همه ساله معمولا روزهای پایانی پاییز، مصادف است با شور و شوق و هیجان خرید در بین خانواده‌های ایرانی برای برپایی مراسم شب نشینی و خلق لحظات ماندگار از شب یلدا و بیش از همه کودکان مسرور از دورهمی اقوام در خانه‌های پدربزرگ و مادربزرگ‌ها هستند و بزرگترها نیز این شب را فرصتی برای رهایی از دغدغه های روزمره و سپری کردن شبی با مرور خاطرات خوش گذشته می دانند.
بسیاری از رسوم و آیین‌های کهن نیز از سوی خانواده های ایرانی در شب یلدا به جا آورده می شود تا شیرینی دلنشین گره خوردن آخرین روز پاییز به اولین روز زمستان تا مدتها به کام همگان بماند.
اما شب یلدای امسال مانند همه مناسبت‌های طول سال گذشته، همچون چهارشنبه آخرسال، دید و بازدیدهای عید نوروز، عید قربان، عید فطر، مراسم‌های عروسی و عزا، مناسبت‌های ملی و دینی دستخوش تغییراتی شده است به طوریکه برخلاف سالهای گذشته شور و هیجان جای خود را به نگرانی و اضطراب مسوولان، کادر بهداشت و درمان و اغلب مردم از برپایی این مراسم داده است. اغلب مردم نگران از گسترش انتقال ویروسی هستند که حالا نزدیک به یک سال است تمام معادلات و زندگی روزمره و عادی را برهم ریخته است، مسوولان دغدغه عدم رعایت محدودیت‌ها و توصیه های بهداشتی و بازگشت به شرایط قرمز و سیاه کرونایی و کادر بهداشت و درمان خسته‌تر و مضطرب تر از هر زمانی نگران از کم آوردن در ارایه خدمات بهداشتی و درمانی در صورت غفلت از این روزهای غیرعادی و شرایط خاص هستند.
به عقیده بسیاری از شهروندان زنجانی یلدای امسال متفاوت از همیشه است چراکه سایه نحس کرونا بر این سنت دیرینه نیز افکنده شده است و امسال برخلاف همیشه برگزار نکردن این مراسم موجب آرامش خاطر و شیرین‌تر از برگزاری آن است چراکه جمع شدن کنار هم در این شب سال برابر خواهد شد با کم شدن عضو یا اعضایی از خانواده در مراسم ها و مناسبت های دیگری که پس از گذر از این دوران برگزار خواهد شد.
دورهمی‌های کوچک خانوادگی مهمترین عامل شیوع کرونا است
علی ۴۵ ساله از جمله شهروندان زنجانی است که در این خصوص می گوید: همه ساله به رسم دیرین، در شب یلدا به همراه اعضای خانواده به منزل پدربزرگم می رفتیم، اما امسال شرایط کرونایی موجب شده است به دیگران نیز توصیه کنیم امسال به دلیل تضمین سلامتی اعضای خانواده به خصوص سالمندان از این مراسم صرفنظر کنند چراکه به عقیده متخصصان این دورهمی ها از عوامل اصلی شیوع کرونا محسوب می شود.
وی خاطرنشان می کند: هر چند ماندن در منزل و به عبارتی عزلت نشینی در شب یلدا، بسیاری را دلگیر می کند، اما به مدد فضای مجازی می توان از بزرگترها دلجویی کرد و با این کار می توان صله رحم را بجا آورد.
مینا رسولی شهروند ۳۲ ساله زنجانی نیز در این ارتباط ادامه می دهد: هرگز تصورش را نمی کردیم، در برهه ای از زندگیمان، ورود ویروس خطرناک به نام کرونا همه افراد جامعه و حتی در گسترده جهانی تحت تاثیر قرار دهد، اما هم اکنون که در این شرایط قرار گرفته ایم راه و چاره ای جز تحمل محدودیت ها و رعایت ممنوعیت ها نداریم تا به راحتی تسلیم این ویروس منحوس نشویم.
وی اظهار می کند: همه ساله در این شب به همراه دیگر اعضای خانواده اجتماعی بزرگ تشکیل می دادیم و از بلندترین شب سال با تنقلات و خوراکی های متفاوت از دیگر روزهای سال لذت می بردیم، اما باید باور کنیم که کرونا با کسی تعارف ندارد و کوچکترین غفلتی می تواند یک عمر پشیمانی و یک عمر حسرت به بار آورد.
در این میان مسوولان استان نیز ماهها است که در خط مقدم مقابله با کرونا از هیچ کوششی فروگذار نیستند و همواره همگان را از حضور در اجتماعات و دورهمی ها منع می کنند و این بار نیز از مردم استان خواسته اند، همانند بسیاری از مراسم هایی که طی بیش از ۱۰ ماه گذشته از آن صرفنظر کردند، شب یلدا را نیز در خانه بمانند و توصیه ها را رعایت کنند تا تاثیرات مثبت محدودیت های اعمال شده در روزهای گذشته به هدر نرود و هرچه سریعتر به روزهای عادی زندگی برسیم.
زنجانی ها با مدیریت در شب یلدا از دورهمی ها اجتناب کنند
معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استاندار زنجان با اشاره به در پیش بودن شب یلدا می گوید: عموم مردم باید به سبک جدید زندگی در دوران کرونا عمل کنند و با اینکه باورهای ما در رسوم تاریخی و فرهنگی به ویژه در شب یلدا متبلور می شود و دورهمی ها در این مناسبتها تقویت می شود، اما باید پذیرفت امروز نه تنها استان زنجان بلکه ایران و کل دنیا درگیر مبارزه با ویروسی است که جان انسانها را هدف گرفته است.
خدابخش مرادی نافچی می افزاید: طبق آمارها در استان زنجان درصد بالایی از فوتی ها به سالمندان اختصاص دارد و اگر از این گروه مراقبت نشده و از دورهمی های غیرضروری اجتناب نشود، رکن خانواده آسیب می بیند و در این میان برگزاری مراسم و دورهمی در شب یلدا نیز خطری است که خانواده ها را تهدید می کند.
این مسوول با بیان اینکه خانواده های زنجانی می توانند مراسم شب یلدا را در فضای مجازی مدیریت کنند، ادامه می دهد: یکی از ویژگی های شب یلدا احوالپرسی است که در شرایط کنونی می توان به صورت تلفنی از خانواده هایی که عزیزان خود را بر اثر ابتلا به کرونا از دست داده اند دلجویی کرد تا آرامش به آنان انتقال یابد.
وی اظهار می کند: یکی دیگر از ویژگی های شب یلدا این است که هزینه های زیادی را به خانواده ها تحمیل می کند که با ایجاد هشتکی در فضای مجازی می توان بخشی از هزینه هایی که قرار بود در دورهمی امسال شب یلدا صرف شود را به بخشی از جامعه که معیشت آنان از کرونا آسیب دیده و یا بضاعت مالی ندارند، اختصاص داد.
مرادی می افزاید: دستگاههای فرهنگی و اجتماعی استان اطلاع رسانی و اقناع سازی را در خصوص شب یلدا انجام دهند و در کنار صدا و سیما، آموزش پرورش، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، امور بانوان استانداری، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و دیگر دستگاههای متولی امر به ویژه شهرداران و فرمانداران نیز از تمامی فرصت ها در این جهت استفاده کنند.
وی با اشاره به اینکه سلامت محور شادی است و یلدا به حفظ کانون خانواده کمک می کند خاطرنشان می کند: اطلاع رسانی های گسترده را مبنا قرار داده و فرمانداران با اولویت اولین جلسه قرارگاه عملیاتی کرونا با این موضوع در شهرستان ها تشکیل و تدابیر لازم را اتخاذ کنند و از صدا و سیما نیز انتظار می رود که برای روز شنبه هفته آینده که محدودیت های کرونایی از ساعت ۲۱ به ۱۸ عصر منتقل خواهد شد، برنامه های متنوعی پیش بینی کند.
علائم به ظاهر کوچک سرما خوردگی در دورهمی ها فاجعه آفرین است
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان زنجان در این خصوص می گوید: واقعیت این است که ویروس کرونا بصورت خانوادگی افراد را مبتلا می کند و متاسفانه یک تصور وجود دارد اینکه وقتی فرزندان یک خانواده دور هم جمع می شوند خطر انتقال بیماری وجود ندارد و در واقع فکر می کنیم در بین اعضا فرد مبتلایی حتی در حد خفیف وجود ندارد.
محمدرضا صائینی با بیان اینکه حتی علائم به ظاهر کوچک سرماخوردگی و حضو فرد در هرجمعی می تواند فاجعه جبران ناپذیری را موجب شود، اظهار می کند: بر این اساس از عموم مردم درخواست می شود به موضوع دورهمی در شب یلدا و اجتناب از این مساله با هدف پیشگیری از ابتلا به این بیماری توجه جدی داشته باشند.
وی، در ادامه با اشاره به اینکه اقدامات انجام گرفته در خصوص سالمندان به کنترل مرگ و میر بیماری ناشی از بیماری کووید- ۱۹ کمک فراوانی می کند، می افزاید: بررسی ها نشان می دهد که ۸۵ درصد بیماران کرونایی سالمندان بالای ۶۵ سال هستند.
صائینی اضافه می کند: افراد دارای بیماری های زمینه ای در خطر بیشتر مرگ و میر قرار دارند و بیش از دیگران آسیب پذیر هستند که در صورت اجرای برنامه هایی از قبیل قرنطینه معکوس و تامین مایحتاج آنان و مراقبتهای لازم، کاهش تردد در سطح شهر رخ می دهد و در این صورت می توان به ابتلای کمتر امیدوار بود.
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان زنجان در خصوص محدودیت‌های شب یلدا نیز خاطرنشان می کند: پیشنهاد می شود سه روز قبل از شب یلدا ساعات شروع منع تردد در استان از ۲۱ به ۱۷ تغییر داده شود.
وی اضافه می کند: علت اعمال محدودیت ها این است که تجمعات مردم در مراکز خرید در شیوع هرچه بیشتر این ویروس تاثیرگذار است و در زمان حاضر نیز همین مساله در ساعت منع تردد رعایت می شود.
به گفته این مسوول، راه اندازی پویشی در رسانه های استان با هدف صرف هزینه های شب یلدا به خانواده های آسیب پذیر می تواند اقدامی ارزشمند باشد و از طرفی صدا و سیمای استان نیز می تواند با پرداختن به موضوع شب یلدا در آگاه سازی مخاطبان مبنی بر دوری از اجتماعات و دورهمی ها نقش آفرین باشد در غیر اینصورت تمامی زحمات انجام شده در کنترل این بیماری به هدر خواهد رفت.
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان زنجان با بیان اینکه رسانه استانی در شبهای منتهی به یلدا با پخش برنامه های متنوع برای گروه‌های هدف به ویژه در مناطق روستایی پیشگام باشد، ادامه داد: این مهم در برنامه مختلف برای گروه‌های سنی لحاظ شود و رسانه های گروهی استان نیز در شبکه های اجتماعی نسبت به اطلاع رسانی اهتمام کنند.
نگاهی به آیین های زنجانی ها در شب چله
از سالیان دور و دراز جشن ها و مراسم زمستانی در تمام مناطق ایران مرسوم بود، اما در نقاط سردسیر، شمالی و مناطق پر برف و یخبندان این جشن ها از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.
در زنجان نیز این جشن ها، باشکوه و زیبایی هر چه تمام برگزار می شد و مردم با شور و شوق وافری به آن می پرداختند که مراسم شب یلدا (شب چله) از آن جمله محسوب می شود.
یک پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر در رابطه با مراسم های مربوط به شب چله (یلدا) می گوید: روز اول دی گرما و نفس به زمین باز می گردد و زمین حرکت و پویایی خود را از این روز به بعد شروع می کند.
حسین عباسی نیا می افزاید: یلدا، یعنی زمان ولادت و اول دی روز تولد خورشید است در این موقع روزها شروع به بلند شدن می کند، یعنی خورشید دوباره متولد می شود و به زمین و زمان و هر آنچه در آن است گرمی، حرارت و پویندگی می دهد.
وی اظهار می کند: بر همین اساس روز اول دی را یلدا و آخرین شب پاییز را که درازترین شب نیز هست، شب یلدا می نامند و به خاطر سپری شدن درازترین و سیاهترین شب، مردم جشن شادمانی بر پا کرده و به سور و سرور می نشینند.
این پژوهشگر ادامه می دهد: یلدا در میان جشن های متعدد تنها جشنی بود که حالتی ۲ سویه داشت، یعنی از طرفی مراسمی بود برای سپری شدن شب اهریمنی و از طرف دیگر جشنی بود برای آمدن روز خدایی و تولد دوباره خورشید که پس از این شب دیجور متولد می شود.
وی اضافه می کند: پس سفره ای می آراستند و در آن انواع خوردنی ها را می چیدند و از این سفره که جنبه دینی و مذهبی داشت، برکت می گرفتند، پس اول دی را به این دلیل که تجدید حیات مهر و خورشید بوده است، به نام یلدا می خواندند که روزی مقدس و از نام های خداوند بزرگ است.
عباسی نیا می افزاید: روز اول دی در اوستا با عنوان (ددو) یعنی دادار خوانده می شد و به مرور تبدیل به دی شده و در این روز که در گذشته در نزد ایرانیان شروع سال بوده، نکبت و سیاهی و اعمال اهریمنی از زمین رخت بر می بست و پاکی و زلالی توسط ایزد مهر برروی زمین گسترده می شد و به همین خاطر جشن های باشکوهی برپا می گردید که به نوعی حیات دوباره مهر و راز آفرینش ازلی را تجلی می کرد.
آئین های چله بزرگ
وی ادامه می دهد: مراسم چله بزرگ و چله کوچک در زنجان و آذربایجان از قدیم الایام رنگ و بو و جلوه خاصی داشت و از هیجان و شکوه زائدالوصفی برخوردار بود.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر می افزاید: چله بزرگ و چله کوچک را برادران سرما می گفتند،'شاخدا قارداشلاری'، چله بزرگ از اول دی تا ۱۰ بهمن و چله کوچک از ۱۰ بهمن تا پایان اسفند ماه بود.
وی بیان می کند: چله بزرگ بیوک شاخدا، بیوک چله به رغم داشتن ذات ایستایی، مرگ و سیاهی نسبت به برادر کوچک ' چله کوچک' یا همان' کیچیک شاخدا' نرم و آرام بود اما برادر کوچک تر پریشان خو، نا آرام و خشن بود به همین جهت برادر کوچک را بوز اوغلان یعنی' پسر یخی 'می گفتند.
عباسی نیا می افزاید: بر این اساس در برخی مواقع چله کوچک سرد و برفی و یخبندان می شد و زندگی مردم را سخت و دشوار می کرد، بطوریکه خروج از خانه و پرداختن به کار روزانه بسیار ناممکن می شد و در این مواقع چله کوچک را 'درک' چله می گفتند که سرمایش طاقت فرسا بود.
وی اضافه می کند: در این شرایط مردم از خدر نبی یاری می جستند تا با این درک بی حیا، مبارزه کرده و عمر بوزاوغلان را کوتاه کرده و عقیده داشتند در این شب ها اگر به دعا و راز و نیاز با خدا بنشیند، خدر نبی با چهار یار خود به یاری آنها خواهد شتافت.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر ادامه می دهد: خدر نبی پیام خود را با سلم (باد ملایم) و اوغرونجا (ندای پنهانی) بگوش مردم می رساند و پیام می داد که واهمه نکنید که عمر این درک کوتاه است و به یاری خدا سوز و سرمای او بی اثر خواهد شد و فریاد می زد که (قیش عمری قوش عمری) یعنی عمر زمستان مثل عمر پرنده کوتاه است.
وی بیان می کند: برای شب های چله های بزرگ و کوچک مراسم زیبا و خاصی برگزار می شد و تصور بر این بود که هر چه شکوه آن مراسم بیشتر باشد، حضور خدر نبی را محرزتر خواهد بود، اقوام سفره ای پهن کرده و در داخل سفره انواع میوه و خوردنی از قبیل هندوانه،انار و میوه ۷ مغز می چیدند.
عباسی نیا می افزاید: در این سفره ظرف آب و آینه ای در کنار آن گذاشته و کلام الله مجید نیز جای خاصی در آن داشت و اهالی اعتقاد خاصی به خوردن این میوه و تبرک از آنها داشتند و بریدن هندوانه در سفره چله شرایط خاصی داشت.
وی اضافه کرد: هندوانه را با سلام و صلوات در مقابل بزرگ خانواده قرار می دادند و بزرگ خانواده با دعا و نیایش به درگاه خداوند هندوانه را می برید که در این میان هندوانه زرد نشانه باروری و زیادی محصول و سرازیر شدن آب چشمه ها و هندوانه سرخ نشانه حرکت و برکت و پویایی بود.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر ادامه می دهد: اگر در خانواده ای زن بارداری بود، هندوانه زرد نشانه تولد پسر و هندوانه سرخ نشانه تولد دختر بود و نیز هندوانه زرد نشانه ازدواج پسر خانواده و هندوانه سرخ نشانه ازدواج دختر خانواده در آن سال بود.
وی اظهار داشت: پختن حلوا و قاووت از پدیده های ضروری شب چله بود که با سلام و صلوات به این مهم می پرداختند و نذورات زیادی نیز می کردند و با خوردن حلوا و قاووت از سفره چله، برکت می گرفتند و ظرفی از حلوا و قاووت در طاقی پنجره می گذاشتند.
این پژوهشگر اظهار می کند: کنار ظروف حلوا کاسه ای آب و گلدانی پر از گل و یک جام آئینه نیز قرار می دادند و عقیده داشتند شب هنگام، خدر نبی برای خوردن حلوا و قاووت به خانه می آید و در حقیقت پختن حلوا و درست کردن قاووت برای حضور خدر نبی بوده و راندن شر شب و بی اثر کردن خطرات بوزاوغلان توسط او بوده است.
وی اضافه می کند: این نوع مراسم هم در شب چله بزرگ و هم در شب چله کوچک برگزار می شد و صبح روز چله بزرگ و چله کوچک به شادمانی می پرداختند و در برخی از روستاهای زنجان و آذربایجان صبح روز چله را که روز اول دی است در برابر خورشید قرار می گرفتن تا گرمای اولین اشعه های خورشید را در بدن خود حس کنند و از آن گرما و انرژی بگیرند.
عباسی نیا می افزاید: برخی ها سعی می کردند تا طلوع خورشید را نگاه کنند که یکی از خواسته ها و دعاهای مردم در شب چله بزرگ، بر آمدن آفتاب در روز اول دی بود که با برآمدن خورشید ، طلوع و نورانیت آن را نگاه می کردند، اما ابری و برفی بودن هوا و بر نیامدن خورشید در روز اول دی نشانه های خوبی نبود و حاکی از زمستان و سرمای سختی بود و در این صورت اقوام منتظر می ماندند تا درشب چله کوچک دعا و نیایش های خاصی به درگاه خداوند داشته باشند تا به کمک خدر نبی بر شر شب و ستم بوزواوغلان چیره شوند.
وی اظهار می کند: از طرفی کرسی وسیله ای برای گرم شدن بود که اهالی خانواده از آن برای گرم شدن، استفاده می کردند و در ادوار گذشته وسیله گرمایی پر قدرت مانند امروز معمول و مرسوم نبود و لذا خانواده ها در فصل زمستان و شبهای سرد و برف و بوران برای گرم شدن و نیز برای خوابیدن و استراحت از وسیله کرسی استفاده می کردند.
عباسی نیا می افزاید: استفاده از کرسی در زمستان به ویژه در شب یلدا آداب و رسوم خاصی داشت و به طور معمول خانواده ها سعی می کردند حداقل ۴۵ روز از پاییز گذشته، کرسی را برقرار کنند.
وی ابراز می کند: کرسی در عین اینکه یک وسیله گرمایی بود وسیله ای برای جمع شدن افراد خانواده و فامیل دور همدیگر و همچنین برای همفکری و هم اندیشی خانواده ها و در واقع حکم یک میز کنفراس را داشت چرا که این وسیله بسیار ساده، در شبهای طولانی زمستان افراد خانواده را دور هم جمع می کرد.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر ادامه می دهد: در این شب، بزرگِ خانواده قصه ها و مَثل های پند آموزی را به افراد خانواده می گفت و نیز اگر مشکلی و معضلی گریبانگیر خانواده بود، در این شبها این مشکل مطرح و راه چاره ای نیز برای آن در نظر گرفته می شد و بدین ترتیب کرسی هم وسیله گرمایی بود و هم ابزاری برای تجمع افراد خانواده و فامیل و حتی همسایه ها جهت همفکری و وحدت خانواده و فامیل به شمار می رفت.