سال ۲۰۲۰ به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود و رسانه ها و مراکز پژوهشی سراسر جهان به ویژه در غرب به مهمترین تحولات آن پرداخته‌اند. بخش پژوهش خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) نیز با رصد اتاق های فکر غربی خلاصه‌ای از دیدگاه های آن ها را ارائه می کند.
به اعتقاد کارشناسان و تحلیلگران مسائل بین المللی سال ۲۰۲۰ از بسیاری جهات منحصر به فرد هستند زیرا برخی رخدادهای آن همچون همه گیری ویروس کووید ۱۹ بی‌سابقه بودند. اندیشکده «شورای روابط خارجی آمریکا» یکی از پرنفوذترین اتاق های فکری و پژوهشی در آمریکا است که تاثیر زیادی بر شکل دهی به خط مشی سیاسی و تصمیم گیری‌های کاخ سفید دارد. این شورا سال ۲۰۲۰ را بدترین سال از سال ۲۰۱۶ تاکنون یعنی در دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» ارزیابی کرده و نوشته است: می توان از نظر میزان آشوب سال در حال تمام شدن را با ۱۹۶۸ مقایسه کرد. در ۱۲ ماه گذشته اگرچه برخی خبرهای خوب هم وجود داشت اما در این دوره اخبار ناگوار در آن کم نبودند. باوجودی که برخی از این تحولات در سال ۲۰۲۱ نیز تدوام خواهند داشت اما اندیشکده فوق ۱۰ رخداد مهم از دیدگاه خود را به ترتیب زیر فهرست کرده است که به صورت خلاصه ارائه می شود:
۱- همه‌گیری کووید ۱۹
این واقعه از سال قبل از آن شروع شد و شکلی تازه را به جهان بخشید. دسامبر سال ۲۰۱۹ تعداد اندکی از مردم متوجه اهمیت این موضوع بودند که چین در حال نظارت و بررسی شیوع یک ویروس است تا اینکه در ۱۱ ژانویه پکن نخستین مرگ را اعلام کرد. در یک سال بعد آن کووید ۱۹ زندگی مردم جهان را تغییر داد. سازمان جهانی بهداشت در ماه اکتبر پیش‌بینی کرد ۱۰ درصد مردم جهان با این ویروس درگیر شده‌اند و تا پایان سال این رقم به ۱.۷ میلیارد نفر می رسد.
به واسطه مقررات سخت قرنطینه، اقتصاد جهان در سال ۲۰۲۰ بیشتر از ۴ درصد کوچک شد و نرخ فقر به شدت افزایش یافت. برخی کشورها همچون ویتنام و نیوزلند قادر به مهار بیماری و تحریک اقتصاد خود شدند اما بسیاری از کشورها و در صدر آن ها آمریکا در اتخاذ واکنش درست ناتوان بودند و آمار مرگ در آن ها بسیار بالا رفت. به نظر می‌رسد در آمریکا رهبری ضعیف، جهت‌گیری های حزبی و سیاسی و بی‌اعتمادی به دولت مهمترین دلایل ناتوانی بودند.
سال ۲۰۲۰ با خبرهای مثبت در مورد واکسن رو به پایان است اما اکنون چالش توزیع گسترده و عادلانه آن وظیفه بعدی است که انجام صحیح آن می‌تواند مانع همه‌گیری دوباره بیماری شود. با اینحال داستان ویروس کرونا آخرین آن نخواهد بود.
۲- پیروزی «جو بایدن» در انتخابات ریاست جمهوری
آمریکایی‌ها برای انتخابات ۲۰۲۰ بسیار پر حرارت بودند و بیش از ۱۵۹ میلیون نفر رای دادند و رکورد ۶۶.۷ درصدی را که بالاترین میزان از سال ۱۹۰۰ تاکنون است، برجای گذاشتند. بیشتر از ۱۰۰ میلیون نفر به صورت های مختلف تا روز انتخابات رای داده بودند. میزان آرای پستی به اندازه‌ای بود که تا ۴ روز پس از انتخابات شمارش رای در برخی مناطق ادامه داشت و در نهایت جو بایدن پیروز شد. با اینحال دونالد ترامپ نتیجه را نپذیرفت، بر پیروزی خود اصرار کرد و خواستار شمارش آرا در چند ایالت شد. وی به دروغ ادعای تقلب در انتخابات را مطرح کرد تا دادگاه های ایالتی و فدرال نتیجه انتخابات را رد کنند. اما هیچ یک از این اقدامات نتیجه بخش نبود. ۱۴ دسامبر کالج انتخاباتی در نهایت به صورت رسمی بایدن را رییس جمهوری بعدی آمریکا اعلام کرد.
اگرچه سیاست خارجی رییس جمهوری آمریکا را مشخص نمی کند، این رییس جمهوری است که سیاست خارجی واشنگتن را تعیین می کند. بسیاری در جهان امید دارند بایدن رویکرد متفاوتی را نسبت به ترامپ به اجرا بگذارد. در سال ۲۰۲۱ خواهیم دید که کنار رفتن ترامپ و شعار نخست آمریکای وی، آیا به نفع رویکرد چندجانبه گرایی خواهد بود؟ یک پرسش بی جواب این است که آیا امتناع ترامپ در پذیرش شکست باعث جسارت بیشتر دیکتاتورها و اقتدارگرایان خواهد شد؟
۳- چین خود را اثبات کرد
مرگِ ایده تعامل استراتژیک که معتقد است مبادله اقتصادی به مسئولیت‌پذیری بیشتر چین در سیاست های جهانی منجر می شود در سال ۲۰۲۰ رقم خورد. چین در سال جاری در سرتاسر جهان فعال بود و توجهی نداشت که این اقدام باعث ناراحتی دیگران می‌شود یا خیر.
در ابتدای سال ۲۰۲۰ مقام های چینی با دیپلماسی گرگ جنگجو، تهاجمی غیردیپلماتیک را به افراد و کشورها به راه انداختند. در ماه آوریل چین اقدام استرالیا در زمینه تحقیق در مورد منشأ ویروس کرونا را با یک جنگ تجاری تلافی کرد و در ماه ژوئن درگیری های نظامی را با هندوستان داشت که باعث کشته شدن ۲۰ نظامی هندی شد. قانون جدید امنیت ملی در هنگ کنگ هم مطرح و اجرایی شد ضمن آنکه روابط پکن با تایوان تندتر از همیشه شد زیرا ترامپ روابط خود را با کشوری که چین یک استان خود می داند، تقویت کرد.
تا پایان سال، موفقیت نسبی چین در اداره همه گیری کووید ۱۹ و تحرک اقتصادی، پکن را متقاعد ساخت که در مسابقه با غرب به پیروزی رسیده است. چین به جای هراس از ایالات متحده که به دنبال جداسازی دو اقتصاد بوده است، برای جدایی از غرب البته با شرایط خودش گام هایی را برداشت.
۴- تداوم تنش‌های اقلیمی
به شرایط جدید آب و هوایی خوش آمدید: آتش سوزی فاجعه‌بار، طوفان های بزرگ و پرتکرار و تشدید خشکسالی‌ها.
سال ۲۰۲۰ با بدترین آتش سوزی در استرالیا شروع شد به گونه ای که ۶ درصد آن در آتش سوخت و ۳ میلیون حیوان کشته شدند. در اواخر سال نیز غربِ ایالات متحده گرفتار یک آتش سوزی وحشتناک شد. سایر مناطق ایالات متحده، آمریکای مرکزی و جنوب شرق آسیا طوفان های گرمسیری پر شماری را تجربه کردند. در همین حین خشکسالی طولانی مدت در غرب آمریکا، بدترین شرایط منطقه را در ۱۲ قرن اخیر رقم زد.
البته رکود اقتصادی موجب کاهش شدید انتشار کربن شد به گونه ای که رقم تولید این ماده مضر در آمریکا حدود ۱۱ درصد کمتر شد اما احتمال می رود این روند در سال بعد تغییر کند. رهبران جهان در پنجمین سال توافقنامه اقلیمی پاریس در ماه دسامبر تشکیل جلسه دادند و تعهداتی در زمینه جهان بدون کربن مطرح شد. گفته می‌شود چین تمایلی برای کنار گذاشتن برنامه های خود در ساخت نیروگاه ها با سوخت فسیلی که منبع انتشار گازهای گلخانه ای هستند، ندارد.
در کل جهان همچنان به سمت نقطه بدون بازگشت در حرکت است، حتی شاید از آن نقطه عبور کرده باشد.
۵- قتل «جورج فلوید»
نژادپرستی گناه نخستین آمریکا خوانده می‌شود اما این امر در فراتر از این کشور هم مطرح است.
در تاریخ ۲۵ می «جورج فلوید» مرد ۴۶ ساله سیاه پوست به اتهام داشتن اسکناس ۲۰ دلاری تقلبی در مینیاپولیس دستگیر و زیر زانوی یک افسر پلیس کشته شد. این مرگ به دنبال صدها قتل مشابه همچون «تریون مارتین»، «تامیر رایس« و «برونا تیلور» رخ داد.
انتشار ویدئوی کشته شدن فلوید باعث تشدید اعتراض در سراسر ایالات متحده شد و مباحثه ملی طولانی مدت در مورد نژادپرستی را برجسته ساخت. اما اعتراضات و بحث ها درباره عدالت و برابری در فراتر از مرزهای آمریکا از نایروبی تا ریودوژانیرو هم مطرح شد. بسیاری از مردم در اعتراض به نابرابری به خیابان‌ها آمدند. «جاستین ترودو» نخست وزیر کانادا نیز اظهار داشت که نژادپرستی واقعیتی است که هم در آمریکا و هم در کانادا وجود دارد. بی عدالتی و نابرابری همچنان یک چالش جهانی است.
۶- امضای توافق آبراهام
روز ۱۳ اوت دولت ترامپ اعلام کرد معامله‌ای را میان امارات متحده عربی و اسرائیل رقم زده است که در قبال آن تل آویو الحاق کرانه باختری را تعلیق کرده است. ۱۱ سپتامبر بحرین هم اعلام داشت به این معامله می پیوندد. ۴ روز بعد ترامپ میزبان مراسم امضای «توافق آبراهام» در کاخ سفید بود و ابراز امیدواری کرد که این امر موجب صلح واقعی در خاورمیانه شود. سودان و مراکش هم در ماه های بعد به این مسیر پیوستند. با پایان یافتن سال ۲۰۲۰ گمانه‌زنی در مورد پیوستن عربستان به این کشورها هم مطرح شده است.
اگرچه این توافقنامه‌ها مهم بودند اما به مسائل اصلی به ویژه درگیری میان اسرائیل و فلسطین نمی پرداختند و به همین دلیل از سوی رهبری فلسطین رد شد. البته این معامله با فروش عمده سلاح به امارات، کمک مالی به سودان و حمایت سیاسی از مراکش بسته شد.
مانند بسیاری از ابتکارات دیپلماتیک، زمان نشان خواهد داد آیا مزایای این توافق از هزینه‌های آن بیشتر خواهد بود یا خیر.
۷- بهای نفت
۲۰۲۰ برای تولیدکنندگان و شرکت های نفتی سال خوبی نبود. شیوع کووید ۱۹ اقتصادهای سراسر جهان را به سمت کاهش تقاضای نفت سوق داد. خبرهای بد برای تولیدکنندگان نفت ادامه داشتند و در ماه مارس سازمان صادرکنندگان نفت اوپک، ازجمله عربستان سعودی پیشنهاد داد همه تولیدکنندگان اوپک و اوپک پلاس تولید خود را تا ۱.۵ میلیون بشکه در روز کاهش دهند.
روسیه به عنوان سومین تولیدکننده نفت پس از آمریکا و عربستان، این طرح را رد کرد و در نتیجه همکاری ریاض و مسکو پایان یافت. عربستان با کاهش قیمت نفت و تقویت تولید به این موضوع واکنش نشان داد و همین امر موجب کاهش بیشتر قیمت نفت شد.
ماه آوریل بدترین دوره بازار نفت آمریکا هم بود. پایان توافقِ همکاری تولیدکنندگان اوپک و اوپک پلاس با نوسان شدید قیمت نفت همراه بود. در ماه نوامبر اما ارزش هر بشکه نفت به ۴۷ دلار رسید که بالاترین سطح از ماه مارس بود.
با اینحال قیمت نفت هنوز ۳۰ درصد پایین تر از ابتدای سال است. این بدان معنی است که بیشتر کشورهای تولیدکننده نفت در سال ۲۰۲۱ با شرایط اقتصادی سختی روبرو خواهند بود.
۸- شعله ور شدن آتش اختلافات ایران و ایالات متحده
هنوز پس از ۴ دهه، دشمنی میان تهران و واشنگتن وجود دارد. ژانویه ۲۰۲۰ حمله پهپادی به «قاسم سلیمانی» فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بغداد با اقدام تلافی جویانه ایران در حمله موشکی به پایگاه ایالات متحده در عراق همراه بود که در اثر آن ده ها نیروی نظامی آمریکا زخمی شدند.
تنش دو کشور در خلیج فارس با تقابل ناوهای آمریکایی با قایق های ایرانی تشدید شد. در همین هنگام ایران نخستین ماهواره نظامی خود را به فضا پرتاب کرد و نگرانی آمریکا در زمینه تقویت توانایی موشک دور بُرد ایران را افزایش داد.
درحالیکه در تابستان تهدید تقابل مستقیم نظامی تاحدودی کاهش یافت ایالات متحده درخواست متحدان اروپایی برای کاهش فشار اقتصادی علیه تهران بابت مشکلات کووید ۱۹ را نادیده گرفت و تحریم های تازه‌ای را علیه ایران اجرایی ساخت.
تنش در ماه نوامبر زمانی اوج گرفت که دانشمند هسته ای ایران احتمالا به وسیله اسرائیل ترور شد. ایران با کم کردن بیشتر تعهدات برجامی خود به این اقدام واکنش نشان داد. این ظرفیت که ایران به زودی به صورت کامل از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ خارج می شود، بستر مناسبی را برای دیپلماسی در اوایل ۲۰۲۱ آماده کرده است.
۹- اعتراض مردم بلاروس برای انتخابات آزاد و عادلانه
در سال های اخیر صحبت های زیادی در مورد تضعیف دموکراسی در جهان مطرح شد اما به نظر می رسد مردم بلاروس آن را دریافت نکرده بودند. در ماه اوت «الکساندر لوکاشنکو» مدعی پیروزی ۸۰ درصدی در انتخابات ریاست جمهوری این کشور شد و برای ششمین دوره به این منصب دست یافت.
هزاران نفر به خیابان های بلاروس آمدند و به این موضوع اعتراض کردند. گفته می شود تعداد زیادی دستگیر شدند و اتحادیه اروپا، انگلیس و ایالات متحده به این موضوع واکنش نشان دادند.
بااینحال لوکاشنکو با کمک مسکو مقاومت کرد و سرانجام موفق شد. ممکن است در سال ۲۰۲۱ بلاروس با داستان های بزرگتری مواجه شود.
۱۰-تبرئه ترامپ در پرونده استیضاح
در بیشتر سال ها استیضاح احتمالی یک رئیس جمهوری در ایالات متحده به عنوان مهمترین رخداد سال بود. در سال ۲۰۲۰ اما این موضوع تنها می تواند یکی از ۱۰ اتفاق مهم باشد حتی باوجود آنکه ترامپ پس از «اندرو جانسون» و «بیل کلینتون» سومین رئیس جمهوری تاریخ آمریکا نام بگیرد که پرونده استیضاح وی به جریان افتاده است.
مجلس آمریکا دو اتهام سوء استفاده از قدرت و مانع آفرینی در مسیر فعالیت کنگره را علیه ترامپ مطرح کرد. سنا پس از شنیدن سخنان نمایندگان مجلس و گروه مدافع ترامپ، مخالفت خود را با فراخوانی شاهدان بیشتر اعلام کرد. سرانجام در ۵ فوریه مجلس سنا ترامپ را از هر دو اتهام مبرا دانست.
در مورد اتهام سوء استفاده از قدرت تنها «میت رامنی» جمهوریخواه بود که در کنار دموکرات‌ها ایستاد و ترامپ را گناهکار دانست. ترامپ روز بعد از کسب این پیروزی گفت که دادگاه علیه وی شر بود و دموکرات ها شرورِ جهنمی هستند.