یکی از رویدادهایی که همواره در میانۀ آذر و اواخر پاییز علاقمندان به سینمای مستند و تجربی را گردهم آورده و فضایی برای تماشای جدیدترین آثار سینمایی در حوزه مستند را محقق می‌ساخت سینما حقیقت بود؛ سینمایی که محفل فیلم‌ها و فیلمسازان مستند بود و فرصتی برای صحبت از آثاری که در سال‌های اخیر همواره حرفی برای گفتن داشتند.
اما مانند تمام ابعاد زندگی در تمام دنیا که در یک سال گذشته مختل و دچار برهم خوردن تعادل شده است، «سینما حقیقت» به عنوان مهمترین رویداد حوزه مستند در ایران هم از این ویروس بی‌نصیب نماند.
بر این اساس مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی سازمان امور سینمایی کشور، چهاردهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» را به دبیری محمد حمیدی مقدم، در آذرمـاه ۱۳۹۹ و با توجه به شیوع جهانی بیماری کووید ۱۹ بصورت مجازی و نمایش برخط (آنلاین) برگزار خواهد کرد.
در این میان بسیاری از چهره‌های شناخته شده در حوزه ساخت و تولید فیلم مستند از این شکل برگزاری جشنواره (آنلاین) استقبال کرده و با تعبیری چون «موجب رونق روزافزون و تحول فرهنگی» و «کاری درست» از آن یاد می‌کنند؛ در هر صورت نباید از یاد برد که موضوعاتی چون تولید فیلم‌های مستندی که پیش از شروع کرونا و پس از آن ساخته و امروز تجمیع شده و هنوزی فرصتی برای اکران نیافته‌اند (چراکه مهمترین فرصت اکران آنها در جشنواره حقیقت بوده است) را نه می‌توان و نه باید از نظر دور ساخت.
ضمن این که زندگی در جریان است و باید که این جریان را پذیرفت و با حفظ ملاحظات با آن همراه شد.
برگزاری آنلاین جشنواره‌ها امری اجتناب‌ناپذیر است
مهناز افضلی مستندساز و بازیگر سینما درباره برگزاری آنلاین چهاردهمین دوره این جشنواره بین المللی گفت: با وجود شرایط بحرانی کرونا، برگزاری آنلاین جشنواره‌ها امری اجتناب‌ناپذیر است. این اتفاق در تمام دنیا می‌افتد و از پیامدهای این بیماری همه‌گیر است. جشنواره باید ویژگی‌های خاص خود را داشته باشد، اما بیشتر رویدادها در تمام جهان به صورت آنلاین برگزار می‌شوند، بدین ترتیب نمی‌توان با برگزاری آنلاین جشنواره‌ها موافق نبود. چاره‌ای نیست و باید این شرایط را تحمل کرد.
افضلی که کارگردانی مادر زمین را در کارنامه دارد و در این مستند به موضوع کارآفرینی می‌پردازد، درباره توجه به موضوعاتی از این دست عنوان کرد: این موضوع در تمام نقاط جهان به ویژه کشور ما موضوع مهمی است، چرا که می‌تواند خلاقیت، فکر نو، جسارت و شجاعت را به نسل جدید آموزش دهد.
پرداختن به این موضوع‌ها برای جامعه مفید است. با توجه به اتفاقاتی که برای کشور ما رخ داده است، اعم از تحریم‌های کمرشکن، پایین بودن تراز اقتصادی در چند سال اخیر، سیستم اقتصادی پراشتباه و مدیریت غلط سرمایه، کارآفرینی دشوار شده است، اما بخشی از کارآفرین بودن به دانش و خلاقیت فرد بستگی دارد و بعد از آن به پشتیبانی دولت نیاز است.
افضلی با اشاره به رشد ۲۲ درصدی حضور زنان در این دوره به ستاد خبری سینما حقیقت، بیان کرد: از زمانی که سینمای دیجیتال به وجود آمد، فیلم ساختن تسهیل شد و امروزه به این شکل نیست که فیلمسازان به دنبال سرمایه‌های کلان برای ساخت فیلم باشند. بر همین اساس تعداد زیادی از فیلمسازان جوان وارد این عرصه شده‌اند.
افزایش حضور ۲۲ درصدی زنان فیلمساز اتفاق خوبی است، اما اگر آمار حضور فیلمسازان خانم و آقا برابر بود، اتفاق بهتری می‌افتاد. هرچند خوشبختانه در کشور ما در مقایسه با بسیاری از کشورها، تعداد فیلمسازان زن بسیار است و زنان‌مان در عرصه هنر فعال بوده و هستند.
بازیگر فیلم سینمایی عبور از غبار و پرستار شب درباره دوری از حرفه بازیگری هم گفت: شاید علت این که به کارگردانی فیلم مستند روی آوردم، بحث علاقه‌مندی باشد. در حقیقت نمی‌توان دلیل ثابتی برای میل انسان به تجربه‌های مختلف آورد. سینما برای من دغدغه است و نمی‌توانم این هنر را ترک کنم. فکر می‌کردم علاقه‌مندم کار دیگری به جز بازیگری را در این عرصه تجربه کنم. در هر صورت این اتفاق تجربه خوبی برای من بود و امیدوارم بتوانم مسیرم را ادامه دهم.
کارگردان مستند کارت قرمز در زمینه اضافه شدن بخش ویژه کرونا به جشنواره امسال گفت: افزوده شدن بخش کرونا به سینماحقیقت فکر بسیار خوبی بود. وقتی فیلمساز در آنِ واحد سراغ سوژه روز برود، این اتفاق خوبی است.
فیلمسازان خلاق و باهوش می‌توانند در این شرایط و در دل بحران فیلم‌های بسیار خوبی بسازند. البته کسانی که صبر می‌کنند و پس از بحران سراغ سوژه‌ای می‌روند هم ویژگی‌های خاص خود را دارند. موضوع کرونا بسیار اهمیت دارد و فکر می‌کنم می‌تواند یک رنسانس فکری در آدم‌ها و نگاه‌شان به جهان ایجاد کند. قطعاً در این زمینه فیلم‌های خوبی ساخته شده و خواهد شد زیرا این بحران تاثیر بسیار زیادی در جوامع بشری داشته است.
وی تاکید کرد: مهمترین نکته در برگزاری جشنواره، تبادل اطلاعات بین فیلمسازان است. اتفاق مهمی است که فیلمسازان کار یکدیگر را ببینند، با هم تبادل‌نظر داشته باشند و روی هم تاثیر بگذارند. چرا که انسان به‌واسطه زیست خود مدام در حال تاثیر گرفتن است و این روند خوبی محسوب می‌شود.
«سینماحقیقت» تماشاگر را به دیدن فیلم‌هایی در زمینه اندیشه و فکر عادت می‌دهد. مستند حرف روز جامعه است که از زمان به وجود آمدن سینما تاکنون وجود داشته است. البته وضعیت تماشاگر سینمای مستند از سال‌های گذشته تاکنون با تغییراتی همراه بوده که جشنواره «سینماحقیقت» تاثیر بسزایی در این ماجرا داشته است. در واقع جشنواره «سینماحقیقت» سلیقه تماشاگر را تغییر داده است تا از فیلم‌های ساده‌انگارانه سینمای بدنه کمی دور شود. ما در سینمای مستند فیلم بد نداریم زیرا مستند همیشه ثبتی از واقعیت است، اما فیلم خوب هم بسیار داریم.
می‌توان به مدد حضور آنلاین تا دورترین نقاط ایران به ارزیابی آثار مستند نشست
حسن نقاشی، مستندساز نیز گفت: در جهان امروز هر پدیده غیرقابل پیش‌بینی می‌تواند شرایط حیات جمعی را دگرگون کند. همانطور که یک پدیده طبیعی مانند زلزله یا سیل توانسته طبع و طبیعت فرهنگ یک قوم و ملت را متحول کند، جنگ‌ها و فروپاشی قدرت‌های کوچک و بزرگ هم همیشه نوعی تحول به همراه داشته و خیلی از خلاقیت‌های تجربی سینما در گیر و دار جنگ جهانی دوم پدید آمده است.
تغییر نگاه سینما از هنر سرگرم‌کننده به هنر تفکر برانگیز، حاصل همین رخدادهای جهانی است. امروز هم یک ویروس، شیوه‌های متداول را برهم زده است. چه کسی می‌توانست به فوتبال بی‌تماشاچی، به کلاس‌های درس مجازی، به هزاران آموزش فنی و عملی که محتاج به اجتماع و تمرین بود و اکنون به صورت آنلاین برگزار می‌شود، فکر کند؟
کارگردان مستند شاه جهان در ادامه صحبت‌هایش بیان کرد: سینمای پیشرو ضرورت شیوه پخش و نمایش خود را به منزله حیات نوین می‌پذیرد و اگر بستر اکران آنلاین مهیا باشد، چه بسا با استقبال جامعه مواجه شود. همیشه به این محدودیت اکران در جشنواره‌های داخلی نقد داشتم، چراکه بسیاری از علاقه‌مندان سینمای مستند به دلیل اکران سنتی مجبور به حضور در فستیوال بودند.
هر چند این موضوع به آمار و ارقام استقبال مخاطب از جشنواره کمک می‌کند اما هزینه‌های سفر و اقامت و حضور در جشنواره سینمای مستند موجب می‌شد تا خیلی‌ها فرصت بررسی آثار یک ساله را از دست بدهند. حالا خواسته یا ناخواسته، کرونا به ما آموخت می‌توان این باور سنتی را دگرگون کرد، از سفرها کاست و تنها به مدد اینترنت و حضور آنلاین تا دورترین نقاط ایران به تماشا و ارزیابی آثار مستند نشست.
کارگردان مستند نوروز پارسی درباره برگزاری جشنواره‌های مختلف سینمایی در دوران بعد از کرونا گفت: این شیوه سال‌هاست که در غرب محک زده شده و پس از آزمون و خطاهای فنی، به نوعی اکران حرفه‌ای بی‌نقص رسیده است. بنابراین تردید ندارم که بعد از کرونا، اکران اینترنتی با ما خواهد بود.
در این شرایط بحرانی، باید اکران اینترنتی را به فال نیک گرفت. بی‌شک باتوجه به اینکه جشنواره سینماحقیقت همیشه الگوی مناسبی برای سایر جشنواره‌های ملی و بین‌المللی بوده است، در ادامه از تجربیات این جشنواره برای برگزاری دیگر رویدادهای سینمایی استفاده خواهد شد. به این ترتیب شاید به این وسیله به برگزاری جلسات انتخاب آثار و داوری، میزگردهای سینمایی و بحث اکران که همیشه دغدغه‌ی سینمای مستند بوده و هست، کمک شده و از برگزاری آنلاین بتوان به خوبی بهره برد.
نقاشی در بخش دیگری از صحبت‌هایش با تاکید بر این نکته که سرمایه‌گذاری در حوزه اکران مجازی و اینترنتی در انتظار جوامع پیشروی فرهنگی است، گفت: هر چند امیدوارم برپایی جشنواره‌ها به شیوه سنتی ادامه داشته باشد اما تماشای آثار مستند یا حتی نمایش همزمان فیلم‌های اکران، موجب رونق روزافزون و تحول فرهنگی می‌شود.
در روزنامه خواندم بیماری همه‌گیر کرونا موجب بالا رفتن تیراژ کتاب در بسیاری از کشورهای جهان شده است، چراکه مردم فرصت بیشتری برای مطالعه یافته‌اند. این مطلب به ما یادآوری می‌کند که به لحاظ فرهنگی در چه جایگاهی هستیم.
برگزاری آنلاین سینماحقیقت کار درستی است
محسن اسلام‌زاده که آثاری چون «تنها میان طالبان» و «زندگی میان پرچم‌های جنگی» را در کارنامه فیلمسازی خود ثبت کرده، معتقد است که ویترین سینمای ایران، سینماحقیقت است.
وی گفت: ویترین سینمای ایران، سینماحقیقت است؛ در شرایط کنونی دو مساله وجود دارد؛ یکی اینکه امکان تعطیلی جشنواره که وجود ندارد و نکته دیگر این که با توجه به بیماری کرونا و همه‌گیری آن، نمی‌توان تجمعاتی را در نظر گرفت که سلامتی افراد را به خطر بیندازد. طی یک‌سال گذشته حجم بالایی اثر مستند تولید شده است و بسیاری روی این موضوع حساب کرده‌اند که فیلمشان در جشنواره حاضر شود؛ اگر بنا بود امسال جشنواره تعطیل شود، این تعداد فیلم برای سال آینده باقی می‌ماند که به لحاظ حجم بالا و پرداختن به آنها کار سختی بود.
به نظرم برگزاری آنلاین سینماحقیقت کار درستی است. همانطور که بسیاری از کارهایمان به دورکاری تبدیل شده، برگزاری آنلاین جشنواره نیز کار درستی است. امیدوارم نمایش‌های خوبی را شاهد باشیم، از فیلم‌ها مراقبت شود و اکران فیلم‌ها به اصطلاح نسوزد؛ یعنی به همان شکل محدود با مخاطبان خاص و حرفه‌ای که هر سال حضور داشتند.
این کارگردان مستند ضمن اشاره به فرمایشات مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه «کاش افرادی بتوانند مانند شهید آوینی جهاد مقابله با کرونا را روایت کنند»، تاکید کرد: سینمای آوینی یک سینمای دغدغه‌مند است؛ شاید برخی به دلیل نحوه شهادت شهید آوینی سینمای ایشان را صرفاً سینمای دفاع مقدس بدانند، اما من به‌هیچ‌وجه چنین نگاهی ندارم.
با مرور آثار شهید آوینی با وجود آن که بسیاری از آثارشان در زمان دفاع مقدس و بعد از آن با حال و هوای دفاع مقدس تولید شده است، به این نتیجه می‌رسیم که شاید مهمترین مساله کشور در زمان او موضوع جنگ بوده است، به‌طوری‌که ما در کنار این آثار، فیلم‌هایی مثل «خان‌گزیده‌ها»، «هفت قصه از بلوچستان» و مستندهایی که قبل از جنگ می‌سازند را می‌بینیم؛ حتی بعدها نیم‌نگاهی به مهاجرت از ایران داشته و بعدتر در ماجرای جنگ بوسنی دستی بر آتش دارند؛ در مجموع مقصودم این است که معضلات روز کشور و جهان اسلام دغدغه شهید آوینی بود که درباره‌ی آنها کار کرد.
وی افزود: در حال حاضر مساله اول کشور و دنیا، کروناست. مساله امروز، کسانی هستند که در خط مقدم کار می‌کنند. من به راحتی برای کسانی که جزو کادر درمان بودند و از بین ما رفته‌اند، واژه شهید را به کار می‌برم زیرا در حال ایثارگری هستند. کدام‌یک از ما حاضریم در برابر حتی مبالغ آنچنانی این کار را بکنیم؟ درشرایطی که این عزیزان پول زیادی هم دریافت نمی‌کنند.
اسلام‌زاده در پایان گفت: سینمای مستند به سینمای حقیقت معروف است و فیلمسازان مستند به جست‌وجوگران حقیقت. در بین پیشکسوتان و اساتید این عرصه از فیلمسازی یا بازنشستگان و کسانی که کمتر در این زمینه فعال هستند، می‌بینم که وضعیت مالی آنچنانی ندارند؛ بنابراین شاید وجه تمایز آنها با سینمای تجاری و داستانی در گام اول، همین است. در این شرایط نتیجه چیست؟ نتیجه این است که معمولا افراد دغدغه‌مند وارد عرصه فیلمسازی مستند می‌شوند و آنهایی که تاثیرگذارند، قطعا افرادی هستند که نسبت به مسائلی که برای آنها اهمیت دارد، دغدغه‌مند هستند.
مستند در دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد و در ۱۰ سال اخیر هم در ایران به جایی رسیده است که می‌تواند حکم تعیین کند. مستندساز با دوربین خود وارد منطقه‌ای می‌شود و درباره معضلی فیلمی تهیه می‌کند که بعدها با به‌رخ‌کشیدن آن خیلی‌ها را به فکر وامی‌دارد. کسانی هستند که وارد اتاق‌های فکر می‌شوند، تصمیماتی گرفته می‌شود و مسوولان تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند و به دنبال راه چاره هستند؛ به همین دلیل از آنجا که در این سال‌ها این اتفاقات افتاده‌است، مستندسازان با انگیزه بیشتری کار می‌کنند و می‌دانند که کارها می‌توانند تاثیرگذار باشند و تبدیل به سند شوند.