نگاهی اجمالی به نتیجه سیاست‌هایی که «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی در داخل، منطقه و جهان دنبال کرده، به خوبی ثابت می‌کند که این سیاست‌های جاه‌طلبانه در تمامی سطوح با شکست روبرو شده و نه تنها نتوانسته نتایج دلخواه را همراه داشته باشد، بلکه خسارات هنگفتی نیز متوجه عربستان کرده است، خساراتی که حتی میزبانی از اجلاس گروه ۲۰ هم نمی‌تواند از بار سهمگین آن بکاهد.
سیاست‌های داخلی
بن سلمان از زمان روی کار آمدن به عنوان ولیعهد سعودی، یک برنامه جامع شامل اصلاحات اقتصادی و اجتماعی با عنوان «چشم انداز ۲۰۳۰ » را در عریستان اعلام کرده است . این برنامه در بعد اقتصادی، قطع وابستگی عربستان به درآمدهای نفتی و تبدیل کردن کشور به اقتصاد برتر منطقه را دنبال می‌کند و در بعد اجتماعی هم اعطای آزادی بیشتر به مردم به خصوص زنان را مدنظر دارد.
شوک دوگانه شیوع «ویروس کرونا» و سقوط قیمت نفت در بازارهای جهانی به برنامه‌های ریاض لطمه زده است، به ویژه در بخش غیر نفتی که پیش‌بینی می‌شود، امسال ۱۴ درصد کاهش را شاهد باشد
درآمد نفت حدود دوم سوم صادرات این پادشاهی را تشکیل می‌دهد، اما در حالی که عربستان زمانی تامین کننده تقریبا ۳۰ درصد صادرات جهانی نفت بود، این رقم در حال حاضر به ۱۲ درصد رسیده است .
وزارت دارایی عربستان پیش‌بینی کرده است که بودجه امسال این کشور ۲۹۸ میلیارد ریال سعودی کسری داشته باشد که معادل ۷۹.۵ میلیارد دلار است.
طبق گزارش خبرگزاری آمریکایی «بلومبرگ»، اقتصاد عربستان در سه ماهه دوم ۲۰۲۰ میلادی ۷ درصد افت داشته است . بر اساس همین گزارش، میانگین نرخ بیکاری در عربستان در فاصله زمانی آوریل تا ژوئن ۲۰۲۰ به ۱۵.۴ درصد رسیده که بالاترین میزان بیکاری در دو دهه اخیر در این کشور است .
عربستان برای تامین هزینه‌های خود بر درآمدهای نفتی تکیه دارد، اما این درآمدها به دلیل کاهش قیمت نفت و بحران شیوع ویروس کرونا آسیب زیادی دیده است .
ریاض تلاش کرده منابعی را برای درآمدهای پایدار بیشتر ایجاد کند، به همین منظور مالیات بر ارزش افزوده به ۳ برابر افزایش یافته و به ۱۵ درصد رسیده است . اقدامی که به اعتراضات در داخل کشور دامن زده و نارضایتی‌ها از آل سعود را بیشتر کرده است .
اتخاذ اقدامات ریاضتی با بلعیدن بخش بزرگ‌تری از درآمدهای خانوارهای کم توان عربستان، بیشترین ضربه را به اقشار متوسط و ضعیف در این کشور وارد کرده و کاهش هزینه‌های خانوار در نتیجه کاهش در آمد، خود به عاملی منفی در احیای اقتصادی عربستان تبدیل شده است .
در بعد اصلاحات اجتماعی هم به رغم وعده‌های داده شده بیشتر اصلاحات محدود به اقدمات روبنایی و نمایشی و امتیازات سطحی به برخی قشرها از جمله زنان شده است . اقدامات در این حوزه بسیار عقب‌تر از خواسته‌های زنان و جوانان برای کسب آزادی‌های سیاسی و اجتماعی است و به دلیل عدم توازن با جامعه به شدت سنتی کشور، با بن‌بست جدی مواجه شده است .
تلاش ولیعهد سعودی برای بهبود چهره خدشه‌دار شده خود در میان زنان و جوانان در حالی است که اکنون دهها نفر از فعالان مدنی و سیاسی ، اندیشمندان ، معلمان ، تجار و برخی از اعضای خاندان سلطنتی تنها به دلیل انتقاد، در زندان به سر می‌برند و برخی از آنان با خطر اعدام روبرو هستند.
اقدامات ضد حقوق بشری ریاض از جمله آزار و شکنجه زندانیان ، تعقیب و ترور مخالفین در خارج کشور موضوع دیگری است که ادعاهای این دولت در زمینه حقوق بشر را زیر سوال برده است .
در کنار این امور، انتقادات تند روحانیون و برخی اعضای خاندان آل سعود از این اصلاحات، با پاسخ خشن بن سلمان و زندانی شدن تعدادی از آنان همراه شده است. این مساله برنامه اصلاحات بن سلمان را تحت‌الشعاع قرار داده و به جای حل مسائل ، خود به مساله‌ای جدید تبدیل شده و سبب بروز تنش و شکاف‌هایی در سطوح حاکمیتی سعودی شده است.
مجموعه این شرایط باعث شده است تا چشم انداز ۲۰۳۰ به سرابی بماند که دولت سعودی هر چه بیشتر تقلا می‌کند، دست نیافتنی خواهد شد.
سیاست‌های منطقه‌ای
یکی از اهداف سیاست‌های ولیعهد سعودی در کنار اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ، کسب امتیازات سیاسی در سایه برتری‌طلبی در منطقه بود. بخشی از این سیاست قرار بود با راه‌اندازی جنگ یمن حاصل شود . اما خودباوری و مقاومت مردم یمن موجب شد نه تنها این حوزه عایدی برای سعودی‌ها نداشته باشد که اکنون به باتلاقی تبدیل شده که دست و پا زدن بیشتر موجب غرق شدن هر چه تمام‌تر ریاض می‌شود.
پاسخ‌های کوبنده «دولت نجات ملی یمن» به جنگ‌افروزی‌های ائتلاف عربی - غربی موجب شده که اکنون بزرگ‌ترین شهرها و مراکز اقتصادی حیاتی عربستان در تیررس نیروهای مقاومت یمنی قرار بگیرد و پیشرفت‌های «جنبش انصارالله» در زمینه توانمند شدن نیروهای آن در دریا هم آنچنان عرصه را به سعودی‌ها تنگ کرده است که به دنبال خروج آبرومندانه از این جنگ افتاده‌اند.
برخی گزارش‌ها حاکیست عربستان از سال ۲۰۱۶ میلادی ۲۷۰ میلیارد دلار هزینه خرید تسلیحات کرده که معادل ۲۰ درصد هزینه‌های کل این کشور است، اما این هزینه‌ها هم نتوانسته برای آنها راهگشا باشد.
سعودی‌ها گمان می‌کردند که وجه دیگری که می‌تواند این کشور را به برتری در منطقه رهنمون کند، همراهی با آمریکا و مخالفت با ایران و سیاست‌های این کشور در منطقه و جهان است . ریاض برای عملی کردن این خواسته با «دونالد ترامپ» رییس جمهوری آمریکا و صهیونیست‌ها همداستان شد و با حمایت از سیاست‌های رییس جمهوری که عمر عداوت‌های آن با ملت ایران به بیشتر از ۴ سال نرسید، کوشید موجبات تضعیف جمهوری اسلامی ایران را فراهم آورد.
سعودی‌های همراه با دنباله‌روهای خود از آمریکا، در «شورای همکاری خلیج فارس» از فرصت همکاری با ترامپ برای اعمال سیاست فشار حداکثری و تریبون‌های جهانی و منطقه‌ای استفاده بردند تا به خیال خود این سیاست را به سرانجام برسانند.
مقاومت جمهوری اسلامی ایران در قبال سیاست فشار حداکثری و کوتاه شدن دست سعودی‌ها در مسایل منطقه از جمله اوضاع سوریه ، عراق و لبنان موجب شد تا آنها نتوانند این راه پر فراز و نشیب را طی کنند. این تحولات در کنار شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا موجب شد تا این سیاست دولت سعودی هم ره به جایی نبرد و با شکست مواجه شود.
تناقض رفتاری سعودی‌ها در خصوص مسئله و اولویت اصلی جهان اسلام یعنی فلسطین هم به شکست هر چه بیشتر سیاست‌های منطقه‌ای ریاض دامن زد.
سعودی‌ها که طی سالها تلاش کرده بودند تا از موضوع فلسطین و کمک‌های هدایت شده خود به بخشی از گروههای فلسطینی که از جایگاه مردمی کمتری برخوردار بودند، رهبری و هدایت این موضوع مهم جهان اسلام را بر عهده بگیرند، با سیاست‌های متناقض و سکوت خود در قبال عادی‌سازی و علنی کردن روابط برخی سران کشورهای عربی با تل آویو تمام بافته‌های خود را رشته و موجبات بدبینی بیشتر فلسطینی‌ها به نیات واقعی ریاض را فراهم کردند.
دستگیری عده زیادی از رهبران فلسطینی و اعضای جنبش‌هایی مانند «حماس» که در عربستان ساکن هستند، بدون تفهیم اتهام و زندانی کردن آنها با وجود درخواست‌های متعدد گروههای فلسطینی در شرایطی که منطقه با آن روبرو است، نشان داد راهی که برخی سران مرتجع عرب برای عادی کردن روابط با صهیونیست‌ها در پیش گرفته‌اند، بدون چراغ سبز آل سعود نبوده است .
افول در صحنه جهانی
شکست دولت سعودی در پیشبرد سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای موجب شده تا این کشور از جایگاهی که انتظار داشت در جهان به دست آورد، هم افول کند، به نحوی که با وجود کمک‌های بی‌دریغ رییس جمهوری آمریکا از کسب کرسی در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد باز ماند و اکنون که قرار است میزبانی سران جی ۲۰ را داشته باشد، با فشار وسیع گروههای حقوق بشری مواجه شده است .
در این راستا شماری از فعالان حقوق بشری و خانواده زندانیان سیاسی عربستانی دیروز (جمعه) با به راه انداختن کارزاری خواستار تحریم نشست گروه ۲۰ به میزبانی ریاض شدند.
این کارزار توسط سازمان عربی حقوق بشر در انگلیس و شماری از خانواده زندانیان سیاسی در عربستان برای تحریم نشست گروه ۲۰ در ریاض به راه افتاده است.
در بیانیه‌ای که با عنوان «نشست شرم در ریاض- کارزار تحریم نشست گروه ۲۰» منتشر شده، آمده است: این کارزار با هدف پرداختن به موارد نقض شدید حقوق بشر از سوی مقام‌های سعودی در آستانه نشست گروه ۲۰ که شنبه و یکشنبه برگزار می‌شود، به راه افتاده است.
امضاکنندگان این بیانیه تأکید کردند که برگزاری این نشست هیچ معنایی ندارد؛ زیرا نظام سعودی به دستگیری اندیشمندان و فعالان مدنی عربستانی ادامه می‌دهد.
این بیانیه افزوده است: در حالی که عربستان میزبان نشست گروه 20 است، ریاض جنگ را در یمن که منجر به کشته شدن هزاران انسان بی‌گناه شده و بازداشت روشنفکران و فعالان و محروم کردن آنها از حقوق اساسیشان همچنان ادامه می‌دهد و با گذشت ماه‌ها از بازداشت فعالان مدنی هیچ انعطافی در خصوص آزادی آنها از سوی ریاض دیده نشده است.
عفو بین‌الملل هم اخیرا در صفحه توئیتری خود اعلام کرد: به جای مدارا با عربستان به خاطر به کار بردن عبارات پر زرق و برق در مورد "توانمندسازی زنان"، رهبران گروه ۲۰ باید اجلاس این گروه را به عنوان فرصتی برای دفاع از مردان و زنان شجاع و فعالان مدنی و تغییر دهندگان اصلی عربستان مغتنم بشمارند که در پشت میله‌های زندان به سر می‌برند.
فشار افکار عمومی و گروههای حقوق بشری علیه میزبانی عربستان در اجلاس گروه ۲۰ به قدری افزایش یافته است که ملک سلمان شاه سعودی را وادار کرد در تماس تلفنی با «رجب طیب اردوغان» رییس جمهوری ترکیه او را برای شرکت در این نشست متقاعد کند.
عربستان با ترکیه در بسیاری از مسایل منطقه‌ای از جمله اوضاع لیبی ، تحریم قطر و موضوع ایران اختلافات اساسی دارد.
تماس تلفنی سلمان با اردوغان در حالی از سوی خبرگزاری رسمی سعودی بازتاب داده شد که طی چند هفته گذشته مقامات مسئول بخش بازرگانی دولتی عربستان شرکت‌های این کشور را تحت فشار قرار دادند تا اقداماتی مانند تحریم محصولات ، سرمایه‌گذاری و گردشگری با ترکیه را به اجرا گذارند. همزمان ارتش سایبری سعودی‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی هم با راه‌اندازی هشتگ‌هایی تحریم کالاهای ترکیه را خواستار شدند.
آنها اعلام کردند که این اقدام عربستان می‌تواند بیش از ۲۰ میلیارد دلار به ترکیه ضرر وارد کند.
در حقیقت سعودی‌ها در روابط با ترکیه قصد داشتند از ابزار تحریم اقتصادی به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای پیشبرد اهداف دیپلماتیک خود در منطقه استفاده کنند، اما ظاهرا این سیاست هم شکست خورده است چرا که سلمان ناچار شد با اردوغان تماس بگیرد تا کورسوی روابط میان دو کشور خاموش نشود.
حمیدرضا بانصیری