مورخی که اختیار قلم را به احساسات شخصی یا تعصبات ملی و دینی خویش سپارد، افسانه‌پردازی بیش نیست. به تحریک احساسات شخصی یا ملی، تاریخ ساختن و مردم بی‌خبر را به افتخارات دروغین بی‌اساس خوشدل و مغرور گردانیدن، به زیان ملیت و میهن ما است. اینها بخشی از نوشته‌های نصرالله فلسفی یکی از مورخان به نام ایران است. او همچنین در خصوص تاریخ دیدگاهی آینده نگرانه داشت و اظهار می‌کرد: ملتی که به افتخارات دیرین خود زیاده از حد مغرور باشد، همیشه به گذشته می‌نگرد و به آینده توجه نمی‌کند.
بیوگرافی و تحصیلات
نصرالله فلسفی در نهم آذر ۱۲۸۰ خورشیدی و ۶ روز پس از درگذشت پدرش میرزا نصرالله خان سوادکوهی مستوفی از مستوفیان دربار قاجار در تهران دیده به جهان گشود. پدر و مادر فلسفی هر ۲ از فرهیختگان و دانش‌دوستان بودند، بنابراین وی در میان کتاب‌های تاریخی و ادبی رشد کرد. فلسفی دبستان و دبیرستان را در اقدسیه، دار الفنون و مدرسه فرانسوی آلیانس گذراند و از آنجا که فرانسوی را بسیار خوب می‌دانست از همان زمان به ترجمه آثار ادبی و تاریخی پرداخت، بعد از پایان دوره متوسطه در وزارت پست و تلگراف و سپس وزارتخانه‌های فواید عامه و عدلیه استخدام شد. فلسفی مدتی دبیر تاریخ و جغرافیا شد و با گشایش دانشگاه تهران این رشته‌ها را در آنجا تدریس کرد .(۱)
از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۰ خورشیدی به عنوان رایزن فرهنگی ایران در ایتالیا و اسپانیا مشغول خدمت بود و در ۱۳۴۳ خورشیدی به درخواست خودش بازنشسته شد و در اروپا ساکن شد. وی هم چنین مدتی نیز استاد مدعو در دانشگاه استراسبورگ فرانسه بود.
فعالیت روزنامه نگاری
فعالیت‌های روزنامه‌نگاری فلسفی در طی چهار دهه شامل مدیریت چند مجله در دوره‌های مختلف بود که از آن جمله می‌توان سرپرستی مجله‌های وزارتخانه پست و تلگراف، مجله ایران، مجله تعلیم و تربیت وابسته به وزارت معارف، مجله مهر، مدیریت و سردبیری مجله هفتگی امید و مجله ایرانیکا به زبان ایتالیایی را نام برد. (۲) از افتخارات و فعالیت‌های دیگر این پژوهشگر برجسته می‌توان به دریافت یک قطعه نشان درجه یک کمانداتوره از دولت ایتالیا، جستجو و تحقیق و عکس‌برداری از اسناد سیاسی و تاریخی موجود در آرشیوهای کهن و موزه‌های فرانسه، اسپانیا و واتیکان اشاره کرد. بنابراین باید اذعان کرد که فلسفی از معدود افراد این عصر به شمار می‌رود که با نوآوری در حوزه ادبیات و تاریخ در تحول تاریخ نویسی و روزنامه نگاری معاصر ایران تأثیر بسزایی گذاشته است.
خدمات علمی و فرهنگی
فعالیت‌های علمی و فرهنگی فلسفی جنبه‌های مختلفی داشت، از نوشتن کتاب‌های درسی مدارس و ترجمه آثار تاریخی و فرهنگی خارجی و نگارش کتاب‌های تاریخی و تدریس در مراکز فرهنگی و علمی تا نوشتن مقالات ادبی و علمی در مجلات مختلف با مبانی ملی گرایی و میهن دوستی و ادبیات داستانی. وی با خدمت در مناصب علمی-فرهنگی دولتی از جمله رایزن فرهنگی ایران در برخی از کشورهای اروپایی تلاش بی‌وقفه ای برای رشد علمی و انتقال اسناد تاریخی به ایران کرد.
فلسفی از جوانی به دلیل مسلط بودن به زبان فرانسه به ترجمه آثار ادبی علاقه نشان داد و در ابتدا چند داستان کوتاه از موریس لُبلان را در روزنامه مرد آزاد به صورت پاورقی به چاپ رساند. طولی نکشید که به لحاظ دقت و رعایت امانت در ترجمه در شمار بهترین مترجمان زبان فرانسه عصر خود شناخته شد. از بهترین ترجمه‌های وی در این زمان سرگذشت ورتر اثر گوته شاعر و دانشمند آلمانی، تاریخ انقلاب روسیه و آخرین ملکه تزاری بود که با استقبال خوانندگان مواجه شد. ترجمه منظومه بیچارگان اثر ویکتور هوگو، ترجمه در وادی فراعنه اثر میریام هری، ترجمه داستان‌سرتنگ بلور اثر موریس اوبلان، ترجمه تاریخ سلطنت قباد و ظهور مزدک اثر آرتور کریستن‌سن، ترجمه منتخب اشعار ویکتور هوگو از دیگر آثار درخشان این مترجم نامدار است (۳) وی همچنین مقالات تحقیقی درباره تاریخ و ادبیات ایران در نشریات به چاپ رساند. مقالات تحقیقی او درباره تاریخ و ادبیات ایران در نشریه‌هایی چون تعلیم و تربیت، مهر، سخن، شفق سرخ، اتحاد، یغما، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، نشریه کتابخانه ملی، تبریز و وحید به چاپ رسیده‌است.
یکی از ماندگارترین آثار برجای مانده از فلسفی، زندگانی شاه عباس اول است. او این اثر را با بررسی و پژوهش در بیش از یک هزار کتاب فارسی و عربی و فرانسوی و صدها فرمان و نامه و سند تاریخی نوشت. این مجموعه پیرامون زندگی و حوادث تاریخی دوران شاه عباس اول نگارش یافته است. در مجموعه تاریخی زندگانی شاه عباس از وقایع سیاسی زمان و حوادث گوناگون داخلی و خارجی و جنگ‌ها و لشکرکشی‌های او سخنی به میان نخواهد آمد، مگر آنجا که اشاره به برخی از این گونه وقایع، برای اثبات یکی از خصوصیات زندگانی او لازم بوده باشد. در واقع منظور از نگارش این مجموعه، معرفی شخص شاه عباس و خصوصیات روحی و جسمی و اخلاقی او، تعریف سیاست داخلی و خارجی و نظامی وی، طرز رفتارش با مردم ایران و بیگانگانی که به این کشور آمده اند، بیان عقاید مردم ایران و جهانگردان و فرستادگان بیگانه دربارۀ او و دیگر مطالب و حقایقی است که تنها مربوط به شخص وی باشد. فلسفی با تکیه بر مدرک و شواهد مسلم و قطعی در معرفی این پادشاه بی هیچ گونه ملاحظه و تعصب، تمام صفاتش از نیک و بد را مورد تحقیق و مطالعه قرار داده است. فلسفی در دیباچه کتاب زندگانی شاه عباس اول می‌نویسد: اگر از زندگانی مردان بزرگ تاریخ، تنها به بیان صفات نیکو و خدمات ایشان قناعت کنیم و اشتباهات سیاسی، یا انحرافات اخلاقی و روحی آنان را به عمد ناگفته گذاریم، حقیقت را تحقیر کرده و تشخیص خواننده را به دروغ و فریب، از راه صواب منحرف ساخته‌ایم. (۴)
از دیگر مشهورترین آثار وی می‌توان جنگ چالدران، هشت مقاله تاریخی و ادبی، تاریخ روابط سیاسی ایران و اروپا در دوران صفوی، اصول تعلیم و تربیت، تاریخ عمومی در سده‌های هفدهم و هجدهم، تاریخ در پرورش افکار، جغرافیای اقتصادی کشورهای بزرگ جهان، تاریخ ایران از حمله عرب تا حمله مغول و تاریخ عالم در قرون نوزده و بیست را نام برد. فلسفی طبع شعر نیز داشت اما به ندرت می‌سرود، چند غزل و قصیده و مثنوی کوتاه خود را در دفتری به نام «چند شعر» منتشر کرد. همچنین از این مورخ نامدار بیش از ۵۰ اثر پژوهشی و آموزشی به جا مانده که ۱۱ جلد آن برای دبیرستان‌ها تدوین شده‌اند.
فلسفی با تلفیق روش سنتی و جدید در تاریخ نویسی یکی از پایه گذاران تاریخ نگاری در ایران است. وی با وارد شدن در ژانرهای تاریخی نوآوری‌هایی در تاریخ نویسی ایران به وجود آورد. از جمله با پرداختن به تاریخ دیپلماسی صفویه و زندگی نامه نویسی با سبک جدید و علمی به نوعی این ژانرهای تاریخی را وارد تاریخ نویسی ایران کرد. بنابراین این تاریخدان با رعایت دقت و پشتکار در پژوهش‌های تاریخی، تاریخ‌نگاری نوین را در ایران پایه ریخت و آثاری ارایه داد که در عین دقت، شیرین، گیرا و شیوا هستند و از نکته‌های طنزآمیز هم بی‌بهره نیستند.
بینش تاریخی نصرالله فلسفی
فلسفی اهمیت تاریخ و مطالعه و تدریس آن را دارای پنج فایده می دانست و آنها را اینگونه برمی شمرد: آگاهی بخشی از گذشتگان، تقویت حس وطن پرستی، درس‌آموزی تاریخ، اخلاق آموزی، تقویت هوش و حافظه و وسعت دادن به قوه ابداع و ابتکار.
در واقع ذکر فواید و اهمیت تاریخ توسط یک مورخ، نشانه دیدگاه علمی تاریخی و جهت‌گیری فکری وی در بهره‌برداری از موضوع تاریخ و هدف‌گذاری در تاریخ نویسی است. با وجود این او از یک طرف با تاکید بر تاریخ علمی وظیفه مورخ را تشریح تاریخ اجتماعی و ملی برپایه آداب و رسوم و ذکر جزئیات مسایل تاریخی و اجتماعی بیان می‌کند و از طرف دیگر تاریخ را بیش از هر چیز متأثر از قهرمانان و بزرگان یک قوم می‌داند. وی در تاریخ نویسی بیش از هر چیز به نخبه گرایی و زندگی بزرگانی چون شاه عباس توجه داشته است. این را باید گفت که فلسفی با اینکه تاریخ را به نوعی تاریخ اجتماعی و مردمی می‌داند اما با پرداختن به تاریخ شاهان و بزرگان ایران و تاکید بر عناصر هویتی ایرانیان در تاریخ باستان تاریخ ملت‌ها را در لوای تاریخ و مجموعه زندگی بزرگان آنها دانسته و عملاً تاریخ ایران را هم بر این اساس گذاشته است و مسایل اجتماعی و مردم نویسی در تاریخ را در حاشیه قرار داده است. (۵)
خاموشی
سرانجام این مورخ و نویسنده برجسته در ۲ خرداد ۱۳۶۰ خورشیدی دیده از جهان فروبست و در شهر ری در شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد. (۶)
منابع
۱- محمد جواد کمالی، تاریخ ترجمه ادبی از فرانسه به فارسی، انتشارات سخن گستر و معاونت پژوهش فناوری دانشگاه آزاد، مشهد، ص ۲۰۷
۲- یحیی آرین‌پور، از نیما تا روزگاران ما، ج ۳، زوار، تهران، ۱۳۷۴، ص ۱۴۷
۳- کمالی، محمدجواد، تاریخ ترجمه ادبی از فرانسه به فارسی، انتشارات سخن گستر و معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ۱۳۹۲، ص ۲۰۷
۴- نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم ۱۳۴۴، دیباچه کتاب.
۵- مقاله نصرالله فلسفی و تاریخ نگاری جدید در ایران، نصرالله پورفیاض، علیرضا علی صوفی، تاریخ نگری و تاریخ نگاری الزهرا، شماره ۱۹، ۱۳۹۶، ص ۴۲
۶- برای اطلاعات بیشتر در مورد نصرالله فلسفی ر. ک مقاله نصرالله فلسفی و تاریخ نگاری جدید در ایران، نصرالله پورفیاض، علیرضا علی صوفی، تاریخ نگری و تاریخ نگاری الزهرا، شماره ۱۹، ۱۳۹۶، ص ۴۲