واژه یلدا در اصل برگرفته از واژه‌ای سریانی و به معنای زایش است که از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است، آیین‌های ویژه این شب همزمان با بلندترین شب سال و انقلاب زمستانی و آغاز این فصل برگزار می شود.
در اسطوره های ایران و منطقه میان‌رودان(بین‌النهرین) تاریکی، سرما و بیماری از نمادهای اهریمنی هستند و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمن به بالاترین حد می‌رسد، ایرانیان باستان با گرد هم آمدن و برافروختن آتش و برپایی جشن سعی در پراکندن تاریکی و عاملان اهریمن می‌کردند.
همچنین در اساطیر ایرانی شب یلدا را شب میلاد خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند، در این شب مهر، میترا یا آن‌چنان‌که در اوستا آمده، میثرَه (Mithra) به جهان بازمی‌گردد، او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.
یلدا به عنوان یک عنصر غیرمادی فرهنگ تاثیر خود را در ادبیات فارسی نیز برجا گذاشته و در شعر شاعران پارسی‌گو به عنوان نماد سیاهی، تاریکی و ظلمت طولانی در اشعار شاعران کهن و معاصر به کار گرفته شده است.
فردوسی در شاهنامه از شب یلدا این چنین یاد می‌کند:
شب اورمزد آمد و ماه دی
ز گفتن بیاسای و بردار می
کنون کار دیهیم بهرام ساز
که در پادشاهی نماند دراز
در شعر حافظ نیز کلید واژه یلدا به صورت مستقیم و استعاره‌ای بارها مورد استفاده قرار گرفته که نمونه‌ای از آن را مرور می‌کنیم:
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که بر آید
یلدا در مناطق مختلف ایران با آداب و رسوم متنوعی همراه شده اما برپایی دورهمی و شب نشینی در خانه بزرگان خانواده پای ثابت آیین‌های این شب در تمامی مناطق ایران است، شاهنامه‌خوانی، نظامی خوانی و خیام خوانی از دیگر آیین‌های این شب است که شاهنامه خوانی در میان ایلات بختیاری و قشقایی، نظامی خوانی در میان اقوام لر کوچک و خیام خوانی در جنوب ایران و در استان بوشهر از آوازهای ویژه دورهمی‌ها در این استان است.
در برخی مناطق ایران مانند لرستان به شب یلدا، شب اول قهاره می گویند که با آیین‌هایی مثل قاشق‌زنی کودکان برای جمع کردن آجیل و میوه همراه بوده و در فرهنگ لرستان سرودها و موسیقی ویژه‌ای نیز برای شب یلدا دارد که یک نمونه آن را می‌توانید در اینجا 🎧🎧 بشنوید.
امسال به خاطر یک مهمان ناخوانده، یلدای ایرانیان از سال‌های قبل متفاوت شده، ویروس کرونا جمع‌های زیادی را در ۱۰ ماه گذشته پریشان و عزیزانی را رهسپار دیار باقی کرده است، کرونا به راستی مصداق این ضرب‌المثل معروف فارسی شده که:
میهمان گرچه عزیز است ولیکن چو نفس
خفه می‌سازد اگر آید و بیرون نرود
ویروس کرونا این روزها نفس‌های زیادی را در سراسر جهان به شماره انداخته و در کشور ما نیز تاکنون بیش از یک میلیون و ۱۳۰ هزار نفر (به اندازه جمعیت یکی از استان‌های متوسط کشور) به این مهمان ناخوانده مبتلا شده‌اند که افزون بر ۵۳ هزار نفر از آنان نیز (به اندازه جمعیت یکی از شهرستان‌های متوسط کشور) جان خود را از دست دادند.
کادر درمان در یک سال گذشته به اندازه چند سال فشار کاری را محتمل و در موج های سه گانه این بیماری در ۱۰ ماه گذشته مراکز درمانی سراسر کشور مملو از بیمارانی شد که به قول اخوان ثالث:
نفس گز گرمگاه سینه می‌آید برون، ابری شود تاریک، چو دیوار ایستد در پیش چشمانت
و امروز همه ما در قبال همدیگر مسئول هستیم، چرا که ممکن با انتقال ویروس کرونا عامل مرگ دیگری شویم، این دیگری می‌تواند پدر، مادر، خواهر یا برادر، همسر و حتی فرزند خودمان باشد پس باهم قصه شب خوش یلدا را با غصه‌ای طولانی خراب نکنیم.
یلدا فقط چند ثانیه از شب قبل از آن بلندتر است، به بهانه چندثانیه بیشتر با هم بودن، یک عمر درد فراق بی‌بازگشت را به جان نخریم، می‌توان با هم بود اما امسال اندکی دورتر ، دیر نمی‌شود زمانی که دوباره در کنار هم باشیم .
به قول شاملو:
روزی ما دوباره کبوترهایمان را پیدا خواهیم کرد
و مهربانی دست زیبایی را خواهد گرفت
و من آنروز را انتظار می‌کشم
حتی روزی
که دیگر
نباشم
باشیم اما دور، و بودن را استمرار ببخشیم به امید روزهایی که باهم خواهیم بود.