بیش از یکسال از شب های تاریک کرونا در جهان می گذرد و مردم دنیا طلوع مجدد آفتاب سلامتی را انتظار می کشند؛ در طول این یکسال بسیاری از آیین ها و رویدادهای فرهنگی، باستانی، مذهبی، تاریخی و ورزشی یا به طور کامل متوقف و یا با بکارگیری شیوه های مدرن ارتباطی، سنت ها و مناسک آن برگزار شده است؛ مردم در گوشه گوشه جهان اقناع شده اند که سلامتی ارزشمندترین گنجینه و حفاظت از جان خود، خانواده و جامعه در هر شرایطی، والاترین میراث تاریخ بشر است.
از سال گذشته که کووید۱۹ به ایران زمین رسید، ایرانیان هوشمندانه به نبرد با تاریکی رفته اند، آیین نوروز ۹۹ و سیزده بدر تجربه ای از دانایی و درک شرایط و اقدام بهنگام مردم ایران در شرایط حاد کرونا بود و نتیجه آن هم کنترل زنجیره انتقال ویروس و کاهش آمار ابتلا و مرگ و میر کرونایی شد؛ رعایت شیوه‌نامه‌ها در آیین های ماه رمضان، عزاداری های محرم و صفر و استفاده از ابزارهای ارتباطی و بهره گیری از شیوه های نوین راهکاری بود تا مردم به‌جای قرار گرفتن در برابر دوگانه «حفظ آیین- حفظ جان»، توامان از جان و آیین‌های خود حفاظت کنند.
اگر چه هرجایی که جشن ها، عزاداری ها، سفرها و دورهمی های خانوادگی مراعات نشد، ویروس کرونا به سرعت غلبه کرد و جان های بیشتری را گرفت، اما بیشتر مردم مراسم های خود را یا برگزار نکردند و یا آن را محدودتر و خصوصی تر کردند، و هر بار در هر مراسمی و آیینی در فضای مجازی به یکدیگر سر سلامتی دادند و دیدار را به آینده نابودی کرونا موکول کردند.
با این حال نگرانی و هشدار ضرورتی است و از دو هفته مانده به یلدا، مسئولان و کارشناسان بهداشت و سلامت با ابراز نگرانی از برگزاری دورهمی‌های شب یلدا به مردم توصیه کردند تا آیین یلدای ۹۹ را برای حفاظت از جان خود و خانواده شان به شکل مجازی برگزار کنند.
آیین نوروز ۹۹ و سیزده بدر تجربه ای از دانایی و درک شرایط و اقدام بهنگام مردم ایران در شرایط حاد کرونا بود و نتیجه آن هم کنترل زنجیره انتقال ویروس و کاهش آمار ابتلا و مرگ و میر کرونایی شد؛ رعایت شیوه‌نامه ها در آیین های ماه رمضان، عزاداری های محرم و صفر و استفاده از ابزارهای ارتباطی و بهره گیری از شیوه های نوین راهکاری بود مانع ایجاد دوگانه «حفظ آیین- حفظ جان».ایرج حریرچی معاون کل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت همکاری مردم در ۲ هفته اول اجرای طرح محدودیت‌های کرونایی در پاییز و کاهش دورهمی های خانوادگی بسیار درخشان بود اکنون مهم‌ترین دغدغه و نگرانی فصل سرما و شب یلدا است، درخواست ما از مردم این است که شب یلدا را به سال بعد موکول کنند.
اکنون کرونا میهمان ناخوانده ای است که اگر فعلا قصد رفتن ندارد و تنها راه مقابله با آن موکول کردن دورهمی های خانوادگی به پسا کرونا، در خانه ماندن، استفاده از ماسک و رعایت فاصله اجتماعی است؛ ایرانیان باور دارند هیچ تاریکی و بحرانی نمی تواند تار و پود آیین های فرهنگی و معنوی این سرزمین را از هم بگسلد و داستان آخرین یلدای قرن، قطعا خاطره ای روشن خواهد شد که در تمام یلداهای آینده و نقل شیرین دورهمی های خانوادگی یلداها و نوروزهای بعد خواهد بود.
محمد مُکاری پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی می گوید: جامعه ایرانی همواره با یک دانایی اجتماعی و متانت خاص و به مقتضای زمان خود پیش می رود. در دوران هشت ساله دفاع مقدس وقتی در محله ای فرزندی شهید می شد و یا خانواده عزادار بودند مردم حرمت قایل می شدند و جشن های خصوصی و عمومی را تعویق می انداختند و شادی نمی کردند؛ اگر چه حفظ و پاسداشت آیین و فرهنگ برای یک ملت مهم است اما در حال حاضر هم به دلیل همه‌گیری کرونا، جوامع محلی و روستایی و شهری با رعایت کامل شیوه‌نامه های بهداشتی راه های برگزاری حتی به شکل نمادین و مجازی یلدا را مانند نوزوز ۹۹ پیدا می کنند، تمهیدات ویژه در نظر می گیرند و برای پایان تاریکی کرونا و طلوع روشنایی سلامت دعا می کنند.
آیین های ملی و مذهبی شاید در دوره ای به دلایل مختلف کمرنگ شود، اما از بین نمی رود، فرهنگ فراموش شدنی نیست زیرا در طول قرون و نسل به نسل حفاظت شده است. یلدا یک آیین کهن و باستانی است که مربوط به چند دهه و چند سده قبل نیست، و فقط هم شب نشینی و دورهمی صرفا برای خوردن آجیل و شیرینی و میوه شام نبوده، بلکه مهمتر از آن پاسداشت تلاش و دستاوردها و پیشرفت های یک سال یک خانواده ایرانی در روستا و یا شهر بر اساس فرهنگ بومی در حوزه اقصادی، تجارت، فرهنگی، کشاورزی و دامداری بوده است.
یلدا نماد آیین مشارکت و همکاری در زندگی اجتماعی است
مُکاری مدیر گروه زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره مانایی آیین یلدا در شرایط کرونا و بحران ها گفت: یلدا یک آیین کهن و باستانی است که مربوط به چند دهه و چند سده قبل نیست، و فقط هم شب نشینی و دورهمی صرفا برای خوردن آجیل، شیرینی، میوه و شام نبوده است. بلکه مهمتر از آن پاسداشت تلاش و دستاوردها و پیشرفت های یک سال یک خانواده ایرانی در روستا و یا شهر بر اساس فرهنگ بومی در حوزه اقصادی، تجارت، فرهنگی، کشاورزی و دامداری بوده است.
مکاری اظهار داشت: در آیین یلدا به ظاهر خانواده ها دور هم جمع می شدند تا یک دقیقه طولانی ترین شب سال را در کنار هم باشند و تاریکی را به روشنایی برسانند و نور و روشنایی را جشن بگیرند، اما در اصل بنای این دروهمی تبرک و شکرگزاری بر دستمایه و دسترنج یکسال گذشته مثلا در تولیدات و محصولات روستایی اعم از باغی و دامی و شکرگزاری به درگاه خداوند است.
وی بیان کرد: سفره یا کرسی شب یلدا بر اساس دسترنج و محصول هر خانواده مانند خشکبار، آجیل و یا میوه های مختلف بنا به نوع تولید آن منطقه در یک سال تزیین و به نمایش گذاشته میشد و علاوه بر پاسداشت و شکرگزاری نعمت ها از خداوند می خواستند برکت این روزی ها را برای سال آینده افزایش دهد.یلدا شب نشینی و دورهمی خوردن آجیل و شیرینی، میوه و شام نبوده است، بلکه مهمتر از آن پاسداشت تلاش و دستاوردها و پیشرفت های یک سال یک خانواده ایرانی در حوزه اقصادی، تجارت، فرهنگی، کشاورزی و دامداری بوده است.
این پژوهشگر مردم شناسی خاطر نشان کرد: اکنون رنگ قرمز در قالب یک میوه و خوراکی مانند انار و هندوانه نماد و نشان سفره یلدا است و به دلیل توسعه ارتباطات و ترانزیت در همه جای کشور در فصل زمستان هر دو میوه قابل دسترسی است، شاید این نوع میوه ها در آن زمان در بسیاری از روستاها و شهرها نبود، اما چون رنگ قرمز ملاک بوده است خانواده ها تلاش می کردند هر محصولی را که رنگ قرمز دارد بر سفره یلدا قرار دهند.
وی بیان کرد: البته یلدا نماد آیین مشارکت و همکاری در زندگی اجتماعی است، زندگی کشاورزان، دامداران و صنعتگران لازم و ملزوم یکدیگر است، اگر خانواده ای تولیدی زراعی و باغی به شکل و رنگ نماد یلدا هم نداشت اما در آماده سازی سفره و کرسی یلدا، مشارکت می کرد. اگر خانواده ای قرابت و نزدیکی با خاندانی نداشت و در دورهمی ها حضور نداشت یا ترجیح می داد با خانواده خود شب نشینی داشته باشد و یا اگر خانواده ای میوه مرسوم شب یلدا را نداشت، بانیان یلدا، باغداران و کشاورزان برای شب یلدا آن محصولات را برای آنها می فرستاندند تا سفره یلدای آنها هم رنگین باشد.
در بیشتر محله ها از همان دوران قدیم بانی دورهمی های یلدا کشاورزان و باغداران بودند، اما صنعتگران و مشاغل دیگر هم که در طول سال همراه و همیار صنعت باغی و کشاورزی بودند، در آیین یلدا نقش داشتند، ظروف مسی که مسگران برای پخت شیره انگور می ساختند، تجهیزات کشاورزی و دامداری که آهنگران می ساختند، باعث می شد صنعتگران و کاسبان هم برای یلدا در کنار کشاورزان و دهقانان دور هم باشند.
یلدا، شب روایت خاطره ها و امید به آینده است
پژوهشگر مردم شناسی میراث فرهنگی با بیان اینکه «در شب یلدا دست بخشنده و کریمانه ایرانی بیشتر نمود دارد و آیین کهن این شب باستانی همه خانواده ها را دور هم جمع می‌کند» گفت: این رسم بده – بستان های مشترک محلی هنوز هم در میان اقوام در بسیاری از استان ها وجود دارد و همه در شکل گیری یلدا نقش دارند مثلا برای شام شب چله با توجه به اینکه گاهی جمعیت به دهها نفر می رسید دامداران مشارکت می کردند و گوشت شام را تامین می کردند.
وی توضیح داد: شب یلدا غیر از پاسداشت آیینی پایان تاریکی و آغاز روشنایی، شب شکرگزاری بر نعمت ها و موهبت ها در یکسال تلاش و کار است؛ شب یلدا شب روایت خاطره های دور و نزدیک، تحکیم دوستی و محبت، امید به آینده روشن و روزهای بهتر و پربارتر است.
مکاری گفت: آیین های ایرانی در طول دوران مختلف در مواجهه با سختی ها و بلایا شاید کمی کمرنگ تر شود اما از میان نرفته اند و با عبور از شرایط سخت دوباره احیا، پدیدار و پررنگ می شوند این راز دوام ماندگاری آیین های اصیل ایرانی است.
مدیر گروه زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی تصریح کرد: حوزه فرهنگی و آیینی یلدا مانند نوروز گسترده است و محدود به جغرافیای سیاسی نمی شود، در پرونده جهانی نوروز هم ۱۲ کشور حضور دارند. یلدا در روسیه، افغانستان، تاجیکستان و ترکیه در بسیاری از کشورها از شرق تا غرب حوزه تمدنی ایران، بنا به فرهنگ و باور خود جشن گرفته می شود، از طرفی همه ایرانیان در سراسر جهان به سنت ایرانی این شب را زنده نگه می دارند که قطعا در فرهنگ عمومی کشور میزبان هم تاثیرگذار است.
وی بیان کرد: در روسیه یک آیین کهن هم میان روستاییان و دهقان ها برگزار میشد، البته آنها به جای یک شب، چند روز و چند شب حدود یک هفته پاسداشت می گرفتند که در بسیاری از موارد شبیه آیین یلدا است؛ در این آیین هم اگر همه بقیه مردم روستا شرکت می کردند، اما بانی این جشن دهقان ها بوده اند؛ نان محلی می پختند، بازی های آیینی برگزار می کردند. شال اندازی مرسوم در شمال خراسان ایران در این آیین در روسیه برگزار می شود و حتی قاشق زنی که در استان های مرکزی ایران، مانند یزد، کرمان و خراسان وجود دارد در روسیه به شیوه خودشان دیده می شود.
یلدا جشن روستاییان و دهقانان بوده و به مرور زمان فراگیر شده و به آیین های مردم شهر هم وارد شده است و شهری ها به آیین شب زنده داری یلدا پیوستند البته این فرایند مربوط به چند دهه و چند قرن نیست، مربوط به قرون متمادی است.مکاری با بیان اینکه بسیاری از آیین های باستانی که هنوز و همچنان در میان اقوام در گستره و حوزه فرهنگی ایران برگزار می شود، گفت: آیین ها همواره نقطه مشترک روابط فرهنگی و اجتماعی مردم در میان کشورها است، رنگ قرمز سفره یلدا، خوردن هندوانه در این شب در بیشتر آیین های یلدا در کشورهای همسایه هم دیده می شود، حتی اگر مردم خوراکی مرسوم به رنگ قرمز نداشتند؛ با مواد خوراکی مانند شیره انگور، رنگ آن را به سرخ تبدیل و یا نزدیک می کنند.
پژوهشگر مردم شناسی حوزه میراث فرهنگی توضیح داد:در مناطقی که چغندر محصول رایج کشورزی است، حتما مردم از لبو در سفره شب یلدا استفاده می کنند؛ تفاوت سفره های یلدا به دلیل نوع محصولات تولیدی مناطق با یکدیگر است؛ معتقدم یلدا جشن روستاییان و دهقانان بوده و به مرور زمان فراگیر شده و به آیین های مردم شهر هم وارد شده است و شهری ها به آیین شب زنده داری یلدا پیوستند البته این فرایند مربوط به چند دهه و چند قرن نیست و به قرون متمادی مربوط می‌شود.
مکاری تاکید کرد: پویایی مزیت ذاتی فرهنگ است؛ از طرفی جوامع هم ایستا نیستند و همواره در طول سال ها به عناوین مختلف در تغییر و تحولات فرهنگی تاثیر متقابل دارند، شب چله هم از همین پویایی برخودار است؛ در بلندترین شب سال روایت خاطره یک سال گذشته زندگی و حتی از گذشته های دور رواج داشته است، نقل داستان های قدیم و اساطیری هم از زبان بزرگان خانواده و افرادی که زبان شیرین تری داشته اند برای کوچکترها هم در این شب مرسوم بوده است.
وی افزود: به مرور و در طول زمان اشعار شاهنامه و ابیات حافظ به محافل خانوادگی شب یلدا وارد شد و جای خود را پیدا کرد و اتفاقا پسندیده هم شد، البته صرفا شاهنامه خوانی و حافظ خوانی نیست، شاعران خانواده هم در شب یلدا داستان سرایی می کردند؛ یا فردی که خوش زبان است هم در وصف زندگی و شب یلدا سخنوری و شعرخوانی می کرد.
این پژوهشگر حوزه مردم شناسی اظهار داشت: شب یلدا، علاوه بر دورهمی آیینی که معمولا در طول سال کمتر اتفاق می افتاد، شب آموزش هم بود، از شعر و موسیقی محلی و بومی و مقامی تا تجربه های اخلاقی و حرفه ای و عبرت های زندگی. شاهنامه خوانی و حافظ خوانی هم در همین چارچوب است که یلدا را به شب روایت خاطره ها، شب آموزش تجارب و عبرت ها و شب امید به آینده تبدیل کرده است.
مردم راه صحیح حفاظت جان و پاسداری از آیین های خود را پیدا می کنند
مدیر گروه زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی بیان کرد: پیش از دوران اسلامی ایرانیان در طول سال ایرانی، از نوروز آیین های ملی و مذهبی مربوط به خود را داشتند هر هفته یا هر دهه و آغاز فصل ها به عناوین مختلف آیین جشن و شکرگزاری برگزار می‌کرده‌اند. با آغاز دوران اسلامی هم تقابلی با آیین ها ایجاد نشد چون همه این ها در راستای وفاق اجتماعی، همگرایی، یکدلی، یکرنگی و ستایش خداوند یکتا بود، که اسلام هم بر همین تاکید داشت.
مکاری گفت: آیین های ایران باستان بر اساس هفته و روز متوالی بوده است که در کتاب گاه شماری آمده است، به طور مثال با آغاز بهار و آیین نوروز ایرانیان هر ۶ روز - که به آن شِشه می گویند- و در شانزدهم، بیست و ششم تا هفتادو ششم و در برخی مناطق تا نودو ششم اگر چه جشن خاصی نمی گرفتند، اما شادی می کردند. در برخی مناطق دعا و شکرگزاری و در مناطق دیگر نذر می کردند. این شادی ها با سرنا و ساز نبوده، بلکه با شادمانی در دل و آرزو و خیرخواهی و برکت خواهی همراه بوده است.
وی جشن های برداشت محصول و خرمن در روستاها را هم نشان از آیین های شکرگزاری بر برکت محصول عنوان کرد و افزود: این آیین ها با موسیقی و حرکت موزون آن با چوب و تجهیزات کشاورزی بر سر زمین های زراعت همراه بوده است که همراه با کرامت و بخشندگی برگزار می‌شده، به گونه ای که بخشی از محصول خود را به همسایگان خود می دادند.
پژوهشگر حوزه مردم شناسی گفت: در جوامع روستایی معمولا همه جشن های ازدواج بعد از برداشت محصول اعم از زراعی، باغی و دامی، شکل می گرفت، هنوز هم تاریخ عروسی ها به بعد از برداشت محصول موکول می شود؛ بعد از آن هم جشن های تیرگان، مهرگان و شب چله بزرگ (یلدا)، چله کوچک (۴۰روز پس از یلدا) جشن گرفته می شود که بر اساس پژوهش ها بیشتر مربوط به جامعه دهقانان و روستاییان است.
مکاری تاکید کرد: شادی اجتماعی لزوما باراه اندازی کارناوال و جشنواره شکل نمی گیرد، بلکه شادی باید از دل مردم برآید؛ وقتی یک صنعتگر چرخ کار و اقتصادش می گردد و محصول تولیدی او فروخته می شود، پایان هفته با خانواده خود به دامن طبیعت می رود، این نوعی از شادی و نشاط خانوادگی و اجتماعی است.
بر اساس پژوهش ها در هیچ دروه زمانی سراغ نداریم که یلدا برگزار نشود، فقط بر اساس اتفاقات و سختی ها کمیت و کیفیت آن تغییر می کرده است؛ از دوران قدیم روستاییان و کشاورزان و دامداران همواره برای باریدن باران چشم به آَسمان داشته اند، در مقاطع شِشِه اگر باران می بارید شکرگزاری می کردند و اگر آسمان نمی بارید برای ششه بعدی دعا و نذر می کردند، چون برکت و محصول آنها به بارش باران بستگی داشته است.
مدیر گروه زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی، گفت: در شرایط کنونی ناشی از تحریم و کرونا هم اگر چه شرایط سختی ایجاد شده است، اما مردم باورها و آیین های خود را حفاظت می کنند، خانواده ها به شکل سال های قبل که نه، اما با شرایط خاص و محدود شب یلدا را پاسداری می کنند. جنگ و بلایای سخت هم هرگز باعث نشده آیین های مردم از یاد بروند و یا برگزار نشود، شاید این آیین ها به دلیل شرایط ویژه کمرنگ و محدود شوند، اما مردم همواره راه های صحیح حفاظت جان و سلامت خانواده خود را در عین پاسداری از آیین های دینی و فرهنگی خود پیدا می کنند.
شرایط سخت جنگ و بلایای سخت هم هرگز باعث نشده آیین های مردم از یاد بروند و یا برگزار نشود، شاید این آیین ها به دلایل و شرایط ویژه کمرنگ و محدود شوند، اما مردم همواره راه های صحیح حفاظت جان و سلامت خانواده خود را در عین پاسداری از آیین های دینی و فرهنگی خود پیدا می کنندمکاری با شاره به شرایط اقصادی و اجتماعی دوران جنگ تحمیلی در دهه ۶۰، گفت: در دوران هشت ساله دفاع مقدس وقتی در محله ای فرزندی شهید میشد و یا خانواده عزادار بودند مردم حرمت قایل می شدند و جشن های خصوصی و عمومی را تعویق می انداختند و شادی نمی کردند، جامعه ایرانی همواره با یک دانایی خاص و به مقتضای زمان خود پیش می رود.
طلوع روشنایی سلامت و پایان تاریکی کرونا
پژوهشگر مردم شناسی میراث فرهنگی گفت: در حال حاضر هم به دلیل کرونا جوامع محلی و روستایی و شهری با رعایت کامل شیوه‌نامه‌های بهداشتی راه های برگزاری حتی به شکل نمادین یلدا را مانند نوزوز ۹۹ پیدا می کنند، تمهیدات ویژه در نظر می گیرند و برای پایان تاریکی کرونا و طلوع روشنایی سلامت، دعا می کنند.
مکاری تاکید کرد: آیین های ملی و مذهبی شاید در دوره ای به دلایل مختلف کمرنگ شود، اما از بین نمی رود، فرهنگ فراموش شدنی نیست زیرا در طول قرون و نسل به نسل حفاظت شده است؛ به همین دلیل برخی کشورها وقتی می خواهند ساختار کشوری را دچار فروپاشی کنند، ابتدا زیرساخت های فرهنگی ملت آن کشور را هدف می گیرند.
وی خاطر نشان کرد: فرهنگ ایران متعلق به امروز و دیروز و یا وارداتی نیست، سینه به سینه و نسل به نسل به ما رسید است ؛ هنوز هم شهرنشین ها تلاش می کنند همان مواردی که در سفره نوروز و سفره یلدا در خانه اجدادی در روستای خود شنیده و یا دیده اند را برای آیین های فرهنگی مهیا کند، با همه نفوذ مدرنتیه، ایرانیان در هر جای جهان باشند بن مایه فرهنگی خود را دارند که به راحتی هم از بین نمی رود.
مدیر گروه زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی تصریح کرد: تاریخ نشان داده است که همیشه ملت هایی که به فرهنگ و آیین های خود پشت کرده اند شکست خورده و از بین رفته اند. فرهنگ آیینی وقتی در ذات انسان نهادینه باشد، فراموش شدنی نیست، شکل و صورت آن شاید از منظر کمی و کیفی کمرنگ شود، اما با عبور از دوران سخت باز هم به جایگاه اصیل خود بازمی گردد، آیین های فرهنگ ملی و آیین های مذهبی ایران زمین از همان گذشته های دور هیچ کدام نه نافی شادمانی مردم بوده اند و نه هیچ گاه در تضاد و تقابل با آن قرار داشته اند.