با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ و به‌دنبال آن استقرار نظام جمهوری اسلامی به‌جای نظام ستم‌شاهی پهلوی، تغییر و تحول بنیادینی در عرصه‌های گوناگون اجتماعی به وجود آمد، چراکه تحول در نظام از طریق تحول در بنیادها و ساختارها تحقق می‌یابد. در این راستا مقوله «فرهنگ» از جایگاه ویژه و پایگاه ممتازی برخوردار بوده، به‌طوری که تصور تغییر در نظام بدون تغییر در فرهنگ حاکم بر آن، تصوری ناموجه است.
صدور پیام نوروزی امام خمینی (ره) را در اول فروردین ۱۳۵۹، باید نقطه عطفی در تاریخ انقلاب فرهنگی دانست. وی در بند «۱۱» این پیام بر ضرورت ایجاد «انقلاب اساسی در دانشگاه‌های سراسر کشور»، « تصفیه‌ی اساتید مرتبط با شرق و غرب» و « تبدیل دانشگاه به محیطی سالم برای تدوین علوم عالی اسلامی» تأکید کرد.
تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی در آن زمان و همچنین تأکیدهای مکرر رهبر معظم انقلاب در برهه‌های مختلف تاریخی پیرامون تبیین جایگاه عالی این شورا نشان از اهمیت بالای علم و فناوری و فرهنگ در نگاه مقام معظم رهبری دارد و در توصیه‌هایشان پیشرفت علمی را راه علاج دردها و مشکلات کشور بیان کرده‌اند و در بیانیه گام دوم انقلاب نیز اولین توصیه راهبردی خود را به علم و پژوهش اختصاص داده‌اند.
شکل‌گیری شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمانی اتفاق افتاد که ایران اسلامی درگیر جنگ تحمیلی بود و حوزه علم و فرهنگ در اولویت‌های چندم کشور قرار گرفته بود و مقام معظم رهبری در آن زمان با تدبیر و نگاه ژرف تشکیل نهادی را به امام راحل (ره) پیشنهاد کردند که به دور از هیاهوهای سیاسی و درگیری‌های جناحی و با بهره‌گیری از ظرفیت اندیشمندان کشور برای آینده فرهنگ و علم کشور سیاست گذاری کرده و نگذارد مشکلات پیش‌رو موجب غفلت از حوزه علم و فرهنگ در کشور شوند.
زمانی که به پیشرفت‌های کشور در حوزه‌های مختلف نگاه می‌کنیم علم و فناوری سرآمد همه آنان و موجب سربلندی کشور است که طراحی‌ها و تدابیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در این حوزه قطعاً مؤثر و راهگشا بوده است و امروز علی‌رغم تحریم‌های ناجوانمردانه، دانشمندان ایرانی برای حل مشکلات همواره با خلاقیت، نبوغ و نوآوری‌هایشان راهگشایی کرده و دشمنان را نا امید کرده‌اند.
اهداف شورای عالی انقلاب فرهنگی
از جمله اهدافی که برای شورای عالی انقلاب فرهنگی مشخص شده است، می توان به گسترش و نفوذ فرهنگ اسلامی در شئون جامعه و تقویت انقلاب فرهنگی و اعتلای فرهنگ عمومی نام برد.
تزکیه محیط‌های علمی و فرهنگی از افکار مادی و نفی، مظاهر و آثار غربزدگی از فضای فرهنگی جامعه، تحول دانشگاه‌ها، مدارس و مراکز فرهنگی و هنری براساس فرهنگ صحیح اسلامی، گسترش و تقویت هر چه بیشتر آنها برای تربیت متخصصان متعهد، اسلام‌شناسان متخصص، مغزهای متفکر و وطن‌خواه، نیروهای فعال و ماهر، استادان، مربیان و معلمان معتقد به اسلام و استقلال کشور از دیگر أهداف این شورا است.
همچنین تعمیم سواد، تقویت و بسط روح تفکر و علم‌آموزی و تحقیق و استفاده از دستاوردها و تجارب مفید دانش بشری برای نیل به استقلال علمی و فرهنگی، حفظ و احیا و معرفی آثار و مآثر اسلامی و ملی، نشر افکار و آثار فرهنگی انقلاب اسلامی و ایجاد و تحکیم روابط فرهنگی با کشورهای دیگر به ویژه با ملل اسلامی از دیگر اهداف تعریف شده برای شورای عالی انقلاب فرهنگی است.
مراکزی که طبق مصوبات شورا فعالیت می‌کنند
در حال حاضر ده‌ها مرکز علمی و فرهنگی با مأموریت‌های مختلف در حوزه‌های گوناگون علم و فناوری و فرهنگ در کشور با مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در ساختار علم و فرهنگ کشور تعبیه شدند؛ اعم از فرهنگستان‌های کشور، بنیاد ملی نخبگان، ستادهای علم و فناوری کشور، جامعه‌المصطفی‌العالمیه، دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد فرشچیان، بنیاد سعدی، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، دانشگاه فرهنگیان، ستاد ملی زن و خانواده، بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای و... برخی از این نهادهای مهم و تاثیرگذار در جریان علم و فرهنگ کشور هستند.
جایزه‌ها و اساسنامه‌های شورا
طراحی جوایز ملی و بین‌المللی در حوزه علم و فرهنگ نیز بخشی از خدمات دیگر این شورا بوده است که برخی از آنها عبارتند از جایزه علمی جهانی پیامبر اعظم(ص)، جایزه جهانی امام خمینی(ره)، جایزه جهانی ایثار(شهید سپهبد سلیمانی)، جایزه ادبی جلال آل احمد، جشنواره پروین اعتصامی است.
همچنین اساسنامه، سیاست‌ها و ضوابط بسیاری از موضوعات علم و فرهنگ کشور تاکنون توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده است که از جمله آنها می‌توان به اساسنامه دانشگاه آزاد اسلامی، آئین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی، صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور، اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب، اساسنامه سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان، آیین‌نامه جامع مدیریت دانشگاه‌ها، سیاست‌های سوادآموزی، سیاست‌های کنترل و کاهش طلاق، سیاست‌های جمعیتی کشور، سیاست‌ها و راهبردهای ارتقای سلامت زنان، سیاست‌های ارتقای مشارکت زنان در آموزش عالی، اهداف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم خانواده، آیین‌نامه احراز استعدادهای برتر و نخبگی و... اشاره کرد.
تدوین و اجرایی‌سازی اسناد راهبردی نظیر نقشه مهندسی فرهنگی، نقشه جامع علمی کشور، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، سند راهبردی کشور در امور نخبگان، سند دانشگاه اسلامی و.... یکی از خدمات ماندگار دیگر این شورا برای برنامه‌ریزی راهبردی در حوزه‌های علم و فرهنگ کشور و جهت‌دهی صحیح به آن است که به فضل پروردگار جلسات شوراهای تخصصی این اسناد با جدیت با حضور مسئولان برگزار و پیگیری می‌شود.
اقتصاد مقاومتی و حجاب؛ اقدامات جدید روی میز شورا
ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور تاکنون ۱۴۰ جلسه خود را با حضور مسوولان علم و فناوری و آموزش عالی کشور برگزار کرده است و حوزه علم و فناوری کشور در این ستاد دائماً مورد رصد و برنامه‌ریزی قرار می‌گیرد.
همچنین در دوره جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه مسیر و تکمیل اقدامات موفق گذشته در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است که "سیاست‌های علمی و فرهنگی رونق تولید با رویکرد اقتصاد مقاومتی با ملاحظات تحریم"، "مجموعه تکمیلی اقدامات اجرایی گسترش فرهنگ عفاف و حجاب"، " تأسیس صندوق شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری «عتف»"، "طراحی سکوی ملی آموزشی، پژوهشی و تربیتی"، "سیاست‌های ساماندهی سنجش و پذیرش در دانشگاه‌های کشور"، "سیاست‌ها و برنامه‌های اقدام علمی، فناورانه و فرهنگی جهش تولید" و "سیاست جذب منابع انسانی آموزشی و پژوهشی آموزش و پرورش" بخشی از اقدامات این حوزه در دوره اخیر بوده‌اند.
تاکنون در یک سال اخیر در ۷ جلسه ستاد راهبری مهندسی فرهنگی که ۲۱ مصوبه داشته که همه آنها ابلاغ شده است و اسناد آنها با مشارکت دستگاه‌های مربوطه در حال تدوین هستند. همچنین تشکیل کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ، ابلاغ چارچوب تدوین اسناد ملی حوزه فرهنگ، تدوین شاخص‌های ملی فرهنگ و ابلاغ فرآیند و مراجع تدوین اسناد مشخص شده برای حوزه‌های مختلف فرهنگ" نیز بخشی از فعالیت‌های ستاد مهندسی فرهنگی در سال جاری هستند.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش اقدام موثر و طلایی شورا
احیای شورای تحول و نوسازی نظام آموزشی کشور به‌منظور اجرایی‌سازی و نظارت بهتر بر سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز گامی دیگر در اجرای منویات مقام معظم رهبری پیرامون سند تحول بنیادین بود که پیگیری "ساماندهی منابع انسانی آموزشی و تربیتی وزارت آموزش و پرورش" و پیگیری "ساماندهی شیوه‌های اجرایی مراکز تربیت کودکی" مهم‌ترین اقدامات این شورای تخصصی در سال جاری بوده‌اند.
ساماندهی وضعیت بورسیه‌های بلاتکلیف و وضعیت جذب و ارتقای اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها از مهم‌ترین اقدامات هیات عالی جذب در سال جاری بوده و بررسی سهمیه‌های کنکور و آمایش آموزش عالی نیز در دستور کار شوراهای تخصصی از جمله ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور و شورای اسلامی شدن دانشگاه‌ها است.
فقدان ضمانت‌های حقوقی دلیل اجرایی نشدن مصوبات شورا
بنا بر گفته سعید رضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، اجرایی نشدن برخی مصوبات "به دولت بر می‌گردد که اقدام جدی نکرده است". دولت‌ها یک مقدار با مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادوار مختلف فاصله داشته، اما مقداری هم به ماهیت مصوبات ارتباط دارد. علت اجرایی نشدن برخی از مصوبات، "مبهم و انشایی نشدن متن مصوبات" است.
عاملی همچنین فقدان نگاشت نهادی و تقسیم کار ملی را نیز یکی از دلایل اجرایی نشدن اسناد شورای عالی انقلاب فرهنگی دانست و با تاکید بر این‌که در اسناد نقشه جامع علمی کشور، تحول بنیادین آموزش و پرورش و مهندسی فرهنگی ابهامات کاهش یافته است، گفت: البته "فقدان برنامه عملیاتی" مشکل اسناد است. همچنین در اسناد ملی پیوست‌ها و ضمائم سند از خود سند اهمیت بیشتری دارد و "فقدان شاخص‌های سنجش" نقص بعدی است و هنوز شاخص قطعی برای حوزه علم و فناوری مشخص نکرده‌ایم.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی دیگر دلیل اجرایی نشدن مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی را "فقدان ضمانت‌های حقوقی و اجرایی مصوبات" می داند و تاکید کرد که هر چه شورا به سمت جلو پیش می‌رود، باید بنیاد حقوقی اسنادش بیشتر شود.
وی تصریح کرد: شورای عالی انقلاب فرهنگی بر مبنای اصل ۵۷ قانون اساسی بنیان حقوقی، قانونی و شرعی دارد. "ضعف در مشارکت دستگاه‌ها در ارائه طرح‌ها به سمت این شورا" یکی دیگر از دلایل اجرایی نشدن مصوبات است و اکثر قوانین مجلس و مصوبات شورا در قالب طرح بوده است؛ یعنی در دل دبیرخانه شورا کارشناسی و وارد صحن شده است.
امروز پس از گذشت سال ها روز ۱۹ آذر سی و ششمین سالگرد تاسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی است که برای اعتلای علم، فناوری و فرهنگ در کشور از هیچ کوششی دریغ نمی‌کند و مانند همیشه از نخبگان و فرهیختگان کشور برای یاری خود در این مسیر سخت و دشوار طلب استمداد و یاری دارد.