در روزهای همه‌گیری کرونا تجمع در دنیا ممنوع شد، در کنار هم بودن به هر نوع ممکن آن ناممکن بود و همه راه‌های ارتباط فیزیکی و رو در رو محدود شدند اما انسان چنان آموخته است که برای هر مشکل راه‌حلی بیابد و خود را با هر شرایطی سازگار کند.
یکی از مواردی که همه مردم در جهان با آن دست به گریبان بودند، برگزار نشدن نمایشگاه‌های بین‌المللی و عمومی در کشورهای مختلف بود. نمونه مهم این آشفتگی در ایران، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران است که قرار بود اردیبهشت ۱۳۹۹ پس از ماه مبارک رمضان برگزار شود و همه برنامه‌ریزی‌های آن صورت گرفته بود اما ناگهان با موج اول کرونا، همه چیز لغو شد.
در جهان نیز نمایشگاه‌های بسیاری، با این مشکل مواجه شدند، نمایشگاه کتاب کودک بولونیا که هر سال در ماه مارس (اسفند/ فروردین) برگزار می‌شود، نمایشگاه بزرگ فرانکفورت در اکتبر (مهر/ آبان) و دیگر نمایشگاه‌های جهان به دنبال سازگاری با شرایط رفتند و برگزاری نمایشگاه مجازی را راه‌حل بحران کرونایی در حوزه کتاب دانستند.
در ایران نیز موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، با حضور در بیش از ۱۰ نمایشگاه بین‌المللی در سراسر جهان، از شمال غربی اروپا تا جنوب شرقی آسیا، توانست تجربه قابل توجهی کسب کند و محسن جوادی، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، دستور برگزاری نمایشگاه کتاب تهران را خطاب به این موسسه صادر و ایوب دهقانکار مدیرعامل خانه کتاب را مسئول برگزاری آن کرد.
نمایشگاه مجازی چیست؟
نمایشگاه مجازی یک فضای نمایشگاهی است که به صورت اینترنتی فعالیت می‌کند. در واقع یک وب سایت نمایشگاهی است که امکان نمایش محصولات و خدمات تولیدی، صادراتی و فروش را برای شرکت‌کنندگان فراهم می‌کند. نمایشگاه‌های مجازی محدودیت‌های نمایشگاه‌های فیزیکی شامل حضور شرکت‌ها و تجمع بازدیدکنندگان که هزینه‌های زیادی برای شرکت‌کنندگان ایجاد می‌کند را ندارد.
هر شرکت کننده با عضویت و سفارش غرفه می‌تواند با نام کاربری و رمز عبوری که به آنها ارائه می‌شود، تمام اطلاعات لازم درباره کار خود مانند اطلاعات تماس، شناسنامه شرکت، محصولات، گواهینامه‌ها، اخبار، تصاویر و... را در غرفه اختصاصی خود درج کنند.
نمایشگاه کتاب کودک بولونیا، نمایشگاه کتاب پکن، نمایشگاه کتاب فرانکفورت، نمایشگاه کتاب اندونزی، نمایشگاه کتاب سئول، مهم‌ترین نمایشگاه‌های کتاب در سال ۲۰۲۰ بودند که به صورت مجازی برگزار شدند.
یک تجربه فرهنگی تازه
نمایشگاه مجازی کتاب، تجربه تازه برای مدیریت فرهنگی ایران است، موقعیتی که همه‌گیری ویروس کرونا برای از میان بردن تردیدها برای پذیرش اتفاقات تازه در حوزه کتاب فراهم کرد. نمایشگاه مجازی، نه می‌تواند جای کتابفروشی‌ها را بگیرد و نه جایگزین نمایشگاه فیزیکی می‌شود اما فرصتی برای جبران آسیب‌هایی است که کرونا و برگزار نشدن نمایشگاه به ناشران زده است. نمایشگاه با این امید برگزار می‌شود که بتواند برای مخاطبان کتاب، امکان برخورداری از ویژگی‌هایی را فراهم کند که از بهار سال گذشته و سی‌ودومین نمایشگاه کتاب از آن محروم بوده‌اند.
برای ناشران نیز نمایشگاه کتاب مجازی، جدا از سود مالی، محک مهمی برای هماهنگی با دنیای مدرن و به روزرسانی بخش‌هایی از کارشان است که تا کنون از آن غافل بوده‌اند. ناشرانی که به اهمیت سایت یا شبکه‌های اجتماعی بی‌توجهی کرده‌اند و دسترسی به آنها محدود بوده است، در این موقعیت فرصتی برای معرفی کار خود خواهند داشت.
مخاطبان و خریداران کتاب نیز، تجربه دیگرگونه‌ای به دست خواهند آورد، از دورترین شهرهای کشور، با سادهترین امکانات و فناوری‌ها می‌توانند کتاب‌های مورد نظرشان تهیه کنند و به گونه‌ای متفاوت از سایت‌های خرید کتاب، با محصول فرهنگی مورد نظر خود روبه رو شوند.
ارتباط نامحدود و بی‌وقفه با کتاب
نمایشگاه کتاب مجازی، مکان و زمان را از میان برمی‌دارد، فرصتی برای گفت‌وگویی فراهم می‌کند که در یک سال و نیم گذشته، کمتر امکان آن فراهم بوده است. البته این مهم در شرایطی فراهم می‌شود که ناشران و مخاطبان به پلتفرم مناسبی دسترسی داشته باشند. ویژگی نمایشگاه فیزیکی برخورد رو در رو با مخاطب بوده است اما امروز که همه ارتباط دگرگون شده است، شاید باید راه تازه‌ای برای گفت‌وگو و ارتباط با مخاطب برگزید.
همیشه مخاطب نمایشگاه مجازی، خریدار داخلی کتاب نیست، وقتی امکان جست و جو فراهم باشد، شاید بتوان چشمی هم به بیرون از مرزهای کشور داشت هر چند امکان ارسال کتاب فیزیکی یا داد و ستد مالی محدود است؛ آشنایی با مخاطبان در سراسر دنیا در بلند مدت می‌تواند فرصت مناسبی برای گسترش حوزه نشر و کتاب کشور باشد.
ویژگی‌های نمایشگاه مجازی کتاب تهران
با اعلام ایوب دهقانکار موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، یکم تا ششم بهمن ماه، در پلتفرمی که معرفی خواهد شد، برگزار می‌شود. این نمایشگاه کتاب‌های ناشرانی که در آن حضور یافته‌اند را با ۲۰ درصد تخفیف ارایه خواهد کرد. نحوه تخصیص اعتبار خرید برای دانشجویان و مخاطبان نیز، اعتباری و روی کد ملی آنان خواهد بود، تا مشکلی برای استفاده از آن به وجود نیاید.
پیش از این نیز شرکت ملی پست ایران در یک تفاهم‌نامه با موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، برای ارسال رایگان کتاب‌ها، با این نهاد فرهنگی به توافق رسیده بود و بخش پشتیبانی کار را بر عهده گرفت.
از سوی دیگر آزاده نظربلند، معاون فرهنگ و کتاب موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران اعلام کرده بود که نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران فقط موقعیت فروش کتاب نیست و برگزاری نشست‌ها و حتی مکان‌سازی برای نمایش تبلیغات نیز در نمایشگاه مجازی برای آن در نظر گرفته شده است.
امسال نمایشگاه مجازی کتاب عنوان بین‌المللی را با خود ندارد و دلیل آن پیش‌بینی نشدن تدابیر لازم برای حضور ناشران خارجی است اما دهقانکار اعلام کرد کتاب‌های خارجی که برای سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، رسیده بودند، در نمایشگاه مجازی کتاب ارائه خواهند شد.
زیستن در شرایط بقا، جدال میان کتاب و کرونا
در ایران هر سال، بهمن ماه، زمانی پر از رویدادهای فرهنگی است؛ جشنواره‌های متعدد فجر، ویژه‌برنامه‌های سالگرد انقلاب اسلامی و مراسم پایان زمستان، زمان پرخبر و خوشی برای اهالی فرهنگ است اما امسال که بیشتر برنامه‌ها برخط خواهند بود، باید دید سرنوشت نمایشگاه مجازی کتاب چگونه رقم می‌خورد. برخی نیز معتقدند بهمن ماه موقعیت مالی مناسبی برای خریداران کتاب نیست اما در هر فصلی از سال می‌توان نقدی به برگزاری رویدادهای فرهنگی وارد کرد.
کوتاه سخن آن که باید به پیشواز نمایشگاه مجازی کتاب رفت با این نگاه که همیشه اولین‌ها، کاستی‌های خود را دارند و بهترین نیستند اما باید فرصت تجربه‌اندوزی برای آینده باشند. برای روزهای بعد از کرونا که از این پس بتوان بخش مجازی و فیزیکی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را در بهترین کیفیت ممکن و در کنار یکدیگر برگزار کرد.