با الهام از ایده های استاد عبدالحسین آذرنگ در این خصوص گفت: از سال ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ که ابزار آلات و تجهیزات نشر وارد کشور شد، جامعه با فقدان آگاهی و اندیشه و فقر حوزه محتوا روبه رو بود. در این دوره نشر از جامعه جداست و در خدمت نخبگان سیاسی حاکم و بازنمایی ایده آنان است. نهادهای اجتماعی در این دوره ناشناخته اند.
وی افزود: دوره بعدی از شهریور ۱۳۲۰ آغاز شده و تا کودتای مرداد ۱۳۳۲ ادامه می یابد به دلیل حضور شاه جوان و سلطنت نامطمئن شرایط اجتماعی تا حدودی به سمت گشایش می رود. به گونه ای که شاهد حضور پررنگ نخبگان فرهنگی و اجتماعی در مجلس هستیم. همچنین، انتشارات دانشگاه تهران و امیرکبیر هم محصول این دوره است. بعد از آن، در دهه ۳۰ مجددا حوزه نفوذ و کنترل نهادهای اجتماعی بیشتر شده و بسیاری از نخبگان سیاسی و اجتماعی که دستی در حوزه نشر داشتند از کشور متواری می شوند.
زمانی، با اشاره به تحولات دهه ۴۰ تصریح کرد: در این دوره با رشد طبقه متوسط شهری، مطالبه کتاب افزایش پیدا کرده و کتاب پیوند جدیدی با جامعه برقرار می کند؛ در این دوره است که برای اولین بار نشر در ایران به مساله تبدیل می شود. اما در دهه ۵۰ علیرغم اینکه طبقه متوسط شهری رشد می کند، به دلیل رویکردهای سخت گیرانه حاکمیت، پیوند کتاب و جامعه مجددا دچار واگرایی می شود.
وی با اشاره به وضعیت نشر در دوران پس از انقلاب عنوان کرد: در دوران پس از انقلاب هم مرتبا شاهد آن بودیم که در دوره هایی جامعه و نشر دچار همگرایی و سپس دچار واگرایی می شوند. مصداق آن هم شکل گیری مقطعی انتشاراتی بودند که با گذشت کمتر از دو دهه از بین می روند. با این بررسی می توان اینگونه نتیجه گرفت که نهاد نشر در ایران مانند نهاد توسعه و فرآیند نوسازی حدود یک قرن است که در حال گذار به سر می برد و هنوز از یک مساله اجتماعی به یک راه حل تبدیل نشده است. در حالیکه، امروزه در اروپا نشر به عنوان یک راه حل اجتماعی و اقدام جامعه محور مطرح است.
این جامعه شناس با تاکید بر اینکه ناشران دولتی به عنوان قشری سردرگم، بدون راهبرد و غرق در بودجه های دولتی در یک سوی نهاد نشر و ناشران غیردولتی که بخشی از آنها رویکرد اقتصادی دارند و بخش دیگر بار اعتبار نهاد نشر را به دوش می کشند در سوی دیگر قرار دارند، گفت: وقتی می گوییم نهاد نشر به عنوان یک راه حل در نظر گرفته شود یعنی بسیار قدرتمند در کاهش آسیب های اجتماعی، خشونت، توسعه، نوسازی، دموکراسی و... وارد شود و موثر عمل کند. این میسر نیست مگر اینکه نهاد نشر کشور از مساله به یک راه حل تبدیل شود.
وی ادامه داد: وقتی نشر قدرتمند شود از لایه های ملی عبور کرده و به حوزه منطقه ای، فرامنطقه ای و جهانی نفوذ می کند. نشر قدرتمند به این معناست که نهاد اجتماعی قدرتمندی زیربنای نشر را در اختیار گرفته و از حقوق و اعتبار نشر در ایران حمایت کند. اما در وضعیت کنونی حتی نمی توانیم ادعا کنیم ناشران ما در سطح ملی تسهیل گر بوده و با قدرت عمل می کنند.
نشست «جامعه و نشر در ایران» همزمان با ششمین روز از هفته کتاب از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با مشارکت انجمن جامعه‌شناسی برگزار و به صورت زنده از طریق اینستاگرام این موسسه پخش شد.
هفته کتاب در یک نگاه
۲۴ آبان ماه در تقویم رسمی کشوردر سال ۷۲ شمسی به عنوان روز کتاب و کتابخوانی تعیین شد. در سال‌های گذشته هفته پایانی آبان ماه، هفته کتاب نامگذاری شد.
نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال ۱۳۷۲ با پیام مقام معظم رهبری، برگزار شد.
همزمان با هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی همراه با نشست های مختلف و... با موضوعات چاپ و نشرِ و کتاب و ترویج کتابخوانی با هدف افزایش میزان سرانه مطالعه برگزار می‌شود.
براین اساس با مجموعه سیاست‌گذاری و برنامه ریزی های انجام گرفته سعی شده تا ترویج فرهنگ مطالعه به خصوص بین نوجوانان، هدف و محور اصلی این برنامه‌ها باشد از این رو بزرگداشت روز کتاب، کتابدار و کتابخوانی همه ساله در این ایام با شکوه هرچه تمام تر از سوی اهالی قلم، فرهیختگان، مسئولان و فعالان فرهنگی، اساتید، دانشگاهیان، دانشجویان، دانش آموزان، اصحاب نشر و چاپ و کتاب و ... برگزار می شود.
امسال نیز همزمان با بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار دانایی؛ مانایی این رویداد بزرگ فرهنگی از شنبه ۲۴ آبان تا۳۰ آبان ماه جاری در سراسر کشور و بیشتر با محوریت فضای مجازی بواسطه شیوع ویروس کرونا برگزار شد.