حکومت خوارزمشاهیان، یکی از دوره های تاریخی مهم و بااهمیت در تاریخ ایران بعد از اسلام محسوب می‌شود که متاسفانه از نظر وجود اطلاعات در مقایسه با دیگر برهه های تاریخی ایران از جایگاه مناسبی برخوردار نیست در حقیقت متون به جای مانده از دوره های تاریخی ایران به ویژه سده های میانه تاریخ ایران، یعنی حکومت های ترک غزنوی و سلجوقی نشان می دهد که جایگاه خوارزمشاهیان از نظر وجود منابع و مآخذ و همچنین پژوهش‌های صورت گرفته در سطح پایینی قرار دارد.
البته این بدان معنا نیست که سند یا نوشته‌ای در این خصوص وجود نداشته بلکه به نظر می‌رسد که بسیاری از آثار نوشته شده این دوره بر اثر حمله مغول نابود شده باشند. بنابراین می‌بینیم که حمله مغولان به ایران نه تنها موجب نابودی بسیاری از آثار مادی شد، بلکه به نابودی بسیاری از آثار فرهنگی این سرزمین نیز انجامید. با درک این مطلب می‌توان به اهمیت آثار برجای مانده از خواجه رشید وطواط که ۳۰ سال دبیر و کاتب دربار سلاطین خوارزمشاهیان بود، پی برد. آثار این نویسنده نامدار اطلاعات گرانبهایی در خصوص حکومت خوارزمشاهیان در دوره آتسز و اوایل سلطان تکش در اختیار ما قرار می دهد. با توجه به کمبود اطلاعات در ارتباط با دوره خوارزمشاهیان آثار وطواط می تواند کمک موثری برای شناخت هر چه بیشتر این برهه تاریخی محسوب شود.
زندگینامه
خواجه رشید وطواط در ۴۸۱ قمری در بلخ دیده به جهان گشود. نام اصلی وی امیر امام رشیدالدین سعدالملک محمد بن محمد بن عبدالجلیل عمری است و به دلیل کوچکی جثه و ضعیفی اندام به وطواط معروف است. وطواط نام مرغی از گونه پرستو است. یاقوت حموی نسب اجداد او را به عمر خطاب می‌رساند.(۱) وی تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسه نظامیه بلخ تحت نظر امام ابوسعد هروی به پایان رساند. پس از پایان تحصیل و کسب مهارت در نثر عربی و فارسی به خوارزم رفت. در آنجا به خدمت یکی از پادشاهان خوارزمشاهیان به نام آتسز خوارزمشاه درآمد و از طرف آن پادشاه به صاحب دیوانی رسائل منصوب شد.(۲) خواجه رشید وطواط همواره در سفر آتسز را همراهی می کرد و بیش از ۳۰سال در خدمت این پادشاه بود و بعد از مرگ آتسز باز هم صاحب دیوانی خوارزم را داشت. او در جنگ آتسز با سلطان سنجر دو بیت از انوری را پاسخ گفت و به سپاه سنجر فرستاد. جریان از این قرار بود که در این سفر انوری شاعر معروف همراه سنجر بود و یک دوبیتی بر مبنای فتح هزار سف و خوارزم برای شکستن روحیه مردم سرود. در مقابل رشید وطواط در پاسخ این شعر را سرود.
گر خصم تو ای شاه بود رستم
گرد یک خر زهزار سف تو نتواند برد
سلطان سنجر که از این بیت و شعرهای دیگر وطواط از او آزرده بود، قسم خورد که او را به قتل برساند اما با وساطت منتجب الدین بدیع اتابک جوینی او را بخشید. (۳)
آثار و خدمات فرهنگی
مهم ترین آثار وطواط، منشات نام دارد که به ۲ زبان عربی و فارسی است. در حقیقت منشات رشید الدین، مستندترین مجموعه اطلاعات را در خصوص اوضاع سیاسی و تشکیلات اداری حکومت خوارزمشاهیان می‌دهد. از خواجه رشید وطواط آثار متعدد و متنوعی دیگری برجای مانده است از جمله این تالیفات می‌توان به دیوان اشعار فارسی در پنج هزار بیت اشاره کرد، این دیوان به تصحیح سعید نفیسی رسید و تنها چاپ دیوان شاعر است. کتابخانۀ بارانی در تهران این کتاب را در ۱۳۳۹ خورشیدی منتشر کرد و از آن تاریخ تا امروز هیچ تصحیح دیگری از دیوان اشعار رشید وطواط صورت نگرفته است. اگرچه نفیسی، کار مغتنم و ارزشمندی انجام داده است اما به سبب دسترسی نداشتن مصحح به اقدم نسخ موجود از این دیوان و شتاب‌زدگی در جمع‌آوری و انتشار آن، خطاهایی در این دیوان وارد شده است.
وطواط به فارسی و عربی شعر می‌سرود و در قصیده به شیوه عنصری نظر داشت و بیشتر قصاید خود را در مدح اتسز خوارزمشاه نوشت. وی تبحر خاصی در به کارگیری صنعت های ادبی داشت و شعر گفتن برای او ابزاری برای به نمایش درآوردن مهارت های بلاغی بوده است. دیوان وطواط در طاقچه، شامل قصاید، ترجیعات، ترکیبات، مقطعات، رباعیات، غزلیات و یک مسمط، برگرفته از وبگاه ادبی گنجور است.
با تو در سینه جان نمی گنجد
تو درونی ازان نمی گنجد
عشق در سر برفت و عقل برفت
کین دو در یک مکان نمی گنجد
از دیگر آثار وطواط تحفة الصَدیق الی الصَدیق من کلام ابی بکر صِدّیق نام دارد، این اثر مجموعه ای مشتمل بر کلمات ابوبکر خلیفه اول است. برای بررسی تاریخ خوارزمشاهیان مقدمه آن موثر است. نسخه هایی از این مجموعه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نیز کتابخانه های دانشگاه استانبول و ایاصوفیه موجود است. (۴)
از دیگر آثار وی می‌توان به نامه‌های رشیدالدین وطواط شامل ۲ مجموعه، یکی عرائس الخواطر و نفائس النوادر و دیگری ابکارالافکار فی الرسائل و الاشعار اشاره کرد که خود وطواط آنها را جمع کرده است. این ۲ مجموعه از جمله کهن ترین دیوان رسائل برجامانده به زبان فارسی به شمار می آیند. در این خصوص باید خاطر نشان کرد که رسائل عربی رشیدالدین وطواط، هم از نظر ساختار و به دلیل زیبایی و شیوایی انکارناپذیر نثر عربی او و دقت وسواسی گونه ای که در گزینش و کنار هم نهادن واژه ها و ترتیب جمله ها و عبارت ها و استفاده از آرایه های لفظی دارد و هم از نظر محتوا و به سبب احاطه نامه‌هایش بر بسیاری از اطلاعات سودمند و دست اول و نیز نشان دادن و باز کردن جنبه های پوشیده‌ای از شخصیت نویسنده دارای اهمیت بسیاری زیادی هستند و از آنجایی که محتوای رشیدالدین وطواط این نامه ها را به برجسته ترین دانشمندان روزگار خود نوشته، اهمیت آنها را دوچندان کرده است.
ترجمه هایی از کلمات قصار خلفای راشدین، از جمله: فصل الخطاب من کلام عمربن الخطاب و مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی طالب که ترجمه منثور و منظوم صد سخن از امام علی علیه‌السلام است، هفت رساله در پند با عناوین: غرائب الکَلِم فی رغائب الحِکَم؛ غُرَرالاقوال و دُرَرالامثال؛ الکَلِمال ناصحة و الحِکَم الصالحة و... نقود الزواهر و عقود الجواهر کتابی در معنی لغات عربی به فارسی است، رساله تصحیفات، که رشید در حدایقا لسحر ذیل «مصحف» از آن نام برده، اما نسخه ای از آن به جا نمانده است.(۵)
اهمیت حدائق السحر فی دقائق الشعر
علاوه بر شعر، وطواط به عربی و فارسی آثاری منثور نیز از خود به یادگار گذاشت از جمله آثار منثور مشهور فارسی وی می‌توان به «حدائق السحر فی دقائق الشعر» اشاره کرد. حدائق السحر فی دقائق الشعر کتابی در فن بدیع است. نویسنده انگیزه تألیف کتاب خود را مطالعه ترجمان‌البلاغه رادویانی ذکر کرده و گفته که آن کتاب از راه تکلّف تنظیم شده و با خطاهایی همراه بوده اما با این حال او این کتاب را سرمشق خود قرار داده است. حدائق‌السّحر با توجه به زمان تألیف و دربرداشتن تعداد درخور توجهی از صنعت‌های بدیع، یکی از منابع مهم فن بدیع در زبان فارسی و متضمن اطلاعات گران‌بها درباره شاعرانی مانند قطران تبریزی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی و مسعود سعد سلمان است. چاپ انتقادی حدائق‌السحر به کوشش عباس اقبال آشتیانی به انضمامِ مقدّمه و حواشی و سه فهرست در ۱۳۰۸ خورشیدی در تهران منتشر شد.(۶)
در خصوص اهمیت و فواید این کتاب باید گفت: حدائق السحر فی دقائق الشعر از جمله نخستین کتابِ های فارسی در موضوع «صنایع شعری» است که نسخهٔ آن بدست ما رسیده و قبل از آن کتاب های دیگری که در همین فنّ نوشته شده بودند به دلایل مختلف از میان رفتند. از جملهٔ این کتاب های نابود شده می‌توان به کتاب تَرجِمانُ البلاغة اثر محمد بن عمر رادویانی اشاره کرد. همچنین این کتاب فوائد ادبی گوناگون و اطلاعات تاریخی گرانبهایی در آن گنجانیده شده‌است. در ضمن در این کتاب اشعاری از برخی شاعران هست که از این اشعار، جز در همین کتاب در هیچ منبع دیگری یاد نشده‌است. مجموعهٔ این قبیل ویژگی ها سبب شده که این کتاب، کمکِ بسیاری برای تاریخ ادبیات فارسی فراهم آورد و ما را با برخی شاعران سده های نخست هجری و اشعار آنان آشنا سازد. بویژه که خود «رشید وطواط» که از نقّادانِ بزرگِ سخن و کاملاً عارف به قواعد فصاحت و بلاغت بوده، در بابِ برخی از این گویندگان و طرزِ شعرِ آنان، اظهار نظر نیز کرده که این اظهار نظر دارای نهایت اهمیت بوده است. (۷)
خاموشی
سرانجام این نویسنده برجسته دربار خوارزمشاهیان در ۵۷۳ قمری به علت کهولت سن در گرگانج خوارزم دیده از جهان فروبست.
منابع:
1- یاقوت حموی، معجم الادبا، بیروت، دارالاحیا، ۱۲۲۹، ص۲۹
2- صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ابن سینا، چ ۴، ۱۳۴۷، ج ۲، ص ۶۲۸.
3- بیانی، مهدی. کارنامه بزرگان ایران، تهران: اداره کل انتشارات و رادیو، ۱۳۴۰، (تاریخ مقدمه)، ص ۱۸۳ و ۱۸۴.
4- برای آگاهی بیشتر در خصوص آثار رشید الدین وطواط ر. ک هوشنگ خسروبیگی، اهمیت تاریخی رشیدالدین وطواط، پژوهش های تاریخی بهار و تابستان ۱۳۸۸ شماره ۴
5- دانشنامه جهان اسلام، خواجه رشید الدین وطواط، https://rch.ac.ir/article/Details?id=۱۳۹۶۶
6- فروزانفر. بدیع الزمان. سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی، چ ۲، ۱۳۵۰، ص ۳۲۴، ۳۲۵ـ ۳۲۶.
7- برای آگاهی بیشتر در خصوص ویژگی‌های این کتاب می توان به وطواط، رشیدالدین. حدائق السحر فی دقائق الشعر، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: کتابخانه کاوه، بی تا رجوع کرد.