قصه خانه‌های بافت تاریخی شیراز سری دراز دارد. در شهری فرهنگی که هنر در قالب روح زندگی طی سده‌ها در کوچه‌ها و محله‌های پیچ‌درپیچ آن جاری شده، تنها طی بازه زمانی ۹ ساله، از سال ۱۳۹۰ تا به امروز، افزون‌بر ۳۵۰ خانه در منطقه ۳۶۰هکتاری بافت تاریخی به ثبت رسیده است.
خانه‌هایی که در تک‌تک آجرها، کوبه درها، بوی نای و ماندگی دیوارها و طاق‌ها و دالان‌هایشان، می‌توان به روزگارانی دور نقب زد و عصاره زندگی، روابط اجتماعی، آداب و رسوم، باورها و هنر را یافت.
روندی که در شهری همچون شیراز با دست‌اندازهای بسیار طی دوره‌های زمانی مختلف همراه بوده است. زمانی شهرداری خواستار خانه‌ها شد و بعد از چند سال آن‌ها را تحویل داد و وقتی نیز موضوع راکد ماندن خانه‌ها و به تعویق افتادن مرمتشان بحث روز شد؛ اینکه کدام سرمایه‌گذار وارد بافت تاریخی شده و آیا می‌تواند مطابق تعهداتش خانه‌ها را با کاربری‌های معین و تعریف‌شده نگهداری کند نیز همواره دغدغه دوستداران میراث فرهنگی بوده است.
با این حال، نقطه اشتراک وزارت میراث فرهنگی و فعالان حوزه گردشگری این است که آن‌ها بر این باورند نگهداری این خانه‌ها و مرمت آن‌ها تنها، با بودجه‌های دولتی میسر نیست.
با این تفاسیر وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، با تصویب ماده ۲۷ (قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت) امکان مرمت، احیا، نگهداری، تجهیز و حق بهره‌برداری از این خانه‌ها را برای بخش خصوصی فراهم کرده است.
افزون بر این، توافق همگان بر ضرورت ورود بخش خصوصی برای نگاهداری از خانه‌های تاریخی به ایجاد صندوقی با عنوان "توسعه صنایع دستی و فرش دستباف و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی" در سال ۱۳۸۴ انجامید.
بدین‌ترتیب هم وزارت میراث فرهنگی و هم صندوق احیا هر دو می‌توانند به‌صورت مستقیم به موضوع واگذاری خانه‌ها ورود کنند.
بر اساس بند (ز) ماده ۱۱۴ برنامه چهارم توسعه، صندوق احیا موظف است به‌منظور اعطای مجوز کاربری و بهره‌برداری مناسب از بناها و اماکن تاریخی قابل احیا، با هدف سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی عمل کند.
تیشه به ریشه مواریث تاریخی نزنید
در همین زمینه، ظرفیت‌های کم‌نظیر گردشگری و میراثی در فارس و علاقه مدیران ارشد استان به احیای بناها و بافت تاریخی شیراز، مدیرعامل صندوق احیا را بر آن داشت که در سفری سه‌روزه در هفته‌ای که گذشت از خانه‌های تاریخی این شهر بازدید کند و با دیدار با مسوولان استانی زمینه را برای احیا و بازآفرینی بافت فراهم سازد.
هادی میرزایی در گفت‌وگو با ایرنا درباره برآیند این سفر، با اشاره به تعداد آثار تاریخی و خانه‌های قدیمی کشور، ابراز کرد: امکان مرمت، احیا و نگهداری خانه‌های تاریخی با بودجه دولتی وجود ندارد؛ از این رو این مهم باید در مدت معین به بخش خصوصی واگذار شود که فراهم کردن شرایط آن، از اختیارات ذاتی و انحصاری صندوق احیاست.
او با تاکید بر اینکه دیدگاه‌های منفی درباره احیای بناهای تاریخی حاصل عملکرد این صندوق نبوده است، گفت: این نگاه ناشی از عملکرد غلط دستگاه‌هایی بوده که در این زمینه ماموریت و تخصص نداشته‌اند و به‌صورت غیرقانونی به این حوزه وارد شده‌اند.
مدیرعامل صندوق احیا با اظهار تاسف از اینکه امروز برخی بناهای تاریخی در کاربری‌های آسیب‌زننده مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند، بر اهمیت اجرای دقیق قانون توسط دستگاه‌های مختلف پافشاری کرد و گفت: براساس قانون و ادله‌های مختلف، وظیفه انحصاری تعیین، تثبیت و تغییر کاربری بناهای تاریخی و فرهنگی بر عهده صندوق احیاست؛ بااین‌حال برخی دستگاه‌ها خلاف آن عمل می‌کنند.
میرزایی ادامه داد: تجربه درباره بناهایی همچون حمام وکیل شیراز یا حمام سلطان‌احمد کاشان و بناهای مشابه نشان داده که اگر نص صریح قانون در تعیین و تثبیت کاربری بناهای تاریخی و فرهنگی اجرا نشود، آثاری زیان‌بار در پی دارد؛ به‌گونه‌ای که یک حمام تاریخی که باید نشان‌دهنده بخشی از سبک زندگی ایرانیان باشد، به قلیان‌سرا یا سفرخانه تبدیل شده، باوجود گذشت سال‌ها، همچنان در گوشه‌گوشه آن مرمت‌های نیمه‌کاره دیده می‌شود.
او افزود: تعریف کاربری غلط یا واگذاری غیرقانونی از سوی برخی دستگاه‌های مدعی باعث شده به‌جای حفاظت از بناهای تاریخی، با سیاست‌ها و روندهای نادرست، تیشه‌به‌ریشه میراث مهم تاریخی و فرهنگی زده شود.
زنده‌سازی هویت، حفظ شأنیت و اصالت بناهای تاریخی رویکرد صندوق احیاست
میرزایی نگاه صندوق احیا را حفاظت از بناهای تاریخی با رویکرد زنده‌سازی هویت این اماکن، حفظ شانیت و اصالت آن‌ها اعلام و ابراز امیدواری کرد که بتوان روند جاری بخش‌های مختلف را با پررنگ‌تر شدن نقش صندوق احیا و ورود جدی‌تر دستگاه‌های نظارتی اصلاح کرد.
او با اشاره به اینکه قانون‌گذار در تعریف عملکرد صندوق احیا، بخش‌های مختلف را موظف به تبعیت از تعیین کاربری‌های صورت‌گرفته از سوی این صندوق کرده است، گفت: با استناد به ماده ۶۹ مقررات مالی دولت، حق استفاده و بهره‌برداری از اماکن و بناهای تاریخی به صندوق احیا واگذار شده؛ همچنین مطابق تبصره ۷ این ماده، "عدم اجرای این قانون توسط هریک از مقامات و کارمندان در حکم تصرف غیرمجاز در اموال دولتی است".
مدیرعامل صندوق احیا ابراز داشت: یکی از دستاوردهای فعال‌ترشدن این صندوق در یک سال گذشته، ورود مراجع نظارتی به‌صورتی جدی به این حوزه بوده است.
میرزایی افزود: از آنجا که صندوق احیا دستگاهی اجرایی است،نهادهای نظارتی به موضوع واگذاری و اعطای مجوزهای کاربری غیرقانونی به‌صورت جدی ورود کرده، با هر شخص حقیقی و حقوقی که در این زمینه خلاف قانون عمل می‌کند، برخورد خواهند کرد.
شفافیت در واگذاری‌ها اصل است
او همچنین درباره فرایند واگذاری‌ها توضیح داد و ابراز کرد: در فراخوان‌های صندوق، تمامی بناها باهدف حفاظت، مرمت و احیا، برای مدت معین به بهره‌برداران واجد شرایط واگذار می‌شود؛ همچنین این بناها پس از واگذاری نیز همچنان تحت نظارت مشاوران صندوق قرار می‌گیرند تا از هرگونه تخلف و انحراف از طرح مصوب طی دوره بهره‌برداری پیشگیری شود.
به گفته او گام اول واگذاری‌ها، تعیین کاربری فرهنگی و تاریخی هر بناست؛ سپس مشاور شایسته برای ارائه طرح مرمت و احیا اقدام می‌کند که در نهایت نیز این طرح توسط تیم مشاوران فنی صندوق بررسی و پس از رفع مشکلات و اصلاحات احتمالی، به تصویب می‌رسد.
میرزایی با تاکید بر اینکه رویه صندوق احیا، عدم واگذاری مالکیت بناها به افراد بی‌صلاحیت است، گفت: با این اقدام، افزون بر استفاده از ظرفیت سرمایه‌گذاری، در پی زنده‌سازی هویت فرهنگی در بافت تاریخی هستیم.
او با بیان اینکه صندوق احیا در این راه، به‌دنبال منفعت اقتصادی نیست، اظهار کرد: این صندوق با ارزیابی‌های فنی و اقتصادی بسیار دقیق طی یک سال گذشته، بیش از ۵۰مورد را در فرم‌ها و قراردادهای واگذاری اصلاح کرده است.
با این تفاسیر دستاورد بازدید مدیرعامل صندوق احیا از بافت تاریخی شیراز و فارس احیای ۸ کاروانسرای استان برای اشتغال پایدار روستایی شامل کاروانسراهای باجگاه، خان‌زنیان، کمارج، میان‌کتل، کنار تخته، دوکوهک، خان‌خوره و بیدزرد؛ تعیین کاربری ۱۵ بنا در بافت تاریخی شیراز متناسب با نیازهای حرم مطهر احمدبن‌موسی(ع) باهدف توانمندسازی فعالان عرصه‌های تاریخی و فرهنگی؛ همچنین "انعقاد تفاهم‌نامه با شهرداری شیراز" برای احیای بافت تاریخی به‌شمار می‌رود که درنهایت قرار است به حفظ، مرمت و احیای فضاهای تاریخی و فرهنگی و باززنده‌سازی این فضاها متناسب با نیاز امروز جامعه بینجامد.
۲۸ خانه تاریخی شیراز واگذار و ۹ خانه در دست واگذاری است
هم‌مسیر با اقدام صندوق احیا، وزارت میراث فرهنگی نیز مصرّانه بر واگذاری اختیار خانه‌های تاریخی به بخش خصوصی پای می‌فشارد و در نخستین گام در سال جاری تکلیف ۲۸خانه باارزش را که واگذاری آن‌ها به تعویق افتاده بود، در دستور کار قرار داد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس در گفت‌وگو با ایرنا اعلام کرد که قرارداد این خانه‌ها بسته شده و همگی با کاربری‌های معین و مناسب همچون موزه، گالری و کارگاه تولید صنایع دستی به بخش خصوصی واگذار شده‌اند.
در ادامه این روند، مصیب امیری از واگذاری ۹ خانه تاریخی دیگر شامل خانه اثنی‌عشر، تولایی،صالحی، برکت، علمدار، عطروش، عابدی، کازرونیان و منطقی‌نژاد سخن گفت که برای آن‌ها کاربری موزه، گالری، صنایع دستی و کافه درنظر گرفته شده است.
امیری فضای این خانه‌ها را برای مجموعه‌داران، هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی و فعالان این عرصه مناسب برشمرد.
عملکرد صندوق احیا و وزارت میراث فرهنگی موازی با یکدیگر نیست
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس عملکرد وزارت میراث فرهنگی و صندوق احیا را در راستای یکدیگر دانست و گفت: فراخوان واگذاری ۹خانه یادشده براساس تصمیم وزارتخانه متبوع اعلام شده است و صندوق احیا نیز می‌تواند باتوجه‌به شرح وظایفش، افزون بر املاک میراثی، واگذاری خانه‌های متعلق به دیگر دستگاه‌ها را نیز در دستور کار قرار دهد.
او افزود: صندوق این اختیار را دارد که با توافق با دستگاه‌های مختلف فرایند سرمایه‌گذاری خانه‌های تاریخی متعلق به آن‌ها را فراهم سازد؛ برای مثال کاروانسراهای بسیاری در استان فارس وجود دارد که اداره اوقاف و امور خیریه مالک آن‌هاست و صندوق احیا می‌تواند در قالب بسته‌های سرمایه‌گذاری فرایند واگذاری آن‌ها را بر عهده گیرد.
امیری با تاکید بر اینکه عملکرد اداره کل میراث فرهنگی فارس موازی با عملکرد صندوق نیست، آن را بازوی کمکی وزارت میراث فرهنگی خواند و ایجاد نمایندگی صندوق احیا در فارس را سامان‌بخش بناهای تاریخی بسیاری در استان دانست که هم‌اکنون در مالکیت نهادهای مختلف است.
او بیان کرد: بناهای باارزشی در فارس وجود دارد که صندوق احیا می‌تواند با ظرفیت قانونی‌اش برای آن‌ها سرمایه‌گذار جذب کند.
با این روند، می‌توان امیدوار بود که چنانکه اقدامات همزمان صندوق احیا و وزارت میراث فرهنگی در زمان معین به‌درستی به بار نشیند، بافت تاریخی شیراز به‌زودی سامان یابد و در داشته‌های باارزش فرهنگی این شهر روحی تازه دمیده شود.