شمارش معکوس برای خروج ترامپ از کاخ سفید و مراسم تحلیف بایدن که ۲۰ ژانویه (۳۰ دی) فرا می رسد، آغاز شده است. در این میان امیدواری ها به بهبود و ترمیم مناسبات آمریکا با دیگر بازیگران بین المللی از جمله ایران افزایش یافته است. از آنجا که رئیس جمهوری منتخب زمانی معاون اول باراک اوباما بوده و در ترکیب تیم او نیز شماری از مقامات ارشد دولت دموکرات قبلی حضور خواهند داشت که در تدوین برجام نقش داشتند، امیدها به احیای توافق هسته ای فزونی می گیرد.
بنابراین با نزدیک شدن به پایان دولت ترامپ، حمایت از برجام و برائت از سیاست خارجی تهاجمی و یکجانبه او شکل آشکارتری به خود گرفته اند. به عنوان نمونه « آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد در دهمین گزارش اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ با تاکید بر ضرورت حفظ برجام، از همه کشورهای عضو این سازمان خواست در چارچوب این قطعنامه روابط تجاری و اقتصادی با ایران برقرار کنند.
همچنین دبیرکل سازمان ملل در دهمین گزارش اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که پس از توافق هسته‌ای ایران در سال ۱۳۹۴ با اجماع به تصویب رسید، بار دیگر یادآور شد این قطعنامه از همه کشورهای عضو، سازمانهای منطقهای و سازمانهای بینالمللی می‌خواهد تا از اجرای برجام حمایت کنند.
فلسفه وجودی آخرین قطعنامه
فلسفه وجودی قطعنامه ۲۲۳۱ نیز در آن برهه علاوه بر جدا کردن مسائل موشکی و تسلیحاتی از موضوع هسته ای، خط بطلان کشیدن بر قطعنامه های تنبیهی گذشته بود. قبل از برجام، اجماعی جهانی برای اعمال فشار و تحریم علیه ایران شکل گرفته بود. پنج قطعنامه ی شورای امنیت به شماره های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ ، ۱۸۳۵ به ویژه سخت ترین و جدی ترین مصوبه شورای امنیت در قالب قطعنامه ۱۹۲۹ که بر اساس فصل هفتم منشور سازمان ملل به مبنایی برای اعمال فشار و تحریم های دیگر سازمان ها و کشورها تبدیل شد اما با تصویب قطعنامه تازه به شماره ۲۲۳۱ لغو شد.
افزون بر آن در فضای پساتوافق، ۱۲ قطعنامه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز که طی سال های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ در رابطه با موضوع اجرای پادمان با ایران و از جمله مطالعات ادعایی علیه ایران تصویب شده بودند، لغو شدند.
بنابراین ایران از مهرماه ۱۳۹۲ که مذاکرات هسته ای در دولت تدبیر و امید کلید خورد، تیم هسته ای کشور و دیگر بخش های ذیربط تلاش زیادی را برای همراهی با ۱+۵ و آژانس به کار بستند. با انعقاد برجام و تصویب قطعنامه ۲۲۳۱، تهران همواره در چارچوب این دو سند حرکت می کرد که همیشه مهر تایید آژانس را پای سند همکاری های خود داشت.
این آمریکا بود که به رغم انتقادات بین المللی به قطعنامه و برجام پشت کرد و به بازیگری پیمان شکن تغییر وضعیت داد. در همین ارتباط بود که چند روز پیش گوترش با ابراز تاسف از خروج یکجانبه آمریکا از برجام، اعمال دوباره تحریم‌های ملی که طبق برجام لغو یا از آنها چشم پوشی شده بود را مغایر با اهداف تعیین شده در برجام و قطعنامه مذکور دانست.
ناتوانی آمریکا در اعمال مجازات «اسنپ بک»
این موضوع که ترامپ روح و جسم توافق را نادیده گرفت و نقض کرد، بر کسی پوشیده نیست. از این رو تکاپوی تیم او برای اعمال «مکانیسم ماشه» یا «اسنپ بک» راه به جایی نبرد؛ مکانیسم ماشه به معنی بازگرداندن خودکار تحریم ها، آخرین مرحله از سازوکار حل وفصل اختلاف در برجام بود.
پس از درخواست آمریکا به شورای امنیت برای فعال کردن مکانیسم ماشه، سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه بیانیه‌ای را صادر کردند که به صراحت تاکید داشت: «فرانسه، آلمان و انگلیس متذکر می شوند که آمریکا به دنبال خروج این کشور از برجام در تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸) دیگر عضوی از برجام نیست. موضع ما در مورد موثر بودن اعلان آمریکا در رابطه با قطعنامه ۲۲۳۱ به اطلاع ریاست شورای امنیت و نیز اعضای شورا رسیده‌است. بنابراین، ما نمی توانیم از این اقدام (آمریکا) که در تضاد با تلاش‌های کنونی‌مان برای حفظ برجام است حمایت کنیم».
همچنین «جوزف بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم صراحتا تاکید کرد که آمریکا به لحاظ قانونی حق فعال کردن مکانیسم ماشه را ندارد. دولت‌های چین و روسیه نیز اعلام کردند آمریکا پس از خروج از برجام جایگاه خود در این توافق را به عنوان یکی از طرف‌های ذینفع، از دست داده‌است و قادر نیست از منافع توافق استفاده کند.
نکته جالب توجه آن بود که آمریکا نه تنها از اعمال مکانیسم ماشه ناتوان ماند بلکه حتی قادر به تمدید تحریم تسلیحاتی ایران نشد؛ محدودیتی که بر پایه قطعنامه ۲۲۳۱ اواخر مهرماه پس از گذشت پنج سال برداشته شد و سه سال دیگر محدودیت هشت ساله در زمینه فعالیت های موشکی هم پایان خواهد یافت.
گام های پنجگانه قابل بازگشت
هر چند ایران در سالروز خروج آمریکا از برجام و مشاهده عدم اجرای تعهدات از سوی دیگر اعضای توافق ناچار از برخی وظایف خود کاست اما گام های پنجگانه قابل بازگشت هستند. در همین ارتباط گوترش با ابراز تاسف از اقدامات کاهش تعهدات جمهوری اسلامی ایران که به موجب مواد برجام انجام شده است، اظهار کرد: جمهوری اسلامی ایران اظهار داشته است که می‌خواهد در برجام باقی بماند و تاکید کرده است که همه اقدامات از اول ژوئیه ۲۰۱۹، قابل برگشت است.
البته بازگشت پذیری ایران ارتباط مستقیمی با تعهدپذیری و اجرای تعهدات از سوی طرف مقابل دارد. ایران که تا امروز از حداقل امتیازات محروم بوده و با وجود پایبندی به توافق زیر شدیدترین تحریم ها قرار گرفته است، منتظر اقدام سنجیده و ملموس اعضای اروپایی و غیر اروپایی برجام است. اینک توپ در زمین ۱+۵ قرار گرفته و نوبت آن رسیده که آنها نه در شعار بلکه در عرصه میدانی و عمل، پایبندی خود را به توافق هسته ای ثابت کنند.