فارس با بهره‌مندی از ۳۰ نقش برجسته ساسانی، بیشترین نقوش و کتیبه‌های صخره‌ای این دوره را با عنوان خاستگاه دولت‌شهر ساسانی در خود جای داده است؛ در این میان، محوطه تاریخی نقش رستم در ده کیلومتری تخت جمشید بیشترین تعداد نقوش صخره‌ای را در کشور، یکجا در خود جمع دارد.
موضوع اصلی این نقش برجسته ها القای صحنه‌های قدرت، دیهیم بخشی و یا نبرد است که بسیاری از این نقوش به دلیل واقع شدن در فضای باز و عموماً متأثر از شرایط اقلیمی و با توجه به نوع سنگ در طول سده ها متحمل آسیب و فرسایش شده‌اند.
نقش رستم آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشی و نقش برجسته‌های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای موسوم به کعبه زرتشت و نقش‌برجسته ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارد.
قدیمی‌ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دوره ایلام است که نقش دو ایزد و ایزدبانو و شاه و ملکه را به‌تصویر کشیده که روی مارهایی نشسته‌اند و لباس‌های چین‌دار به تن دارند ولی در دوره ساسانی، بهرام دوم بخش‌هایی از آن را پاک کرد و نقش خود و درباریانش را به جای آن تراشید.
آرامگاه خشایار شاه، داریوش، اردشیر اول و داریوش دوم در این مکان قرار دارد که همهٔ آن‌ها از ویژگی‌های یکسانی برخوردارند و از بین این آرامگاه ها، فقط آرامگاه داریوش اول کتیبه دارد.
فضای خارجی این آرامگاه‌ها دارای نقش برجسته پادشاه که کمانی در دست دارد، است و در این نقش برجسته دو آتش‌دان تصویر شده که در گوشه سمت راست نقش ماه مشاهده می‌شود و در پایین سکو، نقش نمایندگان ملل تابعه تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته‌اند.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید شنبه سیزدهم دی‌ماه در جمع خبرنگاران با اشاره به اهمیت نقوش به‌کارگرفته شده در دوره‌های مختلف تاریخی از جمله دوره ساسانی در نقش رستم، گفت: نقوش برجسته ساسانی در کنار آرامگاه شاهان هخامنشی و این هر دو در کنار نقشی از پادشاهی ایلامی، ارزش‌های زمانی و مکانی این محوطه را ویژه تر کرده است.
حمید فدایی افزود: همه آثار واقع در این محوطه، نشانی از مقدس بودن مکان دارند؛ به گونه ای که شهریاران ساسانی مهمترین رویدادهای سرزمین و پادشاهی خود را بر دیواره های صخره ای این مکان نقش کرده اند و علاوه بر این، بر فراز این کوه آیینی، در وسعتی بسیار دخمه‌ها و استودان‌های عهد ساسانی گسترده است.
وی با تاکید بر ضرورت برنامه ریزی در زمینه حفاظت، مرمت و بهره برداری از این آثار فرهنگی، افزود: در حال حاضر حفاظت از این گنجینه بشری ازجمله دغدغه‌های پایگاه است که با برنامه ریزی های انجام شده از چند سال قبل تا کنون، وارد مرحله جدیدی از اقدامات اجرایی و اضطراری مرمت شده ایم.
فدایی اظهار کرد: این برنامه جامع که از سال ۱۳۹۶ با مستندنگاری محوطه و نقوش برجسته آن آغاز شد، در مراحل بعد با تجهیز و راه اندازی کارگاه و دفتر فنی دائمی در محوطه و با استقرار گروهی از کارشناسان، متخصصان و حفاظتگران سنگ، ادامه یافت.
مرمت نقش‌برجسته بهرام دوم آغاز شده است
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید همچنین گفت:فعالیت های حفاظت و مرمت نقش بهرام دوم در نقش رستم آغاز شده است و متخصصان و کارشناسان مستقر در محوطه در نیمه دوم سال گذشته عملیات مرمت را بر روی نقش برجسته نبرد هرمز دوم که متحمل آسیب های زیادی شده بود آغاز کردند که در بهار سال جاری با موفقیت به اتمام رسید.
وی افزود: با تهیه طرح اولیه و تایید شورای فنی، در حال حاضر موضوع حفاظت از نقش بهرام دوم آغاز شده و مرحله آسیب نگاری در دست انجام است.
همچنین مصطفی رخشنده خو، مدیر داخلی مجموعه‌های نقش رستم و نقش رجب گفت: بالغ بر ۱۱ نقش برجسته و کتیبه خطی در مجموعه نقش رستم و نقش رجب قرار دارد که همگی در فضای روباز و در معرض فرسایش ناشی از عوامل محیطی نظیر بارش باران، باد، دما و موارد متعدد دیگر قرار دارند و مجموع این عوامل باعث فرسودگی تدریجی این نگاره ها شده است.
رخشنده خو افزود: با شکل گیری دفتر فنی مجموعه نقش رستم برنامه مطالعه، مستندنگاری و تهیه طرح حفاظت و مرمت این نقوش در برنامه این کارگروه قرار گرفت و به فراخور آسیب هایی که بر کالبد این آثار وارد شده است، طرح حفاظت و مرمت تدوین شد.
این کارشناس مرمت گر در ادامه گفت: پس از مستندنگاری و ارزیابی عوامل آسیب رسان به نقش برجسته که بر پایه شاخص‌های آسیب نگاری اثر و وضعیت سلامت آن به عمل آمد، سال گذشته حفاظت و مرمت نقش هرمز دوم در اولویت های حفاظتی و مرمتی قرار گرفت.
رخشنده خو ادامه داد: نقش بهرام دوم نیز به تازگی پس از طرح در شورای فنی پایگاه، جزو اولویت برنامه حفاظت نقوش ساسانی در مجموعه نقش رستم قرار گرفته، البته این نقش بسیار تخریب شده است؛ به ویژه بخش بالایی آن که در طی گذر زمان بیشتر در دسترس بوده اما بخش زیرین نیز زیر خاک و آوار مدفون شده بود که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی طی کاوش های موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو، با انجام حفاری ها به سرپرستی اریک اشمیت، نمایان شد.
مدیر مجموعه نقش‌رستم و نقش رجب با تاکید بر لزوم اقدامات حفاظتی و مرمتی این آثار ارزشمند، گفت: بر روی نقش بهرام دوم نیز تاکنون هیچ گونه فعالیت مرمتی انجام نشده است و تحت تاثیر هوازدگی دچار آسیب های متعددی همانند فرسایش، تورق، ترک، شکستگی و... قرار گرفته، از همین رو حفاظت از این نقوش دربرگیرنده اقدامات درمانی مبتنی بر استحکام بخشی و مقاوم سازی سطح در برابر عوامل فرساینده خواهد بود.
وی افزود: از آنجا که نقوش برجسته صخره ای اسناد مکتوب گذشته است و تاریخ را از زبان سنگ روایت می کنند، بر ماست که این میراث کهن را با رعایت کامل امانت داری، به آیندگان منتقل کنیم.
یادمان تاریخی تخت جمشید که متعلق به دوره هخامنشیان است یکی از چهار اثر ثبت شده استان فارس در فهرست آثار جهانی است که در سال ۱۹۷۹ میلادی با شماره ۱۱۴ در سازمان جهانی علمی، فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ثبت شد.
سلسله هخامنشیان از سال ۳۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد حکومت کردند.
مجموعه جهانی تخت جمشید در شهرستان مرودشت و در فاصله ۵۵ کیلومتری شمال شیراز واقع شده است.