ترکمنستان شاهراه ورود ایران به بازارهای کشورهای آسیای میانه است که سالانه حجم قابل توجهی از کالاهای ترانزیتی و صادراتی کشورمان را از جمله خراسان رضوی پذیراست و همچنین در مسیر بازرگانی بین‌المللی کریدور تجاری جهانی شرق - غرب، موقعیتی ویژه برای دسترسی به بازارهای آسیا مرکزی و حتی شرق دور دارد.
کشور همسایه شمالی، اشتراکهای فرهنگی قابل توجهی با ایران دارد که بر روابط اقتصادی تاثیرگذار بوده و همچنین با وجود جمعیت کم، اما از نظر بازار مصرف و مبادلات تجاری برای بخشهایی از اقتصاد ایران اهمیتی ویژه دارد.
جمهوری ترکمنستان با مساحت ۴۸۸ هزار کیلومترمربع و جمعیت ۶ میلیون نفر، ۹۹۲ کیلومتر مرز مشترک خاکی و ۲۲۸ کیلومتر مرز مشترک آبی با جمهوری اسلامی ایران دارد.
بنابر آمار رسمی، میزان صادرات ایران به ترکمنستان پارسال یک میلیون و ۷۹ هزار تن به ارزش ۲۹۰ میلیون دلار بود.
این حجم و ارزش صادرات، رتبه چهاردهم را در میان دهها کشور مقصد صادراتی ایران نشان می‌دهد که حدود ۴۰ درصد آن سهم خراسان رضوی است.
راه آهن ترکمنستان - ایران در نقطه اتصال مرزی سرخس در شمال شرق خراسان رضوی، آسیای میانه را از طریق کریدور شمال - جنوب به بندر چابهار، دریای عمان و اقیانوس هند متصل کرده است. کوتاهی این مسیر ترانزیت زمینی یک مزیت مهم اقتصادی برای گسترش روابط با ترکمنستان در مسیر دستیابی به بازارهای آسیای میانه است چنانکه حتی تحمیل تعرفههای گمرکی سنگین از سوی عشق‌آباد بر رفت و آمد ناوگان کامیونهای ایرانی، تاکنون چندان از جاذبه اقتصادی و بازرگانی آن نکاسته است.
کالاهای صادراتی از طریق سه گذرگاه مرزی لطف‌آباد، سرخس و باجگیران استان خراسان رضوی به ترکمنستان حمل می‌شود. این سه گذرگاه مرزی اسفند پارسال در پی شیوع جهانگیر ویروس کرونا از سوی کشور همسایه بسته شدند. ترکمنستان اما پس از چند ماه ابتدا مسیر ریلی سرخس و سپس مرز زمینی لطف‌آباد را با اعلام شرایط محدودکننده برای عبور کامیونهای ایرانی گشود.
پایانه مرزی لطف‌آباد در شمال خراسان رضوی، فاصله ۲۵ کیلومتری شهر درگز و ۲۹۵ کیلومتری شمال غرب مشهد قرار دارد. این شهر مرزی در نقطه مقابل شهر "آرتیق" ترکمنستان و فاصله ۹۰ کیلومتری جنوب "عشق‌آباد" پایتخت کشور همسایه شمالی ایران واقع است.
لطف‌آباد به عنوان یکی از سه گذرگاه مرزی خراسان رضوی با ترکمنستان و محل رفت و آمد کامیونهای حامل کالاهای صادراتی و ترانزیت، ظرف چهار دهه گذشته نقشی مهم در بازرگانی خارجی ایران با کشورهای آسیای میانه ایفا کرده است.
۱۱ آذر ماه امسال ترکمنستان پس از ۹ ماه تعطیلی، گذرگاه مرزی آرتیق خود را به روی لطف‌آباد گشود.
تاثیر بسته شدن مرز لطف‌آباد بر مبادلات تجاری
مدیر گمرک لطف‌آباد به خبرنگار ایرنا گفت: فعالیت این پایانه مرزی به خاطر شیوع ویروس کرونا اسفند پارسال متوقف شد که اقدامی یک سویه از سوی ترکمنستان بود زیرا تا آن تاریخ ایران هیچ محدودیتی در این مرز ایجاد نکرده بود.
محمدعلی باقری افزود: گرچه امروز مرز لطف‌آباد پس از ۹ ماه بازگشایی شد ولی وضعیت دیگر برای عبور کامیونهای ایرانی مانند گذشته نیست زیرا دولت ترکمنستان شرایط سختگیرانه‌ای اعلام و اعمال کرده است.
وی ادامه داد: پیش از بحران کرونا روزانه ۱۳۰ دستگاه کامیون از طریق گمرک لطف‌آباد به سمت کشور همسایه شمالی خارج و ۱۷۰ کامیون وارد می‌شد اما بلافاصله پس از شیوع بیماری همه‌گیر کل این حجم رفت و آمد متوقف شده و به صفر رسید.
مدیر گمرک لطف‌آباد گفت: ترکمنستان نقاط مرزی آرتیق - لطف‌آباد را به گونه‌ای بازگشایی کرده که از ابتدای ژانویه سال آینده میلادی یعنی اواسط دی ماه آتی به طور موقت روزانه حداکثر ۱۰ دستگاه کامیون به صورت ترانسشیپمنت (انتقال کالا در مسیر حمل، از یک خودرو به خودروی دیگر) مجاز به عبور مرزی هستند.
باقری افزود: بر این اساس کامیونهای حامل بار صادراتی تا لطف‌آباد طی طریق کرده اما در محل مرز بدون راننده، تحویل کشنده ترکمنستانی شده و از آنجا تا نقطه مقصد در داخل خاک کشور همسایه حمل می‌شوند.
وی ادامه داد: چنین شرایطی وضعیت تجارت خراسان رضوی را از طریق مرز لطف‌آباد بهتر نخواهد کرد زیرا تعداد کامیونهای مجاز برای عبور و حمل کالا بسیار اندک است و تاثیر چندانی در بهبود وضعیت اقتصادی منطقه ندارد.
مدیر گمرک لطف‌آباد گفت: عمده راههای اصلی در شهرستان درگز به نقطه مرزی لطف‌آباد ختم می‌شوند لذا نگاه مردم این منطقه از لحاظ اقتصادی به فعالیتهای گمرک است و سهم گمرک از فعالیتهای اقتصادی در آن منطقه به ۵۰ درصد می‌رسد.
باقری افزود: زمانی که این گمرک بسته و یا فعالیتش محدود باشد، ارتزاق بسیاری از میهمانسراها، صنوف، حق‌العمکاران و برخی مشاغل دیگر دچار رکود می‌شود.
کاهش صادرات
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا شرایط ترکمنستان را برای صدور مجوز عبور کامیونهای صادراتی "سختگیرانه" توصیف و بیان کرد: کشور همسایه به خاطر شیوع ویروس کرونا مرزهای زمینی خود را به روی صادرکنندگان ایرانی بسته و اینک هم شرایطی برای بازگشایی در نظر گرفته که برای شرکتهای حمل و نقل خراسان رضوی فاقد توجیه و نفع معقول اقتصادی است.
محمدعلی امیرفخریان افزود: محدودیتهای اعمالی از سوی ترکمنستان در گذرگاه مرزی علت اصلی افت شدید حجم صادرات کالا از خراسان رضوی طی امسال تاکنون بوده که در مقایسه با پارسال کاهش زیادی را نشان می‌دهد.
وی ادامه داد: هم‌اینک ترانزیت زمینی کالا از خراسان رضوی به کشورهای اوراسیا و آسیای میانه نیز به دلیل همین سختگیریهای طرف ترکمن، با مشکل مواجه شده است.
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: ترانزیت کالا از طریق زمینی به کشورهای آسیای میانه و اوراسیا از طریق خاک افغانستان در شرق این استان هم امکان‌پذیر است.
امیرفخریان افزود: با این وجود مسیر زمینی ترانزیت کالاها از طریق کشور همسایه شرق نه تنها طولانی است بلکه امنیتش نیز مناسب نیست و همین، در مقابل مسیر کوتاه و امن کشور همسایه شمالی، جذابیت و تقاضای استفاده از مسیر ترانزیتی افغانستان را بسیار کاهش می‌دهد.
وی بر ضرورت ایجاد مسیر جایگزین برای صادرات و ترانزیت کالا از خراسان رضوی به سمت آسیای میانه تاکید و بیان کرد: مسیر جایگزین برای ترکمنستان، بندر امیرآباد استان مازندران به بندر "آکتاو" در کشور قرقیزستان است که همین حالا نیز بخشی از صادرات کالاهای خراسان ضوی از طریق این مسیر صورت می‌گیرد.
جست و جوی مسیرهای جایگزین
رییس کمیسیون ترانزیت و حمل و نقل اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی خراسان رضوی هم به خبرنگار ایرنا گفت: بازگشایی کنونی پایانه مرزی لطف‌آباد چندان تاثیر مثبتی بر حمل و نقل کالا و ترانزیت ندارد.
احمد زمانیان یزدی افزود: حمل و نقل ریلی کالا و ترانزیت از طریق گذرگاه ریلی مرز سرخس به ترکمنستان نیز از سه ماه پیش انجام می شود اما آن هم به خاطر شرایط اعمال شده از سوی همسایه شمالی در بهبود مبادلات اقتصادی چندان اثرگذار نبوده است.
وی ادامه داد: اصل تجارت بین المللی آن است که ناوگان شرکتهای حمل و نقلی بتواند در کشور ترکمنستان تردد و به کشورهای آسیای میانه دسترسی داشته باشد تا از این طریق تجارت شکل گرفته و توسعه یابد و با عبور حداکثر ۱۰ کامیون در روز آن هم بدون راننده، کاری از پیش نمی‌رود و شرکتهای حمل و نقل بین‌المللی از این موضوع استقبال نمی‌کنند.
رییس کمیسیون ترانزیت و حمل و نقل اتاق خراسان رضوی گفت: ترانسشیپمنت کالاهای صادراتی در مرز لطف آباد ممکن است مُسکن چند روزه باشد اما علاج درد نیست، همان طور که شرایط محدود ترکمنستان برای عبور کالا در مرز سرخس و اینچه برون اثرگذار نبوده و از سوی شرکتهای حمل و نقل مورد استقبال قرار نگرفته است.
زمانیان افزود: رفتار ترکمنستان مبنی بر عدم صدور مجوز برای تردد کامیونهای ایرانی در کشور دیگر از سوی کنوانسیونهای بین‌المللی پذیرفته نیست و اگر شرایط ترکمنستان برای تردد محدود کامیونهای صادراتی از سوی ایران پذیرفته شود بعدها تبدیل به رویه جاری از سوی آن کشور خواهد شد.
وی ادامه داد: مرز لطف آباد ویژه صادرات کالاهایی است که مقصد آن کشور ترکمنستان است و مرز سرخس بیشتر محل عبور کالاهای صادراتی به مقصد کشورهای تاجیکستان و قزاقستان است.
رییس کمیسیون ترانزیت و حمل و نقل اتاق خراسان رضوی گفت: طی ۹ ماه گذشته که کشور ترکمنستان به دلیل شیوع کرونا مرزهای خود با ایران را مسدود کرد، ۶۰ درصد از شرکتهای حمل و نقل بین‌المللی استان که حوزه فعالیتشان کشورهای آسیای میانه بود، کم کار شدند و فعالیت بعضی از آنها به صفر رسید.
زمانیان افزود: برخی شرکتها نیز مسیرهای جایگزین برای رسیدن به کشورهای آسیای میانه یافتند، به این معنا که شرکتها کالاها را به آستارا برده و سپس به کشور آذربایجان حمل می‌کردند تا از بندر آنجا با کشتی "رو رو" روانه کشورهای قزاقستان و تاجیکستان شود یا این که از آذربایجان به سمت روسیه و سپس به کشورهای قزاقستان و تاجیکستان هدایت شود.
وی راه‌اندازی شناور رو - رو بندرانزلی و امیرآباد توسط بخش خصوصی را از دیگر مسیرهای جایگزین برای رسیدن به کشورهای آسیای میانه از طریق بندر آکتاو کشور قزاقستان دانست و ادامه داد: این مسیرهای جایگزین هزینه صادرات کالا برای شرکتهای حمل و نقل بین‌المللی را بسیار افزایش می‌دهد.