با اعلام موفقیت ۹۰ درصدی واکسن شرکت فایزر، بعد از ۱۰ ماه نگرانی از بیماری همه‌گیر ناشی از ویروسی مرموز و عجیب، امیدواری‌هایی به خلاصی بشر از کرونا ایجاد شده است. البته محققان ایرانی نیز تا کنون اقداماتی در این زمینه داشته و موفقیت‌هایی نیز کسب کرده‌اند. در این شرایط دغدغه بسیاری از مردم ایران این است که در هفته‌های آینده دسترسی‌شان به ویروس کرونا چگونه خواهد بود؟ به همین منظور اداره پژوهش و بررسی‌های خبری خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) وبینار «ایرانیان و واکسن کرونا» را با حضور دکتر حسین وطن پور، رئیس دفتر توسعه فناوری سلامت وزارت بهداشت و دکتر کیهان آزادمنش، مدیر علمی شرکت دانش بنیان هوم ایمن زیست فناور و مدیر گروه ویروس شناسی انستیتو پاستور ترتیب داده است.
ایرنا: فرایند آزمایش و تأیید جهانی واکسن چیست و شرکتهای آمریکایی، چینی، روسی و دیگران در چه مرحله‌ای از این فرایند هستند؟ این واکسن‌ها در کشورهای مختلف چه میزان تست شده و چه نتایجی داشته است؟
دکتر آزادمنش: از ژانویه سال ۲۰۰۰ کار تولید واکسن کوید ۱۹ شروع شد و سازمانهای مختلف رویکردی موازی برای دستیابی به آن را در پیش گرفتند. با اینکه ما معمولاً از موازی کاری پرهیز می‌کنیم، در این مورد خاص سیاست همه این بود که به هر تلاشی که شانسی برای موفقیت دارد، کمک کنند. به همین دلیل اگر لیست WHO را نگاه کنید، بعضاً پلتفرم‌هایی که تا کنون هیچ واکسنی از آنها در نیامده، در این زمینه فعال شده‌اند. این سکوها در مطالعات قبلی، به خصوص بیماری سارس و مرس در دانشگاه‌ها و شرکتهای تحقیقاتی راه‌اندازی شده بودند، اما به دلیل از بین رفتن سریع این بیماری‌ها، عملاً نیازی به صنعتی شدنشان نبود. اما چون زیرساخت آنها فراهم بود، خیلی سریع توانستند در این مقطع از آنها استفاده کنند.
رقابت ۲۲۰ گروه واکسن ساز با فناوری‌های متنوع
همکار ما دکتر آرش کیا، طبقه‌بندی خوبی انجام داده و یک نقشه فکری درست کرده‌اند که نشان می‌دهد در همه چارچوب‌ها ما تعدداد زیادی کاندیدای واکسن داشتیم و هر چه هم گذشت، تعداد اینها بیشتر شد. چه در مورد پروتئین‌های نوترکیب، چه ویروس‌های تکثیرشونده، چه خود ویروس غیرفعال شده و چه RNA Vaccine و DNA Vaccine . این اولین بار است که RNA Vaccine وارد استفاده انسانی صنعتی می‌شود. به همین دلیل سروصدای زیادی ایجاد کرد و در کوتاه‌ترین زمان ممکن، امکان تهیه آن بود. به همین دلیل، الان در چارچوب کارهای غربی‌ها، مدرنا، فایزر و بایون تک جلوتر هستند. البته در کل این پلتفرم‌ها، واکسن‌های غیرفعال شده به نظر من از همه جلوترند. چون باید خود ویروس را کشت می‌دادند و غیرفعال می‌کردند. چینی‌ها تولید این نوع را شروع کردند و سه شرکت چینی در این زمینه فعالند و در رسیدن به فاز ۳ از دیگران جلوتر بودند.
رنگ سبز: کارآزمایی بالینی فاز ۳
رنگ آبی: فاز ۲
رنگ نارنجی: فاز ۱
بی‌رنگ: پیش بالینی
ولی آنچه در کشورهای غربی درخواست approval و تاییدیه کرده‌اند، دو واکسن مبتنی بر mRNA است که متعلق به فایزر- بایون تک و مدرناست. الان حدود ۲۲۰ واکسن در لیست WHO داریم که ۲۷ گروه مختلف واکسن mRNA تولید می‌کنند. یا بیش از ۴۰ گروه واکسن پروتئینی تولید می‌کنند. با این حساب گروه‌های زیادی در نقاط مختلف جهان در این زمینه فعالند و دو سه موردی که معروفتر شده‌اند، از بقیه جلوترند. شاید یک چهارم این موارد وکتورهای ویروسی هستند که بعضی تکثیرشونده و بعضی غیر تکثیرشونده هستند. وکتورهای آدنو از بین اینها جلوترند که شرکت کانسینو چین، آکسفورد-آسترا زنکا، جانسن و گامالیای روسیه از آن استفاده می‌کنند.
وطن پور: برای کنترل این بیماری اقدامات گسترده‌ای از اواخر سال ۹۸ در امر پیشگیری، تشخیص و درمان شروع شد. در حوزه درمان تا کنون ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلم داروی تکی یا ترکیبی مطرح شده‌اند که الان ۱۵۰۰ کلینیکال ترایال ثبت شده در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت داریم. در حوزه درمان گاهی دارویی مطرح می‌شود، اما در مطالعات بالینی انتظار پزشکان را برآورده نمی‌کند. ولی ما به عنوان حامیان شرکتهای دانش بنیان و هسته‌های فناور، خیلی زودتر از این فعالیتمان را شروع کردیم. در تولید فابریپراویر و رمدسیویر تلاش‌های زیادی از سوی شرکتها انجام شد تا دارو را در اختیار داشته باشیم. اما اینکه در آزمایش بالینی چه اتفاقی می‌افتد، موضوع دیگری است که البته مثلاً رمدیسیویر را برخی پزشکان استفاده می‌کنند و برخی آن را ناموثر می‌دانند.
سرمایه خوبی در اختیار ۴ شرکت ایرانی پیشگام قرار گرفته
بعد از دارو، بحث واکسن مطرح است. چون جامعه علمی دنیا فکر می‌کند واکسن می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد، بالغ بر ۲۲۰ نهاد و شرکت و هسته تحقیقاتی در پلتفرمهای مختلف در این عرصه کار می‌کنند. تولید واکسن یک سناریو است و مصرف و اثربخشی آن موضوع دیگری است. خوشبختانه در داخل کشور هم چندین شرکت و آزمایشگاه در این زمینه فعالند و همان گونه که وزیر بهداشت گفتند، ۴ شرکت در این زمینه پیشگامند و سرمایه خوبی هم در اختیارشان قرار گرفته و البته در پلتفرمهای متفاوت در حال تحقیق و تولید هستند. ما جلسات منظمی با این گروه‌ها می‌گذاریم تا کم و کاستی‌هایشان برطرف شود. در هر بخش از این فرایند، سازمان غذا و دارو باید مدارک کار را تأیید کند. ممکن است شرکتی اعلام کند فاز حیوانی را تمام کرده، اما تاییدیه غذا و دارو را نگرفته باشد. ملاک در کشو سازمان غذا و داروست. به همین دلیل ممکن است پیش آگهی‌ها و اعلام‌های زودهنگامی اتفاق بیفتد که ما باید در این زمینه دقت کنیم. تا آنجا که من خبر دارم، این ۴ شرکت مدارکشان را ارائه کرده‌اند و سازمان غذا و دارو در حال بررسی آنهاست و بعد از فاز حیوانی وارد فاز انسانی می‌شویم.
ایرنا: یکی از ابهامات در بین مردم و مسؤولین، درباره توانمندی کشور در تولید این واکسن است. گاه مطرح می‌شود ما که نتوانسته‌ایم واکسن آنفلونزا را تولید کنیم، چگونه می‌توانیم واکسن کرونا که جدیدتر است را تولید کنیم؟ برخی دست اندرکاران هم می‌گویند ما با وجود جایگاه علمی و داشتن فناوری، امکانات و تجهیزات دقیق تولید صنعتی و انبوه را نداریم. این ابهام و تردید را چگونه می‌توان برطرف کرد؟
وطن پور: ما سال هاست که تولیدکننده واکسن هستیم و این نگاه درست نیست. ما تولیدکننده غالب واکسن‌ها بوده‌ایم. اما آنچه گاهی از آن بحث می‌شود، پلتفرمهای تولید است که نیازمند سرمایه‌گذاری است و نمی‌توان یک خط تولید را ۲۰، ۳۰ سال حفظ کرد. چرا که مدام ضوابط جدیدی برای خطوط تولید واکسن وضع می‌شود و به همان میزان هم باید سرمایه گذاری کنیم. مهم این است که دانش لازم و نیروی انسانی دانشمند را داریم.
مشکل تولید واکسن آنفلونزا، سرمایه‌گذاری در خط تولید بود
اما همان واکسن آنفلونزا هم تولید شده و بحثی که وجود دارد، درباره استاندارد کردن خط تولید آن است که نیاز به سرمایه گذاری بیشتری دارد و امیدواریم با حمایت دولت به نتیجه برسد. شاید به این دلیل که واکسن آنفلونزا برای کل مردم اجباری نبوده، ما برای خط تولیدش سرمایه گذاری نکرده‌ایم. و الا بقیه واکسن‌ها شامل هپاتیت، فلج اطفال و موارد دیگر در داخل کشور تولید می‌شود. تازه چند سالی است که آنفلونزا جزو واکسن‌های پرمصرف شده و البته هنوز در برنامه واکسیناسیون اجباری کشوری نیست. دانش تولید این واکسن و ظرفیت تولید محدودش را داریم، اما تولید برای کل جامعه بستر صنعتی بزرگی لازم دارد که فعلاً نداریم.
آزادمنش: همانند دکتر وطن پور معتقدم ما توان تولید واکسن کرونا را داریم و برای حرفم استدلال دارم. ما در انستیتو پاستور و انستیتو رازی بیش از ۶۰، ۷۰ سال است که داریم واکسن تولید می‌کنیم و این یک فناوری بسیار سابقه دار در کشور است. حتی موارد جدیدتر و آنتی بادی‌ها و HPV را هم تولید کرده‌ایم و از نظر دانش مشکلی نداریم. البته اینکه واکسن و دارویی تولید شود یا نه، علاوه بر دانش به عوامل دیگری هم بر می‌گردد. در برنامه واکسیناسیون عمومی‌کشوری که تعهد دولت است و باید انجام شود،یک موضوع هم اقتصاد ساخت دارو و واکسن است. یکی از ایرادات ما در این زمینه شاید این باشد که اقتصادمان در این خصوص شفاف نیست و این باعث می‌شود بخش خصوصی نتواند برنامه ریزی کند چه میزان دارو را برای چه زمانی و با چه قیمتی تولید کند. در این خصوص هم مداخلات دولتی زیاد است و هم رقابتهای خارجی و تیراژ تولیدات در چین و هند هم قیمت‌ها را پایین می‌آورد و رقابت را سخت می‌کند. اتفاقی که این بار افتاده، این است که از بس نیاز در دنیا بالاست، نه کسی در کوتاه مدت می‌تواند برای همه دنیا واکسن تولید کند و نه الزامی وجود دارد که واکسن را در اختیار ما بگذارند، بخصوص به دلایل سیاسی اقتصادی. در نتیجه این بار تلاشی ملی ایجاد شده تا ما حتماً این کار را بکنیم و من شک ندارم که این واکسن را تولید می‌کنیم و اکنون هم در مسیر آن هستیم.
زیرساخت توزیع واکسن در کشور مهیاست
وقتی ما می‌توانیم وارد فاز تست انسانی واکسن شویم که استانداردهایی را بگذرانیم و ورود به این فاز نشان می‌دهد تولید ما استاندارد شده است. فقط بحث ابعاد و تیراژ تولید و نحوه توزیع است و اینکه آیا شبکه و امکانات توزیع واکسن و دمای پایین مورد نیاز آن را داریم یا نه؟ البته خوشبختانه چون ما برنامه Expanded program on immunization) EPI) را در کشور داریم، زیرساخت توزیع واکسن کاملاً موجود است.
مشخص نیست واکسن جلوی ابتلاء را خوهد گرفت یا شدت گرفتن علائم؟
مساله دیگر این است که efficacy واکسن چقدر است و چقدر جلوی بیماری را خواهد گرفت؟ درباره این بیماری هنوز ما خیلی چیزها را نمی‌دانیم. ازجمله اینکه آیا واکسن جلوی ابتلاء را خوهد گرفت یا جلوی شدت گرفتن علائم را؟ اگر جلوی ابتلاء را بگیرد، جلوی انتقال را هم خوب خواهد گرفت. اما اگر فقط شدت علائم را کم کند، جلوی انتقال را نمی‌گیرد.
ایرنا: این ابهام درباره واکسن‌های شرکتهای خارجی هم وجود دارد؟
آزادمنش: بله، قطعاً. این یک موضوع جهانی است و ناشناخته است.
ایرنا: واکسن تولیدی فایزر و مدونا مربوط به ابتلاست یا تشدید بیماری؟
آزادمنش: تا جایی که می‌دانم مربوط به ابتلاست. در فاز سه تست فایزر، دو گروه بررسی می‌شوند که یکی واکسن می‌گیرد و دیگری نمی‌گیرد و اینها یکنواخت در جامعه پخش می‌شوند. انتظار این است که افراد واکسن گرفته خیلی کمتر از گروه دوم مبتلا شوند. الان مطالعه این دو شرکت نشان می‌دهد ۹۵ درصد افرادی که مبتلا شده‌اند، از گروه دوم هستند که واکسن دریافت نکرده‌اند. این نتیجه خوبی است، اما قطعی نیست. ۸۰ درصد کسانی که بیمار شده‌اند هم بدون علامتند و هنوز نمی‌توانیم مطمئن شویم واقعاً واکسن زده‌ها کرونا نگرفته‌اند یا علائمشان به حدی نبوده که شناسایی شوند. تعداد نمونه مورد بررسی فاز سوم فایزر، ۴۳ هزار نفر است. قطعاً نمی‌توانسته‌اند این تعداد زیاد را در بازه زمانی کوتاه تست PCR کنند که ویروس دارند یا نه؟
نکته دیگری که نمی‌دانیم این است که این ایمنی چقدر دوام خواهد داشت؟ آیا لازم است واکسیناسیون را تکرار کنیم یا نه؟ نکته دیگر هم این است که آیا واکسن به جهش‌های بعدی هم پوشش می‌دهد یا نه؟ اما اینکه واکسن را در کشور بسازیم، یک تصمیم گیری استراتژیک بوده است، نه تصمیمی شبیه آنچه باید درباره واکسن آنفلونزا می‌گرفتیم.
ایرنا: آیا می‌توان اسامی ۴ شرکتی که به تست انسانی نزدیک شده‌اند را اعلام کرد؟
وطن پور: یکی از مشکلاتی که ما داریم و از طرف رسانه‌ها به آن دامن زده می‌شود، اصرار بر این است که در مراحل اولیه همه چیز اعلام شود، در حالی که این موضوعات، علمی و تحقیقاتی هستند و اقتصاد هم در مرحله بعد اضافه می‌شود. الان وقتی شرکتی اعلام می‌کند دو ماه بعد واکسن را ارائه می‌کنیم، سهام آن افزایش پیدا می‌کند. حتی گاهی سیاسی هم می‌شود و دولت‌ها برای اینکه پیشرفت‌هایشان را به رخ دیگران بکشند، در این وادی می‌افتند. اما واقعاً ما نباید در این دام بیفتیم و صرفاً باید کار علمی خود را انجام دهیم.
اصرار بر اعلام زودهنگام نتایج، فشار بی‌جا به محققان است
محققان ما در تلاشند، اما انتظار به هدف رسیدن صددرصد طرح‌های ما یک انتظار بیجاست. در حوزه فناوری مسیر طولانی است و ممکن است ۸۰ درصد سرمایه گذاری بسوزد. هر مرحله با پیچیدگی‌های زیادی مواجه است. در مرحله تست حیوانی چندین حیوان آزمایش می‌شوند و مرحله به مرحله باید تاییدیه بگیریم تا به مرحله بعد برویم و باید صبور باشیم.
امروز مؤسسات خصوصی و دولتی ما در موضوع واکسن فعالند و بودجه آنها هم تأمین شده است. خیلی از کشورها هم در این زمینه کار نمی‌کنند. به نتیجه نرسیدن در یک تلاش علمی امری طبیعی است و نمی‌توانیم به یک محقق بگوییم چرا در زمان مقرر به نتیجه نرسیدی؟ به خصوص که ویروس کرونا تا الان رفتار غیر قابل کنترلی داشته است. ما تا کنون موردی نداشته‌ایم که یک بیماری بیاید و به هیچ دارویی جواب ندهد و این قدر علائم و عوارض آن متفاوت باشد. با این حال ما با همت محققان کشورمان در حال تلاش هستیم. از این رو به نظر من یکی از نقش‌های رسانه‌ها این است که مردم را با مسیر علمی تولید واکسن آشنا کنید تا بدانند چه مسیرهای سختی برای تولید واکسن‌ها در داخل کشور طی شده است. این آگاهی، انتظارات مردم را هم مدیریت می‌کند.
رشد تست روزانه کرونا از دویست به ۴۰ هزار، اتفاق بی‌سابقه‌ای بود
آزادمنش: برای مقایسه تلاش‌هایی که برای کرونا صورت گرفته با سایر بیماری‌هایی که در کشور سابقه اش را داشته‌ایم، ما برای تب کریمه کنگو ۹۰۰ تست در سال داشتیم و برای آنفلونزا، ۲۳ هزار تست در سال. اما ناگهان در اسفند سال گذشته از ظرفیت ۲۰۰ تست روزانه کرونا در کل کشور، تا آخر سال به ۱۰ هزار رسیدیم و الان به ۴۰ هزار تست روزانه رسیده‌ایم و شاید با تستهای سریع به ۱۰۰ هزار تست در روز هم برسیم. این اتفاق بی‌سابقه‌ای بود که من شاهد آن بودم. من هم از وضعیتی که داریم ناراحتم و معتقدم خوب بیماری را کنترل نکردیم. اما وقتی این سابقه را در خودمان می‌بینم، امیدوار می‌شوم. ما واقعاً در حوزه بیوتکنولژی قوی هستیم و بدیهی می‌بینم که باید یک یا چند نوع از این واکسن را بسازیم.
ایرنا: برای ارزیابی بالینی واکسن‌ها بر انسان و تأیید قطعی آنها چه مراحلی را باید گذراند و فکر می‌کنید چه زمانی به این نتیجه خواهیم رسید؟
مراحل آزمایش بالینی واکسن
آزادمنش: ما به طور کلاسیک سه مرحله را باید برای ارزیابی بالینی طی کنیم: فاز یک، حداقل یک ماه طول می‌کشد و با ارزیابی‌های زمینه‌ای، حداقل دو ماه می‌شود. بعد از به نتیجه رسیدن فاز یک باید به سازمان غذا و دارو گزارش داد تا مجوز ورود به مرحله دوم داده شود و به علاوه، کمیته اخلاق و دیگر ساختارهای نظارتی هم باید آن را تأیید کنند. در برخی شرکتهای ایرانی، ما به تازگی فاز یک را شروع کرده‌ایم، اما هنوز هیچکس به فاز ۲ که مطالعه روی تعداد بیشتری است، نرسیده است. مرحله ۲ هم دو تا سه ماه طول می‌کشد و فاز ۳ هم حدود ۳ ماه طول خواهد کشید. مرحله آزمایش انسانی مرحله چهارمی هم دارد که ارزیابی واکسن بعد از ورود به بازار است.
البته وزیر بهداشت یک جا به ۳ فاز اشاره کرده بودند که منظورشان فاز تحقیق و توسعه نمونه اولیه، فاز دوم (مطالعه حیوانی) و فاز سوم مطالعه بالینی بوده و این دو تقسیم بندی نباید با هم خلط شود.
آقای دکتر قانعی تخمین زده بودند که احتمالاً محصول خود ما تابستان آینده وارد بازار می‌شود و من هم با این تخمین موافقم. حالا ممکن است اوایل یا اواخر تابستان آینده به این دستاورد برسیم. البته تا سازمان غذا و دارو از موفقیت یک فاز مطمئن نشود، نمی‌تواند اجازه ورود به فاز بعدی را بدهد و این کار را نمی‌کند و بررسی آنها هم زمانبر است. ظاهراً برخی شرکتها یکی دو ماه است که فایل‌های فاز حیوانی‌شان را داده‌اند و تازه اجازه ورود آنها به فاز انسانی در حال صادر شدن است و این طور نیست که صرفاً با ادعای موفقیت سازنده، اجازه ورود او به فاز بعدی داده شود. در نتیجه من تابستان آینده را زمان منطقی برای ورود واکسن ایرانی به بازار می‌بینم.
واکسن‌های خارجی تا کنون هیچکدام در سطح جهانی مجوز نگرفته‌اند. احتمال دارد فایزر و مدرنا در دو سه هفته آینده در آمریکا و چه بسا برخی کشورهای دیگر مجوز بگیرند و شاید واکسن ساخت داخل نسبت به اینها ۶ ماه عقب باشد.
تولید ۱۰ میلیارد دوز واکسن، در تاریخ بشر بی‌سابقه است
در این میان مساله مهم توزیع است. چون برای مردم دنیا حدود ۷ میلیارد دوز واکسن لازم است و اگر نیاز به دو دوز برای هر نفر باشد، به رقم ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دوز می‌رسیم که تولید این میزان واکسن در تاریخ بشر بی‌سابقه است. بعضی شرکتها مثل جانسون یا آسترازنکا با همکاری هندی‌ها شروع کرده و حدود ۱۰۰ میلیون واکسن تولید کرده‌اند تا به محض دریافت مجوز، توزیع آنها در بازار را آغاز کنند. بعضی شرکتها این کار را نکرده‌اند و نمی‌توانند بکنند. به نظر می‌رسد در خود آمریکا هم واکسناسیون کل مردم این کشور تا تابستان سال آینده به طول خواهد انجامید.
ایرنا: توزیع واکسن در آمریکا از کی شروع می‌شود که تابستان سال بعد تمام شود؟
آزادمنش: احتمالاً از دی ماه.
ایرنا: یکی دیگر از مسائلی که ذهن مردم را مشغول کرده، کیفیت واکسن‌هاست. بعضی از مردم تصور می‌کنند واکسن آمریکایی از چینی و واکسن چینی از ایرانی بهتر است. این تصور درست است یا همه واکسن‌ها کیفیت یکسان دارند؟ یکی از عوامل ایجاد این ذهنیت، صحبتهای متخصصین عفونی درباره واکسن آنفلونزاست که توصیه می‌کردند واکسن ساخت یک کشور بیشتر مصرف شود و دیگری را توصیه نمی‌کردند. آیا با مجوزها و نظارت‌ها از کیفیت اطمینان حاصل نمی‌شود؟ همچنین توضیح دهید که برای تأیید واکسن علاوه بر سازمان غذا و دارو، در سازمان بهداشت جهانی هم باید فرایندی طی شود؟
فرایند داروها طبق پروتکل‌هاست، تفاوتی در آمریکا و آلمان و هند و چین ندارد
وطن پور: تمام این پروتکل‌ها را سازمان بهداشت جهانی می‌دهد و به همه هم اعلام می‌کند. بعد از اینکه سازمان غذا و دارو نمونه‌ای را تأیید می‌کند، به اطلاع سازمان بهداشت جهانی هم می‌رساند. محصولات هم براساس پروتکل‌های ثابت و مشخصی ساخته می‌شوند. تفاوتی در آمریکا و آلمان و هند و چین ندارد. ولی واقعیتی در جامعه هست که چینی‌ها و هندی‌ها سابقه طولانی اروپایی‌ها را در ساخت واکسن ندارند. اما الان خطوط تولید بسیار قوی دارند و تحت نظارت بهداشت جهانی هستند. البته الان بسیاری از شرکتهای آمریکایی سازنده دارو نیز تولید خودشان را در کارخانه‌های چین انجام می‌دهند. با این حساب خیلی نمی‌توان بین کیفیت واکسن‌ها تفاوت قائل شد. در دارو و واکسن که با سلامت مردم و حقوق انسانی سر و کار دارد، به دلیل نظارتهای جهانی نمی‌توان تصوری مثل دیگر کالاها داشت. روسیه این واکسن را تولید و اعلام کرد. اما تا سازمان بهداشت جهانی مدارکشان را تأیید نکند، حتی نمی‌توانند این واکسن را برای مصرف بین مردم خودشان توزیع کنند. ثبت محصول و دریافت کد اخلاق هم دیگر لازمه این مسیر است و این طراحی‌ها در کشور جا افتاده است. در مسیر تولید واکسن و دارو، تولید و آزمایش‌های حیوانی و انسانی و.. توسط طرف‌های متفاوت انجام و همه آنها هم رصد می‌شود. گاهی منشأ این نوع برداشت مردم، اعلام‌های زودهنگام درباره ساخت واکسن است. اما این گونه انتظارات چه بسا باعث فشار بر محققان و کاهش اعتماد به نفس آنها شود.
ایران یکی از نظارتهای قوی در ثبت دارو را دارد
آزادمنش: همان طور که آقای دکتر فرمودند، فرایند ثبت دارو که از سوی سازمان ناظر و مجوزدهنده (Regulatory Authority ) که در کشور ما سازمان غذا و داروست، استانداردهای مشخصی دارد و البته بعضی کشورها قوی‌تر و بعضی ساده‌تر با موضوع برخورد می‌کنند. ما در ایران یکی از نظارتهای قوی را داریم و من به اعلام نظر آنها اطمینان می‌کنم. اما غیر از این، سازمان جهانی بهداشت یک PreQualification یا PQ به معنای ارزیابی کیفیت اولیه دارد که طبق آن واکسن‌ها را بررسی می‌کند و ما هم آن را قبول می‌کنیم. در مورد واکسن آنفلونزا یکی از تأکیدات وزارت بهداشت این بود که واکسن‌هایی وارد شود که PQ دارند. چون برخی ممکن است این تاییدیه را نداشته باشند. البته امسال آن قدر کمبود این واکسن را داشتیم که به نظر من هم از هر جا توانستیم، حتی بدون PQ باید بخریم.
نکته دیگر در بحث کیفیت این است که کیفیت بهتر با چه هزینه‌ای به دست می‌آید؟ اگر قرار باشد شما بهترین داروی سکته قلبی را وارد کنید، اما به ازای وارد کردن هر دوز از این دارو، در عوض نتوانید ۱۰۰۰ واکسن را وارد کشور کنید، در این مورد سیاستگذار باید تصمیم سختی بگیرد که به جان انسان‌ها هم مربوط است. چرا که آن یک نفر نیازمند به آن دارو شاید پدر یا مادر یا خود من باشم. ولی به هرحال باید هزینه و اثربخشی هر تصمیم را ارزیابی کرد.
موضوع جالب تفاوت قیمت واکسن‌ها
تفاوت قیمت واکسن‌ها هم موضوع بسیار جالبی است. قیمت‌های اولیه که مطرح شد، حتی چینی‌ها قیمت ۱۵۰ دلار را برای یک دوز واکسن مطرح کرده بودند. الان در برخی شهرهای چین دارند واکسن می‌زنند و دو واکسن را مجموعاً با ۶۰ دلار می‌زنند.
ایرنا: این واکسن را به مردم عادی می‌زنند یا در حال تست واکسن هستند؟
آزادمنش: مجوز تزریق محدود به مردم عادی دارند. الان مدرنا احتمالاً هر دوزش را ۳۰ دلار و آسترازنیکا ۴ دلار عرضه می‌کند. ممکن است کیفیت و میزان ایمنی واکسن آسترازنیکا به‌اندازه محصول مدرنا که مدعی تأثیر ۹۵ درصدی است نباشد، اما وقتی ما می‌توانیم با یک دهم آن قیمت جمعیت بیشتری را در کشور واکسینه کنیم، طبعاً برای ما به صرفه است. به خصوص که واکسیناسیون یک امر جمعی است و سلامت دیگران هم در سلامت فرد مؤثر است. در اینجا باید حساب و کتاب و بررسی کرد که خرید کدام نوع واکسن به نفع جامعه‌مان است. لذا کیفیت را به ازای هزینه باید در نظر گرفت.
الان تفاوت مهم واکسن‌ها کشور سازنده آنها نیست، بلکه پلتفرم ساخت آنهاست. ما هنوز نمی‌دانیم کدام نوع واکسن بهتر عمل خواهد کرد و موضوع پیچیده است. همچنین برخی صحبت‌ها بیشتر با هدف گرفتن بازار مطرح می‌شود و حرف علمی به شمار نمی‌رود.