جنگ جهانی دوم در یکم سپتامبر ۱۳۳۹ میلادی مصادف با ۱۱ شهریور ۱۳۱۸ خورشیدی با حمله آلمان به لهستان آغاز شد. یک روز بعد در ۱۲ شهریور دولت ایران رسماً بی طرفی خود را به طرف های درگیر اعلام کرد. حدود ۲ سال بعد با حمله آلمان به شوروی در تیر ۱۳۲۰ شرایط جنگ دگرگون شد و زمینه نقض بی طرفی و اشغال ایران فراهم آمد اما این نبرد که یکی از وسیع‌ترین درگیری های نظامی از نظر جغرافیایی در طول تاریخ به شمار می رود، بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران را درگیر خود ساخت. بهانه اصلی متفقین برای ورود به ایران، اعتراض این کشورها به حضور آلمانی ها در ایران بود که به فعالیت های تجاری و اقتصادی مشغول بودند. (۱)
رضاخان با اتکا به ارتش ۱۲۷ هزار نفری، اعلام بیطرفی ایران، برکناری متین‌دفتری از سمت نخست وزیری در ۱۳۱۹ خورشیدی و گماردن رجبعلی منصور به جای وی، امیدوار بود که شوروی و بریتانیا در امور دولت بیطرف ایران مداخله نکنند. اما این ۲ کشور با طرح این دستاویز در سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی ایران را از شمال و جنوب اشغال کردند. این حمله و تجاوز به کشور باعث شد تا رضاخان در ۲۵ شهریور استعفای خود را به مجلس شورای ملی تقدیم کرد و از سلطنت کناره‌گیری کرد. بدین ترتیب رضاخان مجبور شد که با صدور اعلامیه‌ای به نفع ولیعهدش محمدرضا از سلطنت کناره بگیرد و به تبعید خارج برود. (۲)
این در حالی بود که از ابتدای ۱۹۴۳ میلادی ارتش آلمان در تمام جبهه ها با شکست مواجه شده و مشغول عقب نشینی بود اما برای هماهنگ کردن مساعی متفقین و به ویژه گشایش جبهه ۲ در خاک اروپا که مورد تقاضای شوروی بود، دیداری میان سران کشورهای بزرگ صورت گرفت به پیشنهاد استالین نخست وزیر شوروی تهران برای اجتماع سران کشورهای شوروی، انگلیس و آمریکا در نظر گرفته شد. (۳)
کنفرانس تهران و بی‌اطلاعی ایران از تشکیل این اجلاس
بعد از برکناری رضاخان در جریان جنگ جهانی دوم و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی یکی از وقایع مهم و با اهمیت این دوران برگزاری نشستی میان سه کشور آمریکا، شوروی و بریتانیا در تهران بود که به کنفرانس تهران معروف است. برگزاری این نشست در ششم آذر ۱۳۲۲خورشیدی در حالی بود که ایران بارها در جنگ جهانی دوم اعلام بیطرفی کرده بود. این کنفرانس به مدت چهار روز در سفارت شوروی در تهران برگزار شد. نکته قابل تامل اینکه دولت ایران از تشکیل این اجلاس در تهران به هیچ وجه خبر نداشت و سه کشور شرکت کننده در این کنفرانس دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای برگزاری این اجلاس مهم قرار ندادند و حتی از مذاکرات خود در کنفرانس نیز خبری به مسوولان ایرانی داده نشد. (۴)
از دیگر نکات قابل توجه میزبانی ایران در این کنفرانس آن بود که سران امریکا و انگلیس حاضر نشدند به دیدار شاه ایران بروند و این محمدرضا پهلوی بود که به دیدار آنها رفت. دیدار استالین با شاه هم در کاخ مرمر نیز با تلاش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ‌الدوله) از مسوولان سفارت شوروی صورت گرفت. (۵)
البته باید اذعان کرد که موقعیت محمدرضا پهلوی به عنوان جانشین پدرش در ایران هنوز تثبیت نشده بود. به همین دلیل او از هرگونه اقدامی در خصوص اعتراض به این عدم رعایت دیپلماتیک پرهیز کرد. محمدرضا پهلوی با این سخن عجیب که «حال که آنها رعایت دیپلماسی را نمی‌کنند، چه مانعی است ما خودمان به ملاقات آنها برویم؟ به دیدار چرچیل و روزولت می‌رود! تاج‌الملوک، ملکه مادر، درباره علل عدم ملاقات سران کشورها با پسرش می گوید: «در آن موقع محمدرضا، جوان بود و انگلیسی ها و آمریکایی ها هم‌چون ایران را اشغال کرده بودند، خود را حاکم ایران می‌دیدند و حاضر نشدند به دیدن محمدرضا بیایند، بلکه محمدرضا را وادر کردند تا به دیدن رییس جمهور آمریکا و نخست‌وزیر انگلستان برود».(۶)
این کنفرانس در دوره دوم کابینه علی سهیلی برگزار شد و از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون انتشار اخبار آن ترتیب یافت. نخستین خبر مربوط به این کنفرانس پس از عزیمت رهبران متفقین به کشورهایشان، توسط سهیلی در جلسه مشترک هیأت دولت، نمایندگان مجلس و سران لشکری و کشوری در دهم آذر ۱۳۲۲ منتشر شد. سهیلی گفت: ابتدا از طریق کاردار شوروی در تهران در جریان برگزاری این اجلاس در تهران قرار گرفتم. وی افزود: روز ۴ آذر استالین و روز ۵ آذر روزولت و چرچیل وارد تهران شدند. کنفرانس مشترک آنان روز ۶ آذر شروع شد. روز هفتم آذر نشست محرمانه آنان در سفارت شوروی جریان داشت، روز نهم این نشست خاتمه یافت و اعلامیه مشترک آنان منتشر شد و روز دهم رهبران هر سه کشور از ایران خارج شدند. در این کنفرانس، روزولت رئیس‌جمهوری آمریکا، چرچیل نخست‌وزیر انگلستان و استالین رهبر شوروی، درباره شیوه‌های مبارزه با ارتش آلمان و کمک به جبهه های جنگ با این کشور، با یکدیگر گفت وگو کردند. لازم به ذکر است که این سه کشور در سال‌های جنگ دوم جهانی به جز کنفرانس تهران، ۲ کنفرانس مهم دیگر یالتا و پوتسدام تشکیل دادند و در آن ها، ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود، درباره شرایط بین‌المللی و اوضاع جهان، بعد از پایان جنگ و همچنین، تقسیم ممالک جهان به مناطق نفوذ به توافق‌هایی رسیدند.
نتایج و پیامدهای کنفرانس تهران
بی‌شک برگزاری این کنفرانس و نتایج حاصل از آن در تعیین سرنوشت جنگ جهانی دوم و وضعیت سیاسی ایران حائز اهمیت بود. از جمله نتایج این کنفرانس می توان به صدور اعلامیه مشترکی توسط سه کشور که در آن به انهدام نیروهای نظامی آلمان، چگونگی انجام عملیات در جبهه‌های جنگ و توافق بر سر این مساله که نیروهای متفقین خاک ایران را پس از پایان جنگ ترک کنند، اشاره کرد. از دیگر تصمیمات گرفته شده در این کنفرانس: ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریکایی، انگلیسی، کانادایی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در ۱۶ خرداد ۱۳۲۳، ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاک شوروی در تیر ۱۳۲۳، تجزیه آلمان از دیگر مباحث مورد بررسی در این اجلاس بود. (۷)
از دیگر نتایج این کنفرانس باید از ورود آمریکا به صحنه سیاست ایران نام برد در واقع ایران امیدوار بود، آمریکا بتواند نفود انگلیس و شوروی را خنثی کند. هال وزیر خارجه آمریکا درباره اهمیت این اعلامیه چنین می‌گوید: «این اعلامیه اهمیت حیاتی برای ایران داشت، زیرا علاوه بر تعهداتی که در مورد کمک‌های اقتصادی در بر داشت، آنچه را که ایرانیان واقعاً در طلبش بودند، برای آنها فراهم می‌کرد، یعنی اظهار رسمی تمایل آمریکا به حفظ حاکمیت ایران و تجدید ضمانت‌هایی که قبلاً از طرف روسیه و انگلیس به عمل آمده بود.»(۸) در ضمن دولت های انگلیس و آمریکا به منظور ابراز حسن نیت خود و اهمیتی که برای ایران قائل بودند، سفارتخانه های خود را در تهران به درجه سفارت کبری ارتقا دادند. (۹)
اعلامیه پایانی این سه کشور شامل یک مقدمه، ۹ فصل و ۶ ضمیمه بود که در آن استقلال و تمامیت ارضی ایران را نیز تضمین کردند و تعهد قبلی انگلستان و شوروی را درباره تخلیه ایران به فاصله ۶ ماه بعد از پایان جنگ مورد تأیید قرار دادند. اگرچه امضاکنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند و تخلیه ایران خیلی بیشتر از ۶ماه طول کشید و روس ها تا زمان انعقاد قرارداد تأسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در۱۵ فروردین ۱۳۲۵ حاضر به خروج از ایران نشدند.
بنابراین علی‌رغم تعهد متفقین برای خروج از ایران، این نیروها تا مدت‌ها پس از جنگ، از تخلیه کشور خودداری می‌کردند تا اینکه پس از شکایت ایران به مجامع جهانی، این نیروها خاک ایران را ترک کردند. همچنین در یک بند اعلامیه این کنفرانس درباره ایران نوشته شده بود "سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی خاصی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند که با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آنها تحمیل می‌کند و کمی وسایل حمل و نقل در دنیا و همچنین کمی مواد خام و سایر حوائج کشوری، کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند. " بندی که بیشتر به یک تعارف سیاسی شباهت داشت چراکه این سه دولت هیچگاه حاضر نشدند، غرامتی بابت خساراتی که ایران از جنگ جهانی دوم و حمله متفقین به خاک ما خورده بود، بپردازند.
منابع
۱- برای اطلاعات بیشتر ر. ک ایران بین دو کودتا، داریوش رحمانیان، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۹۵، ص۳۳۹-۳۵۰
۲- انور خامه ای، خاطرات سیاسی، تهران، گفتار، ۱۳۷۲، ص۱۲.
۳- تاریخ روابط خارجی ایران، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۶، ص۴۱۴
۴- همان، ص۴۱۵
۵- حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، ص ۱۲۹.
۶- خاطرات تاج‌الملوک، تهران، انتشارات نیلوفر، ۱۳۹۲، ص ۹۸
۷- فصلنامه تاریخ روابط خارجی، نشریه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه، شماره‌های ۷ و ۸، ص ۶۲.
۸- تاریخ پنجاه و هفت ساله ایران در عصر پهلوی، معتضد، علمی، ۱۳۹۰، ص ۳۵۶.
۹- تاریخ روابط خارجی ایران، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۶، ص۴۱۵